• Мәдәний мирас
• 15 Желтоқсан, 2017

Мәнбәшунаслиқ — уйғур тарихшунаслиғиниң әң муһим қисми

Һәрқандақ җәмийәттә тәрәққият үчүн, өтмүш-тарихтин ибрәт-савақ елип йүксәлгән, риваҗланған вә гүлләнгән дөләтни қуруш үчүн инсанийәтниң бебаһа байлиғи һәм күч-қудритигә айланған илим-пәнгә дайим етивар берилиду. Шундақ мәнивий қәдрийәт — һәрқандақ саһалиқ илим-пәнниң өз тарихи, келип чиқиш негиз-асаслири, йәни булақ-мәнбәси болиду. Хусусән ХІХ әсирдин башлап илмий шәкилләнгән түркшунаслиқ пәниниң муһим, аҗралмас бөлигигә айланған уйғуршунаслиқ саһасиға дуния түркшунаслириниң вә уйғуршунас алимларниң қизиқиши, һәвәс-ихласи, мана икки әсир дегидәк вақит арилиғида, һеч азайғини йоқ һәм азаймайду. Сәвәви, Мәркизий Азиядики хәлиқләр ичидә уйғурлар дәсләпкиләрдин болуп өз дөләтлирини тәшкилләп, олтиришлиқ һаят тәрзигә көчүп, кәнт, йеза, шәһәрләрни бәрпа қилип, өзигә хас деханчилиқ, бағвәнчилик мәдәнийитини барлиққа кәлтүрүп, дуниявий цивилизациягә өз йезиғи, китап бесиш иши, шәһәр мәдәнийити нәмунилири, нәпис сәнъәт дурданилири билән өзиниң мунасип һәссисини қошти. Бүгүнки илим-пән сүръәтлик риваҗланған, йеңи технологияләр вуҗутқа кәлгән вақиттиму хәлқимизниң айрим пәрзәнтлири дуния илим-пәнидә зор утуқларни қолға кәлтүрүп, милләт намини, шәнини бәләнткә көтәрмәктә. Төвәндә оқурмәнләр диққитигә тәғдим қилиниватқан баянимизда уйғуршунаслиқ пәниниң бөлүнмәс һәм әһмийәтлик қисмидин ибарәт уйғур тарихшунаслиғиға мунасивәтлик бәзи пикирлиримизни ейтишни мувапиқ көрүватимиз. Уйғур тарихшунаслиғиниң илмий асасини, худди һәрқандақ башқа илим охшаш, мәнбә-дерәкләр тәшкил қилиду. Әң қедимий хитайниң язма йезиқлири тәрҗимә қилинип, оқуп үгинилгичә, асасән Европа вә Россия шәриқшунаслири уйғур тарихи билән археологиялик тепилмилар, әсәр-әтиқиләр, қияташ ойма (руна) йезиқлири, мәтинлирини уйғурчә һөҗҗәтләр арқилиқ тонушуп, үгинип, пүткүл дуния илим-пәни ғәзнисигә қошти. Мана шундақ қилип, уйғур тарихи бойичә бебаһа мәнбәләр тизими жилдин-жилға көпәйди. Бу материалларниң тизими толуқ берилсә, һәтта гезитимизниң бирнәччә сани йәткүлүксиз болар еди. Төвәндә әң муһим, әһмийитини задила йоқатмайду дәп һесаплиған уйғур тарихиға аит мәнбәләрни (муәллиплирини көрсәткән һалда) елан қиливатимиз. Бу иш мәтбуатимиз сәһипилиридә дәсләпки қетим бериливатқан антология үлгисидур. Хусусән бу илмий паалийитини әндила башлаватқан вә кәлгүсидә башлайдиған яш тарихчи, тилшунаслиримиз үчүн пайдилиқ дәп ойлаймән. Шундақла буниң тарихимизға бепәрва қаримайдиған көплигән оқурмәнлиримизму қизиқиш һасил қилиши тәбиий. Қедимий дәвирдики, балдурқи, оттура әсирләрдики уйғур қәвм, уруқ, қәбилилириниң турмуш-тирикчилиги, қияташ рәсим-йезиқлири, җамаә мунасивәтлири, диний етиқат-ишәнчилири, маддий