• Бизниң сөһбәт
• 26 Қазан, 2017

Тимур ПАЛТАШЕВ: «Сүнъий әқилниң инсанийәт үчүн ховуплуқ тәрәплириму бар»

Бу мениң журналистика паалийитимдики қизиқ сөһбәтләрниң бири болди. Сөһбәтдишим билән, вақтиниң қислиғиға бола, дәсләп машинида, кейинирәк кочида кетип берип сөзләштуқ. Ахири өзәмни қизиқтурған соалларға Фейсбук арқилиқ җавап елишқа тоғра кәлди.  Сөһбәтдишим Тимур Палташев — техника пәнлириниң доктори (1987) вә компьютер техникиси саһаси бойичә пән доктори (1994). У компьютерлиқ графика, микро вә нано-электроника саһасида дуниядики йетәкчи мутәхәссисләрниң бири. GT нано компаниясиниң асасчиси. АҚШниң ғәрбий-шималий политехникилиқ университетиниң (Фримонт, Калифорния) һәм шундақла Санкт-Петербург әхбаратлиқ технологияләр, механика вә оптика университетиниң профессори. Дунияниң чоң алий оқуш орунлирида лекция оқуған. Өз саһасида 25 патентниң муәллипи. Һазир AMD Radeon Technology Group ширкитидә йетәкчи мутәхәссис. Жигирмә жилдин буян Америкидики Силикон вадисида (у тоғрилиқ бериливатқан ениқлимиға қараңлар – Й.М.) ишләватиду. Йолдаш МОЛОТОВ, «Уйғур авази» – Тимур ака, Алмутиға хуш кәпсиз. – Рәхмәт. Бу қетим Алмутиға келишимгә җумһурийәтлик физика-математика мәктивиниң 45 жиллиғиға беғишланған чарә-тәдбирләр сәвәп болди. Мәзкүр оқуш орнини тамамлиғучиларниң әйнә шундақ тәвәллудлуқ сәнәләрдә жиғилидиған әнъәниси қелиплашқан. Мәлумки, бу мәктәпни тамамлиғанлар дунияниң һәрхил дөләтлиридә ишләватиду, чоң ширкәтләрни, мәсилән, Яндексқа охшаш компанияләрни башқуруватиду. Вақтимиз болсила, ана мәктивимиздә жиғилимиз. Мениң азирақ бош вақтим пәйда болуведи, йетип кәлдим. Мошу күнләрдә, пурсәттин пайдилинип, Алмутидики чоң университетларда учришишларни өткүздүм. Мана һазир әйнә шундақ учришишларниң биригә алдирап кетип баримән. – Даңлиқ Силикон вадисиға қандақ берип қалдиңиз? – Алмутидики Политехника институтини (һазирқи Қ.Сәтпаев намидики Қазақ миллий техникилиқ тәтқиқат университетини – Й.М.) тамамлап, 1982-жили Ленинградтики әхбаратлиқ технологияләр, механика вә оптика университетиниң аспирантурисиға чүштүм. 1994-жили докторлуқ диссертацияни қоғдиғандин кейин Россияниң атом бойичә «Росатом» дөләт корпорациясидә ишлидим. Бу йәрдә компьютерлиқ графика вә илмий конференцияләрни уюштуруш билән шуғулландим. Бу җәриянда мошу саһадики йетәкчи мутәхәссисләр билән тонушушқа муйәссәр болдум. Әйнә шуларниң бири — америкилиқ профессор Сидерберг Силикон вадисида мениң мутәхәссислигим бойичә грант елан қилинғанлиғини ейтти. Шу грантни утувалдимдә, аиләм билән АҚШқа кәлдуқ. Грантниң қәрәли бир йерим жил болғачқа, дәсләп қайтип келимиз дегән ой болған. Амма Силикон вадисиниң «сехирлиқ күчи» мени қоюп бәрмиди. Мана 20 жилдин буян шу йәрдә