• Баш муһәррир минбири
• 26 Қазан, 2017

Сөзләшни билмисәң, көпчиликни галваң қилма

Ершат ӘСМӘТОВ, «Уйғур авази»/ Буниңдин хелә жил илгири мәлум бир саһада муваппәқийәт қазинип, докторлуқ диссертациясини яқлиған уйғур пәрзәнди зияпәт бәрди. Униңға тәклип қилинған меһманлар – уруқ-туққанлири, йеқинлири вә кәсипдашлири алимниң намиға сәмимий тиләклирини билдүрүшти. Ейтиш керәкки, мәзкүр сорунда сайипхан намиға орунсиз мәдһийиләшләр, артуқ махташлар болмиди. Чүнки  акимиз бу утуққа һәқиқәтәнму өзиниң чоңқур билими вә қабилийити, тиришчанлиғи һәм адил әмгиги билән йәтти. Зияпәт давамида сөз новити исми хәлқимизгә тонулған һаллиқ, сахавәтлик шәхсләрниң биригә берилди. – Мән бу иним билән узундин бери қоюқ арилишип келиватимән. Қериндаш болмисақму, униңдин кам әмәс йеқинчилиғимиз бар, – дәп сөзини башлиди акимиз.  – Буниңдин алтә жил илгири униңға докторлуқ диссертацияни сетип елип берәй девидим, задила унумиди. Әгәр мениң гепимгә киргинидә, бүгүнки утуғиға аллиқачан йетәр еди... Уйғур зиялисиниң һәммигә чүшинишлик тилда ейтқан сөзлири сайипханни убданла хиҗаләтчиликкә селип қойди. Ула әмәс, бизму инавәтлик адәмлиримизниң, болупму башқа милләт вәкиллириниң алдида қолайсиз әһвалда қалдуқ. Әтималим, кейинкилири: «Бу уйғурлар һәммини «сетивелишқа болиду» дәйдиған хәлиқ екәндә» дәп ойлиған болуши керәк. Бу гәп болуватқан зиялимизниң (у өзини мошу намға мувапиқ тутса мәйлиди) әвәткән биринчи хатаси әмәс. Униңдин илгири Алмутидики Қазақстан Язғучилар иттипақиниң бенасида өткән тәнтәниләрниң биридә у: «Мана залда нә-нә гаңгуң язғучилиримиз олтириду...» дегән гәпни қилип, күлкигә қалған. Раст, у бу сөзни башқичә, йәни «гәнҗиң» демәкчи болған. Буни биз чүшәндуқ. Амма натиқниң һәрбир сөзни ойлап, таразиға селип ейтқини әқилгә мувапиқ едидә! Буниңдин хелә вақит илгири болған йәнә бир вақиәни әсләп өтәйли. Җәнубий пайтәхттики Уйғур театриниң бенасида өткән исми дунияға мәшһур бүйүк намайәндә Йүсүп Хас Һаҗипниң 1000 жиллиғиға беғишлинип өткән чарә-тәдбирдә әдип һәққидә һечқандақ мәлуматқа егә әмәс бир тиҗарәтчимиз нутуқ сөзләймән дәп өзиниң һәқиқий әпти-бәширисини ечип қойди. У сәһниниң төригә илинған мәшһур намайәндиниң сүритиниң астиға йезилған мәтинни чала оқувелипла: «Бүгүн биз Йүсүп Хас Һаҗимниң» тәвәллудида олтиримиз...» дәп залдикиләрниң «көңлини бир көтиривәтти». Хәлқимиз арисида сөз бәрмисә додиси тутуп қалидиған йәнә бир акимиз «қосиғида сөзлигәндә», униң ейтқанлирини өзидин башқа һечким аңлимайду. Аңлисиму чүшәнмәйду. Жуқуридикидәк әһваллар, бәхиткә қарши, айрим аяллиримиз арисидиму болуп туриду. Дайим көпчиликниң алдида «хәлиқ намидин» сөзләшни бәкму яхши көридиған бир һәдимиз алдиримай, өзи чүшәнмәйдиған һәрбир сөзгә алаһидә «салмақ» берип, җараңлиқ гәп қилиду. Сөзлири ениқ, йәни луғитимиздә бар болсиму, орунсиз ишлитилгәчкә, уларни һечким чүшәнмәйду. Шундиму, аудиторияниң қобул қилған-қилмиғанлиғидин қәтъий нәзәр, ич-ичидин қайнап, узақ сөзлимигичә у һәдимизниң көңли имин тапмайду. Раст, натиқлиқ қабилийәт һәммә адәмгә охшаш берилмигән. Уни издинип, тиришип дегәндәк, пәйдин-пәй үгинишкә болиду. Мәсилән, Алмута шәһиридә көпчилик яхши тонуйдиған бир жигитбеши бар. Униң сөзләш маһаритидә, өткән жиллардикигә қариғанда, хелә өзгиришләрниң йүз бәргәнлигини байқавелишқа болиду. Йәни у һазир тәшкилатлар намлириға, рәһбәрләрниң лавазимлириға, бәзи аталғуларға алаһидә әһмийәт бериду. Өзиниң ейтишичә, у мәлум бир йәрдә сөзләштин илгири өйидә ойини қәғәзгә чүширип, әйнәк алдида бирнәччә қетим мәшғулат өткүзгәчкә, бүгүнки нәтиҗигә қол йәткүзгән. Һәқиқий натиқ мавзуға мунасивәтлик орунлуқ, салмақлиқ сөзлири билән көпчиликни өзигә җәлип қилалайду. Шу арқилиқ көзлигән мәхситигә йетәләйду. Амма бу иш колидин кәлмигәнләрниң әл-жут алдида шәрмәндә болуп қелиши еһтималдин жирақ әмәс. Һә, буниң сәлбий тәсири өзигила тәгсә мәйлиғу, өзгиләрниң алдида хәлқимизниң аброй-инавитини чүширип қоймиса болғини.