мәдәнийити, роһий қәдрийәтлири, кейинки қәбилә иттипақ-бирләшмилири, дәсләпки дөләтлири, уларниң сәясий вә мәмурий тәшкиллири, башқурғучи сулалилири, географиялик орни, чегарилири, хошна қәбилә, дөләтләр билән сәясий, ихтисадий, мәдәний алақә-мунасивәтлири һәққидә қедимий хитай мәнбәлири, хәнзу муәллиплири тәрипидин йезилған илмий тәтқиқат, монография, мақалилар түркүмлири, нәширләр төвәндикиләрдин ибарәт. Лү И-таң. Уйғурлар тоғрилиқ тәтқиқат. Тәйбәй. 1975. Гәң Шимин. Уйғурларниң қедимий мәдәнийити вә тарихий мәнбәлири тоғрилиқ. Үрүмчи, 1983. Гәң Шимин. Уйғурларниң кона әдәбий-тарихий мираслирини тәтқиқ қилиш. Беҗин. 2003. Фәң Җичән, Чәң Суло, Му Гуанваң. Уйғурларниң қедимий мәдәнийити. Беҗин. 1981. Су Бәйхай. Қаңлилардин Идиқут уйғурлириғичә // Си-Бәй шиди. 1983. №1. Йәң Җәнмин. Уйғур тарихи. 1991. Лин Гәң. Уйғур тарихи. 1994. Чәң Суло. Таң, Сун дәвридики уйғур тарихидин тәтқиқатлар. Беҗин. 1993. Би Җаңпу. Хуэйхе вә уйғурлар. Тәйбәй. 1986. Ли Футуң. Уйғур тарихи. 1963. Йәң Фусуй. Уйғурларниң будда дини. Үрүмчи. 1998. Цай Хуншәң. Таң дәвридики тоққуз оғузлар вә түркийләр мәдәнийити. Беҗин. 1999.  Чәң Суло. Тоққуз оғуз Билгә қаған ядикарлиғидики Уйғур дөлити билән Таң сулалиси мунасивәтлиригә даир. Беҗин. 1978.  Ван Җинҗу. Кона түрк тилидики җасур, данишмән уйғур Билгә қаған ядикарлиғидики йезиқниң тәрҗимиси вә изаһлири. Беҗин. 1987. Хә Инҗу. VІІ — Х әсирләрдики уйғур җәмийитиниң тәрәққияти. 1959.  Ван Җивәй. Көкартниң ғәрбидики уйғурлар. Беҗин. 1935. ІV. Гу Бао. Шинҗаңдики уйғурларниң этнослуқ теги-тәкти тоғрилиқ йеңи издиниш. Беҗин. 1987. Ли Мәйцуң. Тоққуз-оғуз қағани абидиси. Евразия журнали. Беҗин. 1999. Гән Шимин. Будда дининиң қедимий Шинҗаң вә уйғурлар ичидә тарқилиши. Шинҗаң университетиниң илмий журнали. Үрүмчи. 1978. №2. Лүй Мәйсүн. Уйғурларниң өз намини «урғуй», «қуйғур» дәп өзгәртиши һәққидә. 1980.  Ван Җивәй. Таң сулалисидин кейинки уйғурлар. Беҗин. 1936. Лин Гәң. Уйғур тарихиға бағлиқ бәзи мәсилиләр. Беҗин. 1987. Лин Гәң. Уйғурларниң Ғәрипкә көчүши. 1987. Нүй Җуши. Җуанҗоудики кона уйғур тилидики христиан дини ядикарлиқлири тоғрилиқ тәтқиқат. Милләтләр филологияси. Бежин. 1999. Йе Луҗу. Түрк вә уйғур тарихиға аит илмий мақалилар топлими. Беҗин. 1987.  Лин Гәң. Түркийләр тарихи. Юнусҗан Или тәрҗимиси. Үрүмчи. 2002. Җәңдав Шанси. Ипәк йолидики 99 сир. Үрүмчи. 1988. Фәң Чәнҗуң. Ғәрбий өлкидики йәр намлири. Тәтқиқат. Беҗин. 1962. Ли Йуйчун. ШУАР Бөртала автономиясидики таш қәбирләр. Беҗин. 1962.  Ван Җиңән. Тоққуз уйғур қағани ядикарлиғи. Беҗин. 1987.  Ян Фусуй. Бөкә қаған вә манихей дини. Дуңхуаң хәвәрчиси. Ләнжу. 1987. №2.  Ван Җиләй. Оттура Азия тарихи. Балдурқи әсирләр. 2-том. Үрүмчи. 2004.  