ишләватимән. Арилиқта, йәнә 2008-жили, Америкида ихтисадий боһран башлинип кәттидә, Силикон вадисидики нурғун лайиһиләр тохтиди. Шу жили мән Россия һөкүмитиниң грантини утувалдим. Бу әһвал икки жилдин кейин мениң йәнә Силикон вадисиға қайтип келишимгә сәвәп болди. Чүнки бу йәрдә алий дәриҗилик мутәхәссисләрниң қәдрини билиду. Улардин қечип кетишкә болмайду, қәйәрдила жүрмә, бәрибир тепивалиду. Униңдин ташқири 90-жиллири мән бу йәргә тәсадипи келип қалмидим. Бу америкилиқларниң парчиланған Кеңәш Иттипақиниң яхши мутәхәссислирини өзлиригә «тартивелиш» бойичә мәхсус программиси болған. Есиңларда болса, 90-жиллири биздә илим-пәнгә, яхши мутәхәссисләргә болған көзқараш кәскин, йәнә келип, сәлбий тәрәпкә өзгәргән едиғу. Шу жиллири сабиқ Кеңәш Иттипақидин 400 әң алий мутәхәссис, шуларниң арисида мәнму бар дәп ойлаймән, Америкиға кетип қалған. АҚШ һөкүмити өз дөлитиниң миллий бехәтәрлиги турғусидин мошу программини әмәлгә ашурған. – Һазир беваситә немә иш билән шуғуллиниватисиз? – Мән һазир AMD компаниясидә ишләватимән. Бу корпорация компьютерлар, ноутбуклар үчүн процессорларни тәйярлайду вә ишләп чиқириду. Шәхсән өзәм графикилиқ процессорларни ишләп чиқиримән. Аддий тил билән ейтқанда, компьютер платиси. У компьютерлиқ оюнларни ойниғанда тәсвирни наһайити очуқ көрситиду. Шундақла дизайнер вә мемарчилиқ билән шуғулланғанлар үчүнму тәсвирни ениқ көрүш имканийитини бериду. Биз ишләп чиқириватқан процессорлар секундиға 26 триллион операцияни әмәлгә ашуруш ихтидариға егә. Муһими, баһаси әрзән, миң АҚШ доллири әтрапида. Һазир бир чипта 10 миллиард транзистор бар. Бу — йеңи, заманивий компьютерлиқ инженерия, технология. Мәсилән, қолумиздики янфон билән әмәлгә ашурулидиған операцияләрни буниңдин жигирмә жил илгири әң күчлүк компьютерларму қилалматти һәм улар наһайити йоған һәм келәңсиз болидиған. Бүгүнки таңда процессорлар, жуқурида ейтқинимдәк, секундиға триллионлиған операцияни әмәлгә ашуриду. Тәкитләш лазимки, бу технологияләр иштик сүръәт билән тәрәққий етиватиду. Һазир чиплар 14 нанометр болуп, униңға 28 миллиард транзистор сиғса, келәр жили 7 нанометрлиқ чипларниң барлиққа келиши күтүлмәктә. У йәргә 40 миллиард транзистор сиғидиған болиду. Бу наһайити күчлүк процессорлар. Бизниң компания әйнә шундақ процессорларни ишләп чиқириду вә сатиду. Компаниядә мән шундақла академиялик мунасивәтләр үчүн җавапкәр. Шуңлашқа дуниядики барлиқ чоң университетларда болушқа тоғра келиду. Мошу сәпиримдиму Алмутидики бирқатар университетларда болдум. Кейинки жилларда сүнъий әқилни ишләп чиқиш саһасидики йеңилиқлар пүткүл дунияни қизиқтурмақта вә һәрхил пикирләрни һасил қиливатиду. Мәсилән, Россия президенти В.