• Мәдәний мирас
• 15 Желтоқсан, 2017

Төмүр Ели (Төмүр сиҗаң)

Төмүр Ели 1886-жили Тоқсунда дехан Әһмәт Һаҗи аилисидә дунияға кәлгән. Дәсләп Тоқсунда деханчилиқ билән шуғуллинип, 1920-жили аяли билән Кучаға көчүп берип һарвукәшлик қилған. У Кучада һарвукәшлик қилип жүрүп, бираз һалланғандин кейин, ат һарвусини көпәйтиду, һарвукәшләргә шаңию болиду. Бу вақитларда Яң Зиңшинниң чирик, истибдат һакимийити әмгәкчи хәлиққә қатму-қат алван- селиқларни селип, хәлиқни дәһшәтлик езивататти. Төмүр Ели вә униң қоластидикиләрниң ат һарвулириму мустәбит һөкүмәтниң алван-селиқлиридин қутулалмайду. Шу сәвәптин, Төмүр Елида истибдат һакамийәттин интиқам елиш истиги туғулиду. Шинҗаңда миллий зулумниң күндин-күнгә күчийиши нәтиҗисидә Қумулда Хоҗинияз һаҗи башчилиғида иккинчи қетим деханлар қозғилиңи партилайду. Җайлардики зулумға қарши туруш позициясини күтүп турған хәлиқ бу қозғилаңни қизғин қоллайду. Нәтиҗидә қозғилаң наһайити тезла Қумулдин Турпан, Тоқсун, Пичан қатарлиқ җайларға тарилиду. 1932-жили 12-айниң 29-күни Махмут Муһити, Байахун Әзизи, Паша хоҗа (Лүкчүн ваңиниң оғли) вә Абдурахман қатарлиқ 13 киши бирлишип, Астанида қозғилаң көтириду. Қозғилаң тез күчийип, Турпан шәһири, Пичан, Сиңгим қатарлиқ җайларғичә кәңийип, Җин Шурин қисимлириға қахшатқуч зәрбә бериду. Мошу пәйттә Тохти лүйҗаң, Қурбан йеңҗаңлар қозғилип, Тоқсунни ишғал қилиду һәмдә Корлиға жүрүш қилип, 1933-жили 1-айда Корлини алиду. Кучарда туруватқан Төмүр Ели Қумул, Турпан, Тоқсунда қозғалған қозғилаңчилардин илһам елип, 1933-жили 1-айниң 27-күни шаярлиқ Һади Әләм билән биллә қозғилаң көтирип, Кучани азат қилиду. Бу чағда Җиң Шурин Шең Шисәйгә Турпан қозғилаңчилириға қарши җаза жүрүши қилиш тоғрисида буйруқ бериду. Маһмут Муһити (Мәһмут сижаң) башчилиғидики қозғилаңчи қошун Шең Шисәй вә ақ орусларниң мунтәзим қисми вә заманивий қураллириға бәрдашлиқ берәлмәй, Җәнубий Шинҗаңға чекинишкә башлайду. Шең Шисәй Турпанда Абдухалиқ уйғур башлиқ илғар күчләрни вә нурғунлиған теч аммини қирғандин кейин, Тоқсунға жүрүш қилиду. Бу чағда Корлини ишғал қилип турған Тохти лүйжаң иниси Төмүр Елигә Тоқсунға кәлмәй, Җәнубий Шинҗаңға жүрүш тәкливини берип, өзи Тоқсунда Шең Шисәй қисимлири билән урушушни қарар қилиду. Тохти лүйҗаң Тоқсунға келип, Ходуң дегән йәрдики Қара булақта Шең Шисәй әскәрлири билән урушуп, мәғлуп болиду. У хаинларниң сатқунлуғи түпәйли қолға чүшүп, Шең Шисәй тәрипидин чанап өлтүрүлиду. Қурбан йеңҗаң урушта оқ тегип қаза болиду. Бу чағда Төмүр Ели Ақсуға жүрүш қилған еди. Дәл шу пәйттә Бүгүрдиму қозғилаң көтирилгән болуп, қозғилаңчи қошун Бүгүрни