Нийү Жуҗи. Уйғурниң кона йезиқлири вә мираслири. Үрүмчи. 1997. Йән Фусүй. Сун, Юань дәвридики уйғурларниң несториан дини тоғрилиқ. Шинҗаң университетиниң илмий журнали. Үрүмчи. 1989. №3. Хуән Җуңшиң. Таң дәвридики Билгә қаған абидилири. Хубэй. 1934. Йүвә Ши-җав. Қарақорумдики Таң дәвригә хас үч ядикарлиқ. Хэби. 1944. Лиң Гаң. Түркийләр тарихи. Беҗин. 1988.  Ваң Җилай. Оттура Азия тарихи. Үрүмчи. 2004. Суә Җунжин. Шәрқий Түрк қағанлиғиниң сәясий қурулмиси. Шинҗаң гуманитарлиқ илими. Үрүмчи. 1986. №2.  Лин Гәң. Түрк вә уйғур тарихи һәққидә илмий мақалилар. Беҗин. 1987.  Лин Гәң. Түркийләр тарихидики чоң вақиәләр. Шинҗаң гуманитарлиқ илими. Үрүмчи. 1984. №1.  Сүй Сүә. Түркийләрниң (Қараханийларниң) Саманилар дөлитидики орни вә роли. Оттура Азия илмий журнали. 1994. №4. Ма Йүн. Гаочән (Гәнҗу) Идиқут дөлитиниң қурулуши һәққидә. Үрүмчи. 1986. Ли Нифан. Шәрқий Түрк қағанлиғиниң ядикарлиқлири. Үрүмчи. 1984. Хән Җулин. Билгә қаған ядикарлиғи йезиғиниң оқулуши (Уйғур тарихи). Беҗин. 1936.  Жу Җуәнмин. Билгә қаған ядикарлиғидики һәрбий жүрүшләр һәққидә. ШУАР гуманитарлиқ илими. Үрүмчи. 1990. №4.  Йән Фусуйә. Ғәрбий Хитайдики милләтләр тарихи вә мәдәнийити. 2001.  Ов Бавгүй. Ашина Һәлунниң Таң сулалисиға тәвә болуши һәққидә. Шинҗаң университетиниң илмий журнали. Үрүмчи. 1989. №1. Го Пинлән. Ашина Җуңниң Ғәрбий өлкидә болуши. Шинҗаң тарихнамиси. Үрүмчи. 1979. №1. Вәй Чүән. Таң дәвридики Ансидики төрт ху шәһириниң тарихий һөҗҗәтләрдә намлириниң қандақ болғанлиғи һәққидә. 1964.  Вай Җин. Суяб-Хитайниң Таң дәвридики Ғәрбий өлкидики муһим шәһири. 1975.  Җаң Бофән. Таң дәвридә Ғәрбий өлкиниң ечилиши вә сода-сетиқ. 1980. Бу нәширләрдә қедимий вә оттура әсирләрдики уйғур тарихиға мунасивәтлик дерәкләр, илмий мәнбәләр, тарихий һөҗҗәтләр көләмлик, тәпсилий берилгән. Уларниң көпчилиги Беҗинда Милләтләр нәшриятида вә Үрүмчидә уйғур тилиға тәрҗимә қилинған. Диққәтчан оқурмән, уйғур тарихиға һәвәси, иштияқи бар китапхан өзигә керәк мәлуматларни, қошумчә әхбаратларни, шундақла Интернеттинму тепип оқалайду вә тоғра хуласә чиқиралайду дәп ойлаймиз. Мошу мақалиниң давами сүпитидә Европа, Япония, Түркия, Россия вә башқа әлләрниң, шундақла, әлвәттә, Қазақстанниң жирик түркшунаслири билән уйғуршунаслириниңму тарихимизға аит язған тәтқиқатлириниң, илмий мақалилириниң һәм қизиқарлиқ әсәрлириниңму қисқичә тизимини беришни мувапиқ көрдүм. Аманжолов С.А. Насущные вопросы изучения Орхоно- Енисейских надписей: древне-тюркская цивилизация (памятники письменности). Алматы. 2001.  Қайдаров А. Введение к тюркологии. Алматы. 2004. Бартольд В.В. Сочинения. 1-5 т. Москва. 1965. Аманжолов А. Тюркская филология и история письменности. Алматы. 1996. Ядринцев Н.М. Отчет экспедиции на Орхон, совершенной в 1899 году. Санкт-Петербург. 