Путин «Ким мошу саһада лидер болса, шу дунияни егиләйду» дегән пикирни ейтти. Әнди Tesla компаниясиниң асасчиси Илон Маск «сүнъий әқил келәчәктә инсанийәтниң әң чоң ховупи болуши мүмкин» дәп тәкитлиди. Сиз бу һәққидә немә дегән болар едиңиз? Тәкитләш керәкки, сүнъий әқилниң технологиялик базиси, йәни алгоритмлири, математикиси, өткән әсирниң 70 – 80-жиллирида шәкилләнгән. Амма уни әмәлиятта қоллиниш қийин болди. Сәвәви, компьютерлар наһайити аста ишләтти. Қошумчә қилсам, мундақ фактлар инсанийәт тарихида көп болған. Мәсилән, Леонардо да Винчи заманивий танкларниң, вертолетларниң конструкциясини һесаплап чиққан. Бирақ, шу замандики материал һәм энергия типлири билән у конструкцияләрни ишләп чиқиш мүмкин әмәс еди. Сүнъий әқил саһасидиму шундақ болди. Өткән әсирдә сүнъий әқил ишләпчиқириш сүръәтлик болмиди. Илгири компьютерниң «көрүш» қабилийитини ишлитиш үчүн бәш-алтә компьютер қошуш керәк еди һәм улар наһайити аста ишләтти. Униңдин ташқири, наһайити қиммәткә тохтайдиған. Һазир компьютерларниң ишләш «қабилийити» наһайити жуқури, секундиға триллионлиған операцияни әмәлгә ашурулайду һәм баһаси җәһәттин әрзән. Бүгүнки күндә сүнъий әқилни автомобиль санаитидә көп пайдилинишқа башлиди. Бу йәрдә бехәтәрликни тәминләш биринчи орунда туриду. Мәлумки, һәр жили дунияда бир йерим миллион адәм йол-транспорт һалакитидин қаза болиду. Бу наһайити көп. Шуңлашқа заманивий машиниларниң бехәтәрлик системисида сүнъий әқил қоллинилиду. Әнди машинилар йолни, җаниварларни, пиядә кетип барғанларни, бәлгүләрни «көрәләйду» һәм әһвалға қарап риайә қилалайду. Сүнъий әқил йеза егилиги саһасиниң техникилиридиму өз әксини тапти. Заманивий комбайнлар етиздики ойман-чоңқурларни, ташларни «көрәләйду». Һазир комбайн һайдиғучилар техникиға вәзипә жүкләйду, өзлири болса, комбайнниң ишини қандақ орунлаватқанлиғини назарәт қилип туриду. Келәчәктә роботларни әң көп пайдилинидиған саһа — йеза егилиги саһаси болиду. Һазир роботлар адәм бәргән тапшурмиларни орунлайду. Әнди компьютерлиқ технологияләр мошундақ сүръәт билән тәрәққий әтсә, келәчәктә роботларда инсан һиссият сезимлири пәйда болушиму мүмкин. Демәк, адәм инсаний мунасивәтләрдин айрилиши еһтимал. Робот биләнла сөзлишип, сирлишип өтиду. Әнди Илон Маскниң пикригә кәлсәк, һәқиқәтәнму чоң ховуп бар. Сүнъий әқилниң сүръәтлик тәрәққияти түпәйли һазирқи дуния системиси һечбир ядро қуралисизла гумран болуши мүмкин. Бу йәрдә мән сүнъий әқилниң аммивий киргүзүлүшиниң иҗтимаий ақивәтлирини нәзәрдә тутуватимән. Жуқурида ейтқинимдәк, сүнъий әқил автомобиль санаитида көп қоллинишқа башлиди. АҚШта жүк тошуш саһаси — әң пайдилиқ тиҗарәтләрниң бири. Әгәр жүк тошуш машинилар рулиға роботлар олтарса, униң пайдиси техиму  өсиду. У вақитта машинилар пәқәт янармай қуюш