ишғал қилған еди. Төмүр Ели бу қетимқи жүрүштә Байдтики Яқаериқта Җин Шурин қисимлири вә Қәшқәрдин кәлгән һөкүмәт әскәрлири билән урушиду. Җиң Шуринниң Илида турушлуқ қомандани Җаң Пеййүвәнниң бир топ әскәрлири туюқсиз Музарт тәрәптин ярдәмгә келип қалиду. Төмүр Ели улар билән үч күн урушуп, ғалип чиқиду вә уларниң бәшатар милтиқлириға егә болиду. Андин йәнә Ақсуға қарап илгириләйду. Бу чағда Яқаериқта Корлидин Или һаҗи, Қара шәһәрдин Һапиз лүйҗаң қатарлиқлар әскәр башлап келип, Төмүр Елигә қошулиду. Шуниң билән Төмүр Елиниң адәмлири көпийип, қураллири хиллишиду. Төмүр Ели Ақсуға киргәндин кейин, Хоҗинияз һаҗи униңға (бу чағда Хоҗинияз һаҗи Гучуңда турувататти) сиҗаң (генерал) унванини бериду. Төмүр сиҗаң Ақсуда турған мәзгилидә қисимлирини рәтләп, Һәмдәмбәг һаҗи, Әмәтхан, Мамутхан, Һапиз лүйҗаң вә Ели һаҗи қатарлиқларни тәнҗаң қилип тайинлайду. Униңдин башқа, Абдуқадир Фу Гүвәнжаң, Тохти йеңҗаң қатарлиқлар муһапизәтчи қисимларниң башлиғи болиду. Ақсулуқ Байиз шаңию Үчтурпан тәрәптин бирқанчә йүз пидаийни башлап келип, Төмүр сиҗаңға қошулиду. Төмүр сиҗаң қошун башлап Маралбешиға барғанда, Яқаериқтики җәңдә мәғлуп болуп чекингән Қәшқәрдики һөкүмәт әскәрлириниң башлиғи Яң Чимин Қәшқәр вә Йәркәндин нурғун әскәр топлап, Маралбешини алдинқи сәп қилип, Тумшуқта истиһкам қуруп, Төмүр сиҗаң қошунини тосайду. Бу йәрдә қаттиқ уруш болиду. Төмүр сиҗаң дүшмәнни қилчә мәнситмәй, биртәрәптин нағра-сүнәй челип, оғлақ тартип көңүл ачиду. Йәнә биртәрәптин, уруш қилиду. Ақсу, Ават, Тоқсу, Шаярдин, һәтта Хотәнниң бәзи җайлиридин Обулқасимбәг қатарлиқ кишиләр келип, урушқа қатнишиду. Униң үстигә Яң Чимин қисмидин 30чә миллий әскәр қечип, Төмүр сиҗаңниң қошуниға қошулиду, шундақла Қәшқәр валиси Ма Шавву (Ма дотәй) Улуғчат һакими Чиң Туңлиңниң йетәкчилигидә 200 қирғиз әскәрни Төмүр сиҗаңға қарши уруш қилишқа әвәтиду. Улар Ачалға кәлгәндә, тәрҗиман Осман Ели (қирғиз) қирғиз әскәрлиригә башчилиқ қилип исиян көтириду вә Чиң Туңлини етип ташлап, Төмүр сиҗаңға бәйәт қилидиғанлиғини җакалайду. Нәтиҗидә Төмүр Ели Яң Чимин қошунини тар-мар қилип, Қәшқәргә жүрүш қилиду. Яң Чимин әскәрлири чекинип, Пәйзаватқа кәлгәндә, уларни деханлар уруп соқиду. 1933-жили 3-айда Осман Ели башчилиғидики қирғиз әскәрлири Қәшқәр шәһиригә һуҗум қилип, Қәшқәрни ишғал қилиду, Осман Ели өзини сиҗаң дәп җакалайду. 1933-жили 4-айниң 8-күни, Төмүр сиҗаң қошунлири Яң Чимин әскәрлирини тар-мар қилип, Қәшқәргә кириду. Мадотәй Қәшқәр һакимийитини вә дөләт ғәзнисини Төмүр сиҗаңға өткүзүп бериду. Бу чағда, узундин буян Төмүр сиҗаң билән һәмкарлишип җәң қилған туңган әскәрлириниң қоман???? ?? ??????