1892. Радлов В.В. Атлас древностей Монголий. 1-5 т. Санкт-Петербург. 1899. Васильев В.П. Надписи на Орхонских памятниках в Кочо-Цайдаме и Карабаласагуне. Санкт-Петербург. Выпуск-3. 1897. Сиратори К. Шәрқий ху (уйғур) һәққидә тәтқиқат. 1935. Мэн Гэс. Түркшунаслиқ тарихи һәққидә. Милләтләр нәшрияти. Беҗин. 1981.  Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. Новосибирск. 1989.  Малявкин А.Г. Историческая география Центральной Азии. Новосибирск.1981. Малявкин А.Г. Материалы по истории уйгуров в ІХ — ХІІ веках. Новосибирск. 1974. Әскәртиш: А.Малявкинниң бу әмгәклиридә оттура әсирлик уйғурларниң, асасән тоққуз-оғуз уйғур қәбилилириниң тарихиға аит ой-пикирлири баян қилинған. Ечинарлиғи, муәллип өтмүштики әҗдатлиримиз билән һазирқи уйғурлар оттурисида һечқандақ алақә-мунасивәт йоқ дәп һесаплайду. Пәқәт атақлиқ түркшунас вә уйғуршунас алим Д.Тихоновниң униңға қарши дәлиллик, асаслиқ рәддийәсидин кейинла, Малявкин өзиниң ойдурма, чәлкәш пикридин ваз кәчти. Оқурмәнләрниң ядида болса, академик Тихоновниң Малявкинға қарши мақалисиниң толуқ мәтини буниңдин илгири «Уйғур авази» гезитида бесилған еди. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Москва. 1951.  Малов. С.Е. Памятники тюркской письменности Монголии. Ленинград. 1959.  Кляшторный С.Г. Қедимий түркийләрниң руникилиқ ядикарлиқлири. Үрүмчи. 1984. Уйғурчә тәрҗимиси.  Кляшторный С.Г. Ливщиц В.А. Открытие и изучение древнетюркских, согдийских эпиграфических памятников Центральной Азии. 1978. Москва.  Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. СПб. 2003.  Кудайбердиев Ш. Родословная тюрков. Алматы. 1990. Айдаров Г. Текст Орхонских памятников. Алматы. 1990. Аманжолов А. История и теория древнетюрского письма. Алматы. 2003.  Қайдаров А. Қедимий түркийләр йезиғи кимгә ортақ, кимгә тән? Алматы, 2001.  Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки и идеологии. Алматы. 2002.  Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996.  Сарткожаулы К. Объединенный каганат тюрков (745 — 840). Астана. 2001.  Сартқожаулы Қ. Орхон мұралары. 2003. Сарткожаулы К. Атлас Орхонских памятников. Астана. 2007.  Сартқожаулы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисы. Астана. 2007.  Сартқожаулы Қ., Зәкенұлы Т. Ұйғыр Ордасы және қазақ жеріндегі оғыздар мен ұйғырлар. Евразия миллий университетиниң илмий журнали. Астана. 