үчүнла тохтайду, роботлар һармайду, кечә-күндүз ишләвериду. Мундақ әһвал йүз бәрсә, АҚШта әң аммибап кәсип һесаплинидиған йүз миңлиған жүргүзгүчиләр ишсиз қалиду. Башқа саһалардиму шундақ. Мәсилән, йеза егилиги хадимлири, врачлар, идарә хадимлири ишлиридин айрилип қелиши мүмкин. Демәк, улар аилисини асралмайду. Умумән, миллионлиған адәмниң нәқ мошундақ әһвалға дуч келиши еһтималдин жирақ әмәс. Буниң өзи иҗтимаий тоқунушларни пәйда қилидиғанлиғи сөзсиз. Бу һәрқандақ дөләтниң, җәмийәтлик турақлиғиға ховуп туғдуриду. Иккинчи тәрәптин, сүнъий әқилни, йәни роботларни сирттин башқурушқа болиду. Әнди еғир жүк машинисиниң рулидики роботқа хакерлар тамамән башқа буйруқ бәрсичу? У вақитта немә болиду? Әнди һәрбий саһа тоғрилиқ ейтмисақму болиду. 80 – 90-жиллири Америкида чүширилгән «Терминатор» фильми есиңларда болса керәк. Шу фильмниң сюжети һәқиқий һаятта тәкрарлиниш еһтимали йоқ әмәс. Фильмда қәһриманлар роботларни йеңивалғини билән һаятта ундақ болмаслиғи мүмкин. Демәкчи болғиним, һәрқандақ автоматлаштурулған системида һәрикәт алгоритми бар. Шу алгоритмиға сирттин тәсир көрситилсә, униң ишида алдин-ала тәхмин қилишқа болмайдиған җәриянлар башлинип кетиши турған гәп. Йәни система натоғра қарар қобул қилишқа башлайду, дегән сөз. Униң ақивитини һечким тәхмин қилалмайду. Шуңлашқа Илон Маскниң пикри билән келишишкә тоғра келиду һәм сүнъий әқилни аммивий рәвиштә җарий қилишни мәҗбурий тохтитиш йолини тепиш лазим. — Мәлумки, һазир айрим Ғәрип әллиридә аммивий роботландуруш ақивәтлириниң алдини елиш мәхситидә өз гражданлириға ахча төләш қолға елиниватиду. Йәни ишлимисәңму, пәқәт шу дөләтниң граждини болғанлиғиң үчүнла һәр айда ахча төлиниду. Мошундақ йол билән мәсилини һәл қилишқа боламду? — Ахча билән мәсилини һәл қилишқа болмайду. Бекарчилиқ, бекартәләплик үчүн ахча төләш мәсилини вақитлиқ һәл қилиш йоли. Алға қойған мәхсити йоқ, өзиниң җәмийәткә керәк әмәслигини һис қилған адәмдин немә күткили болиду? Ундақ адәм наркоман, һарақкәш болуп кетиши мүмкин. Әгәр шундақлар миллионлиған адәмләрни тәшкил қилсичу? Уни тәсәввур қилиш қийин. Иккинчи тәрәптин, гражданлириға ундақ “хизмәт көрситәләләйдиған” дөләтләр санақлиқла. — Бүгүн Қазақстанниң аддий бир студентиниң Силикон вадисиға ишқа тәклип қилиниши мүмкинму? — Униң үчүн алий дәриҗилик мутәхәссис болушиң лазим. Америкида һечким, шуниң ичидә бизниң компания хәйрихаһлиқ билән шуғулланмайду. Чоң ширкәттә ишләш үчүн өзәңниң башқилардин йүз һәссә күчлүк мутәхәссис екәнлигиңни дәлиллишиң керәк. Әйнә шундақ әһвалдила утуққа йетисән. Мән дунияниң нурғунлиған чоң алий оқуш орунлирида болдум. Сабиқ СССР җумһурийәтлири ичидә россиялик мутәхәссисләрниң билими жуқури. Мәсилән, өткән жили Россиядә