• «Уйғур авазиниң» сәйилгаһи
• 14 Қыркүйек, 2017

Ашлиқ, мевә, көктат сақлаш усуллири

Миллий әнъәнилиримиз/ Гәмидә сақлаш. Өйниң астиға яки һойлидики мувапиқ бир җайға гәмә колап, төрт тәрипи мустәһкәмлинип, үсти пухта йепилиду. Униң ичидә һәрхил көктат, мевә-чевиләрни рәтлик тизип, сақлиса болиду. Гәмидики һава һарарити турақлиқ, йәни язда салқин, қишта иссиқ һәм шамал өтүп туридиған болғачқа, бу униңға қоюлған мәһсулатлар үчүн бәк қолайлиқтур. Қоғун-тавуз сақлиғанда, арисиға өзлириниң пеләклирини һәм йопурмақлирини арилаштуруп қоюш, гәмә астиға мувапиқ қум йейитиш арқилиқ уларни қиштин бехәтәр елип чиққили болиду. Яғач сандуқта сақлаш. Уйғурларда дайимлиқ истимал қилидиған буғдай, гүрүч, қонақ, арпа қатарлиқ данлиқ зираәтләрни өй шараитида өрүк, терәк, сөгәт яғичидин ясалған чоң сандуққа қачилап, сақлаш адити моҗут. Болупму яңақ, үзүм яғачлиридин ясалған сандуқлар чидамлиқ келиду. Һә, сөгәттин ишләнгәнлиригә һашарәтләр зиян салалмайду. Ашлиқни чашқан, метә қатарлиқ зиянкәшләрдин сақлаш һәм пахтилишип кетишиниң алдини елиш үчүн сандуқ ичигә яңақ, сөгәт йопурмақлири селиниду. Қурутуп сақлаш. Дорилиқ қиммәткә егә айрим мевә-көктатларни қурутуп сақлаш усулиму уйғурларда кәң умумлашқан. Бу усул асасән қоғунни тилип, асмаққа есип, шамалдитип, өрүк, шаптула, әйнула, қариөрүк қатарлиқ мевиләрни тахтиға йейип, аптапқа қахлап қурутуштин ибарәт. Қурутулған мевиләргә пәқәт чирай билән тәмла кирип қалмай, бәлки улар жуқури озуқлуқ қиммитигә егә болиду. Көмүп сақлаш. Хәлқимиздә көктат-мевиләрни көмүп сақлаш усулиму қоллинилиду. Болупму сәвзә, чамғур, туруп, бәрәңгә охшаш көктатларни, амут, нәшпүт, беһи қатарлиқ мевиләрни күздә һойлиниң яки бағниң қолайлиқ бир йеригә мувапиқ кәңликтә, бир метр чоңқурлуқта өрәк колап, көмүп сақлайду. Сақлинидиған көктат-мевиләрниң тәркивидики су азийип, озуқлуқ сүпити өзгирип кәтмәслиги үчүн өрәкни чоқум қумлуқ йәрдин жирақ җайда колаш тәләп қилиниду. Чилап сақлаш. Бу усулда асасән шохла (помидор), муч қатарлиқ көктатлар сақлиниду. Йәни сапал, коза қатарлиқ қачиларға мувапиқ тузланған су қоюлуп, жуқурида тәкитләнгән көктатлар селиниду һәм еғизи пухта йепилиду. Мундақ усулда сақланған мәһсулатларни бир айдин кейин йейишкә болиду. Қоруп сақлаш. Бу усул мәлум бир көктатларғила қоллинилиду. Мәсилән, газирни почақ билән йәр яңиғини қошуп, яғда қоруп сақлиса болиду. Мурәббә ясап сақлаш. Уйғурлар, адәттә, өрүк, алма, беһи, амут, нәшпүт қатарлиқ мевиләрни ақлап, ушшақ тоғрап, мувапиқ миқдарда һәсәл яки шекәр арилаштуруп қайнитиду. Нәтиҗидә һәрхил тәмлик һәм озуқлуқ қиммити жуқури шәрбәт яки мурәббә барлиққа келиду. Уларниң сүпити яхши болуши үчүн шекәр нисбитиниң мувапиқ, қача ағзиниң һим болушиға алаһидә диққәт ағдурулиду. Музлитип сақлаш. Адәттә иссиққа бәрдашлиқ берәлмәйдиған,  соққа чидамлиқ көктатлар музлитилип сақлиниду. Мәсилән, томуз мәзгилидә той-төкүн, нәзир-чирақ өткүзгәндә, бузулуп қалмаслиғи үчүн, тоғралған сәвзиниң әтрапиға муз парчилири селиниду. Талқан қилип сақлаш. Ети юмшақ болған пиннә, қаримуч, юмғақсут, муч қатарлиқ көктатларни, мевиләрдин җигдини һаганчида соқуп, талқан қилип, сапал козиға қачилап яки халтиға селип, қурғақ, күнгәй, шамаллиқ җайда сақлайду. Сақлинидиған мәһсулат қар-ямғурдин, умумән, нәмликтин жирақ болуши шәрт. Тағар вә бадаңда сақлаш. Адәттә бу хил усулни данлиқ зираәтләргә нисбәтән пайдилиниду. Улар хаманда яки һойлида тазилинип, аптапқа қахлинип қурутулғандин кейин тағар-бадаңларға қачилинип, қурғақ муһитта сақлиниду. Чатқал ташлаш. Бу усул адәттә йесивиләк, пәләк, кәрәпшә охшаш көктатларни сақлашта қоллинилиду. Авал уларниң йилтиз қисми мувапиқ қум яки топиға көмүлүп, үстигә һәрхил йопурмақ, шах-шүмбиләр ташлиниду. Шинҗаң хәлиқ радиостанцияси.