2005. №1. Мошу йәрдә шуни тәкитләш лазимки, тарихчи алим Қаржаубай Сартқожа оғли, умумән, Орхон, Енисей, Селенга дәриялири вадисидики, қедимий Ордабалиқ-Қарабаласағун шәһирини, Қарақорум абидилирини, һазирқи Моңғолиядики кона түркийлик ядикарлиқларни тепип, мәтинлирини оқушта, хусусән һәйкәлләрниң кәйни тәрипидики хитай кона иероглифлири билән йезилған йезиқларни оқушта европилиқ алимлар йол қойған хаталиқларни түзитип чиққан жирик түркшунас мутәхәссистур. У Моңғолиядин Қазақстанға көчүп кәлгәндин кейин илмий паалийитини техиму җанландурди. «Егемен Қазақстан» гезитиниң толуқ бир бетидә униң «Моңғолиядики қедимий уйғур қияташ йезиқлири» намлиқ илмий мақалисиниң бесилғини техи ядимизда. У өз мақалисида моңғол зиминида 1000дин ошуқ уйғур йезиғидики абидиләрниң моҗутлуғини ейтип, көпчилик таш һәйкәлләрниң вақит синиғидин жиқилип, бәзилириниң парчилинип, йезиқларниң өчүп кәткәнлигини әпсуслиниш илкидә тәкитләп, илмий экспедицияләр уюштуруп, бу дуния илими үчүн бебаһа ядикарлиқларни сақлап қелишқа үндигән еди. Барат Қ. Христиан дининиң Шинҗаңда тарилиши вә униң ядикарлиқлири. Шинҗаң университетиниң илмий журнали. Үрүмчи. 1986. №3 (уйғур тилида). Габайн А.Фон. Оттура әсирдин кейинки Мәркизий Азия түркийлири тарихиға аит мәнбәләр. Түркшунаслиқ хәвәрчиси. Беҗин. 1963. №9. Жумаш А. Гаочән уйғур дөлити дәвридики христиан диний һөҗҗәтлири тоғрисида тәтқиқат. Шинҗаң гуманитарлиқ илими. Үрүмчи. 1983. №18. А von Gabaіn. TurkіscheTurfan-texte. SPAW.-V1.- Berlіn.1934. Peter Zіeme.Zu den nestorіanіsch-turkіschenTurfantexten. Berlіn.1974. Бартольд В.В. Моңғол басқунчилиғидин авалқи Түркстан. 1928. Пеллио П. Ғәрбий өлкә тарихи. 1934. Иоширо Саеки. Несториан дини тоғрилиқ тәтқиқат. 1935. Щербак А.М. Оғузнамә. Москва. 1959. Рашид-ад-Дин. «Джамиат таварих». 1986. (русчә: Сборник летописей). Москва. Плано Карпини. Путешествие в восточные страны. Алматы. 1993.  Гильом де Рубрук. Путешествия на восток. Алматы. 1993.  Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кириетов. Алматы. Ramstedt J.G. ZweіuіqurіscheRunenіschіftenіnder Nord Molqolen. Хельсинки. 1913. «Худуд-аләм». Үрүмчи. 1986 (парсчидин тәрҗимә).  Габайн Анна Фон. Турфанские тексты. 1929. Зәкенұлы Т. Ордабалиқ язма абидисиниң тарихий негизи. 2005. Зәкенұлы Т. Кона «уйғур» этноними. 2005. Габайн Анна Фон. Кочу – Идиқут уйғур дөлитиниң һаяти (850 — 1250-жиллар). Турпан. 1989. Шаванн Э. Ғәрбий өлкә географияси. 1958. Алп-текин А.Ю. Са-артлар ким? Вәйувәр-немә? Үрүмчи. 1935. Закенулы Т. Китайский текст на стеле Бильге кагана. Астана. 2007 (перевод). Қедимий Таң жилнамиси: Йеңи китави. 217-топлам. 142-баян. Уйғур-1 вә Уйғур-2 бөлүмлири. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т-1. Москва. 1950.  Хэнеда Тору. Турпандин тепилған уйғур тилидики манихей варақчилири (Доктор Хэнеда Торуниң илмий мақалилар топлими). 1958. Хамильтон Дж. Гәнҗудин тепилған кона уйғур тилидики диний абидиләр.1999. Мориясу Тагау. Уйғурларниң ғәрипкә көчүши һәққидә.1980. Ғәйрәт ИСРАЙИЛОВ, Қазақстан Журналистлар иттипақиниң әзаси.