студентлар арисида сүнъий әқилгә мунасивәтлик «Хакатон» хәлиқара мусабиқиси уюштурулди. Униңда россияликләр биринчи орунни йеңивалди. Һазир Қазақстанда бирқатар техникилиқ алий оқуш орунлири мутәхәссисләрни мунасип дәриҗидә тәрбийиләшкә көңүл бөлүватиду. Келәчәктә уларниң дәриҗисиниң өсүшигә үмүт қилимән. — Сиздин башқа Силикон вадисида ишләватқан уйғурлар барму? — Әлвәттә, бар. Улар асасән ШУАРдин кәлгәнләр. Фейсбук, Твиттер охшаш чоң компанияләрдә ишләватиду. Асасән программистлар. Бәзидә учришип, арилишип туримиз. Қошумчә қилиш керәкки, Силикон вадисида Һиндстандин кәлгәнләр көп. Уларниң сани жилдин-жилға өсмәктә. Қазақстандин кәлгәнләрму нурғун. — Сиздә Қазақстанда ишләш тәклиплири болдиму? — 2010-жили Қазақстан һөкүмитиниң буйрутмиси билән «Алатау» әхбаратлиқ технологияләр паркини инновациялик технологияләр паркиға өзгәртиш концепциясини тәйярлап чиқтим. Кейинирәк кәлгинимдә мәзкүр концепцияниң барлиқ шәртлириниң орунланғанлиғиға көз йәткүздүм. Бу —узақ муддәтлик лайиһә. Шуңлашқа уни дәрһал пайда кәлтүриду дейишкә болмайду. Муһими, бу технопаркта Қазақстанниң IT-компаниялири ишлигини тоғра. Қазақстанда наһайити чоң тағ-кан санаити бар. Йәни нефть, көмүр, төмүр, мис чиқиридиған чоң компанияләр ишләватиду. Уларниң һәммиси заманивий васитиләрни пайдилиниду. Әйнә шу васитиләр һәммиси IT-технологияләргә асасланған һәм уларниң ишләп турушини тәминләш лазим. Мениң билидиғиним, техника бузулса, йәни бир платисини йөткәш үчүн чәтәллик инженер 250 миң доллар алидекән. Демәк, бу саһадики ишларни қазақстанлиқ мутәхәссисләр «тартивелиши» керәк. «Алатау» технопаркидики компанияләр мошундақ ишлар билән шуғуллиниду дәп ойлаймән. Қошумчә қилсам, АҚШтики Силикон вадисидәк технопаркни тәшкил қилиш дунияниң нурғунлиған әллиридә қолға елинған. Хитай, Һиндстан, Тәйвән, Россия вә башқа дөләтләрдә бу тәҗрибә бар. Буниңға Қазақстанда  «Алатау» технопаркини қошушқа болиду. Амма уларни Силикон вадисидики технопарк билән һәргиз селиштурушқа болмайду. Қазақстанниң өз мәсилилири, санаәтниң асаслиқ саһалири, инфрақурулумлири бар. Әйнә шулар дөләтниң тәрәққиятиға асас болуватиду. Демәк, IT-компанияләр мошу йөнилиштә ишлигини әқилгә мувапиқтур. — Вақтиңизниң қислиғини мошу сөһбәт давамида чүшәндим. Әгәр бош вақтиңиз болса, немә билән шуғуллинисиз? — Вақит қанчилик қиммәт екәнлигини Америкида яшиғанлар яхши билиду. Жигирмә жилдин буян АҚШта туруватқачқа, шәхсән өзәм уни яхши һис қилимән. Һазир мениң һаятим, иш бабиға бола, йолдила өтиду. Самолеттин чүшсәм машиниға олтиримән, шундақ давамлишиватқан һаят. Шуңлашқа, адәттики чүшәнчидики бош вақтим көп җәһәттин йоқ. Әгәр бош вақтим болсила, уни нәврилиримгә беғишлаймән. Паркларда сәйлә қилип, уларни