дани Ма Зихойму Қәшқәргә киргән еди. У өз қисимлири билән Қәшқәр Йеңишәһәргә, Төмүр Ели вали мәһкимисигә орунлишиду. Қәшқәрдики хәнзу әмәлдарларниң һәммиси вали мәһкимисигә орунлишиду. Төмүр сиҗаң уларни өз һимайисигә алиду. Қәшқәрдә қан төкүлүш болмайду. Төмүр сиҗаң Қәшқәрдики миллий қисимларни рәтлигәндин кейин, Ярбағ дәрвазисиниң тешидики Түмән дәриясиниң бойида чоң жиғилиш өткүзүп, һәрбий парад һесавида мәшрәп вә оғлақ тартиш паалийәтлирини уюштуриду. Ма Зихой башчилиғидики туңган қисимлири буни өзлиригә қаритилған намайиш сүпитидә қобул қилип, буниңдин нарази болиду. Шуниң билән икки тәрәпниң өзара мунасивити сәл кәскинлишиду. Униң үстигә, Хотән қозғилаңчилири Шаһ Мәнсүр (Абдулла бәг) башчилиғида Қәшқәргә келиду вә Төмүр сиҗаң билән бирләшмә һакимийәт қуруш һәққидә мәслиһәтлишиду. Төмүр сиҗаң, «мән жирақтин уруш қилимән дәп кәлдим» дәп өзигә тәмәнна қилса, Шаһ Мәнсүр тәрәп уни көзгә илмайду вә «оқумиған һарвукәшниң қолидин немә келәтти, у чоң ишларни қилалмайду, шәһәрни бошатсун...» дегән гәпләрни тарқитиду. Нәтиҗидә Төмүр сиҗаң Шаһ Мәнсүр қисимлирини қуралсизландуруп, Савут дамолла, Җанибәк қази, Шаһ Мәнсүр қатарлиқларни қолға алиду. Уларниң әскәрлирини болса, әсир һесавида Хотәнгә қайтуруветиду. Бу күнләрдә Хоҗинияз һаҗи билән Ма Җуйиң оттурисида ихтилап туғулуп, икки тәрәп оттурисида тоқунуш йүз бериду. Хоҗинияз һаҗи Шең Шисәй билән иттипақ түзүш тоғрисида хәт язиду. Хәт Гучуңдин йезилған болуп, уни тоқсунлуқ Шерипахун дегән киши елип кәлгән еди. Төмүр сиҗаң, «Шең Шисәй акам Тохтиахунни чанап өлтүргән, униң билән дост болмаймән, Ма Җуйиң мусулман, униң билән урушсақ, рава болмайду. Мән бу ишқа қошулмаймән» дәйду. Осман Ели бу хәттин хәвәр тапқандин кейин, Төмүр сиҗаңға «Йеңишәһәрдики туңганларниң пәйли бузуқ, уларни қуралсизландурайли» дәйду. Төмүр сиҗаң буниңға қошулмайду. Шуниң билән бу иккисиниң оттурисида ихтилап туғулиду. Бу чағда Төмүр сиҗаңниң атиси Әһмәт һаҗи һәрәмдин қайтишида Һиндстан һөкүмитиниң Төмүр сиҗаңға язған хетини елип келиду. Хәттә: «Биз дост болайли, 10 – 20 миң қурал яки адәм күчи лазим болса, берәйли» дейилгән. Төмүр сиҗаң «насаралардин ярдәм тилигичә, Алладин үмүт тиләймән» дәп, бу хәткә әһмийәт бәрмәйду. Төмүр сиҗаңниң атиси һәрәмдин келиши билән Кеңәш Иттипақиниң Қәшқәрдики консулханиси чоң зияпәт өткүзүп, Төмүр сиҗаң, униң дадиси башлиқ мөтивәрләргә вә һәрбийләргә соға тәғдим қилиду һәм иттипақ түзүш тәкливини бериду. Төмүр сиҗаң, «большевикләр Бухара шәрипни вәйран қилған турса, биз қандақму улар билән иттипақ болумиз...» дәп, бу тәләпниму