әркилитимән. Униңдин ташқири киноға, театрларға беришни яқтуримән. Әнди достлар билән учришишларни биз бир-икки ай бурун планлаймиз. Чүнки уларниңму маңа охшаш вақти бәк қис. Дайим командировкиларда дегәндәк. Шундақ учришишларда ресторанларда олтирип, сирдишимиз, муңдишимиз. —  Аилиңиз һәққидә ейтип бәрсиңиз? — Мән Алмутида чоң болдум. Дадам — Турсун Палташев вә анам Клара Ниязбаева, Қазақстанниң йеник санаитини тәрәққий әткүзүшкә зор үлүш қошқан шәхсләр екәнлигини мәғрурлиниш билән ейталаймән. Дадам узун жиллар давамида мошу саһада рәһбирий лавазимларда ишлиди. Анам узун жиллар давамида Алмутидики «Тускийиз» гиләм фабрикисини башқурған. Аялим – Замира Насирова. Һазир өй иши билән бәнт. Қизим — Наргиза, Аризона дөләт университетини тамамлиған. Электроника санаитидики чоң хәлиқара компаниядә ишлигән. Рәһбирий хадимларни оқутуш бойичә мутәхәссис. Оғлум — Назим, тиҗарәтчи. Төрт нәврәм бар. — Оғлуңиз Назимниң утуқлирини аңлап жүримиз... — Назимниң өзиниң дизайнерлиқ ширкити бар. Яшларниң тили билән ейтқанда, «брендлиқ, дизайнерлиқ» кийим тикиду. «Soul of Nomad» америкилиқ бренд тәшкил қилди. У «люкс» классидики джинса кийимини тикиду. Униң сода маркиси һәққидә Америкидики чоң журнал һесаплинидиған «Форбс» көләмлик мақалә бәрди һәм люкслиқ бренд рейтингиға киргүзди. Назимниң асасий херидарлири — Силикон вадисида ишләватқан чоң компанияләрниң рәһбәрлири. «Oracle» компаниясиниң президенти Кенджи Ямамото, «Tesla» ширкитиниң рәһбири Илон Маск, миллиардер Марк Кьюбан вә башқилар шулар җүмлисидиндур. Һазир униң ширкити дуниядики чоң мода өйлири, брендлиқ компанияләр билән риқабәткә чүшүватиду. Қизиқ йери, Назимниң әсли кәспи инженер-қурулушчи. У Алмута әтрапидики «8 озёр» дәм елиш җайиниң дизайнини тәйярлиған. Бүгүнки күндә мәзкүр дәм елиш җайи Алмутидики әң гөзәл мәнзирилик орунларниң бири болуп һесаплиниду. — Қандақ таамларни яхши көрүсиз? — Уйғурниң кава мантисини яхши көрүмән. Йешимға бола, гөши аз, кависи көп болса, техиму яхши. Һазир, АҚШта туруватқачқа болса керәк, аилидә Европа таамлирини көп тәйярлаймиз. — Сөһбитиңизгә рәхмәт. “Уйғур авазиниң” ениқлимиси Силикон вадиси («Кремний вадиси» дәпму атилиду) – АҚШниң Колифорния штатиниң ғәрбий-җәнубий қисмиға орунлашқан. Бу йәрдә компьютерларни, компьютерларға һаҗәт микропроцессорларни, программиларни, мобильлиқ алақә вә биотехнологияләр үчүн васитиләрни тәйярлайдиған һәм ишләпчиқиридиған алий технологиялик компьютерлар бар техномәркәз орунлашқан. У Нью-Йорк вә Вашингтондин кейинки әң чоң технологиялик мәркәз болуп һесаплиниду. Бу йәрдики жуқури технологияләр саһасида ишләватқан мутәхәссисләрниң сани 225 миңға йетиду, йәни һәрбир миң мутәхәссисниң 296си ІТ-технология саһасиниң хадимлири.