рәт қилиду. Бу чағда Абдукеримхан Мәхсүм оқуғучиларни адәттики қаидә бойичә Йеңишәһәргә Ма Зихойға салам беришкә елип чиқиду. Төмүр сиҗаң: «Немә үчүн оқуғучиларни туңганларниң алдиға елип чиқиду?» дәп нарази болиду. Шуниң билән Қәшқәрниң абройлиқ кишилири «Төмүр сиҗаң ярамсиз, билимсиз киши екән, Қәшқәрни бир һарвукәшкә тартқузуп қойдуқ...» дегәндәк сөзләрни тарқитиду. Нәтиҗидә Төмүр сиҗаң иттипақдашларниң һәммисини чәткә қеқип, өзини житим қалдуриду. Шундақ қилип, у «Англия вә Кенәш Иттипақи һөкүмәтлириниң, Ма Зихой рәһбәрлигидики туңган қисимлири, Осман Ели башқурған қирғиз қисимлириниң вә Абдукеримхан Мәхсүм башчилиғидики нопузлуқ кишиләрниң қаршилишиға учрайду. У пәқәт қара күчигила тайинип, һәрикәт қилмақчи болиду, амма тенәп қалиду. Дәл мошу пәйттә, Ма Җуйиң уни бихудлаштуруш үчүн силиңлиқ унванини бериду вә силиңлиқ тамғисини тапшуриду. Тамға тапшуруш мәрасими дағдуғилиқ өткүзүлүп, атлиқ әскәрләр тамғини көтирип, шәһәрни айлинип чиқиду. Шу күндики зияпәттә Төмүр сиҗаңдин йеңилгән кона әскәрләрдин Яң Чиминму биллә болиду. Шуниңдин башлап, Төмүр Ели силиң мәнсиви билән бәһримән олтириду. Туңган қисимлири болса, өз ишлириға пухта болиду. Әнди Осман сиҗаң болса, йәнила туңганларни қуралсизландуруш тәливидә чиң туриду. Төмүр сиҗаң буниңға қошулмайду вә Осман Елиға Қәшқәрдики һакимийәт тәркивидә мәмурий һоқуқ-мәртивә бәрмәйду. Осман Ели буниңдин рәнҗип, Төмүр сиҗаңниң бирқанчә әскириниң ат вә қураллирини булап, таққа қечип кетиду. Шуниңдин кейин, Төмүр силиң Мамутхан лүйҗаң вә Ма Зихойға Осман Елини қуралсизландуруш тоғрисида буйруқ бериду. Әтиси буйруқни иҗра қилмиған туңган Юң Венгенни башқиларниң қаршилиғиға қаримай өлтүриду. 1933-жили 8-айниң 9-күни, Төмүр силиң Османни қоғлап чиққан қисимларниң арқисидин машина билән Ләңгәргә чиққанда, Тоғрақ мазар дегән йәрдә йолниң икки тәрипидә турған 200дин артуқ атлиқ туңган әскәрлири күтүвалиду. Амма Төмүр сиҗаң машинидин чүшүп уларға кайиватқан пурсәттин пайдилинип, туңганлар Төмүр Елини, Закир қазақ, Имин палван, Ибраһим қари, шофер Савутахун қатарлиқ бәш кишини етип өлтүрүп, Төмүр силиңниң бешини кесип, Қәшқәргә елип келиду. Төмүр Елиниң Қәшқәрдики һаяти вә һоқуқ вақти 97 күн давам қилиду. Осман Ели, қирғиз, Улуғчат наһийәсидин. Яң Зиңшин, Җиң Шурин дәвридә әскәр болған. Хәнзу тилини яхши биләтти. У көп урушқа қатнашқан. Атлиқ әскәр командири болған. Қумул қозғилиңи Җәнубий Шинҗаңға тез тариливатқан җиддий пәйттә Кучада туруватқан Төмүр Ели (Төмүр сиҗаң) Кучада шаярлиқ Һади әләмләр билән бирлишип қозғилаң қилип, Кучани ишғал қилиду вә Яң Твәнҗаңни (Яң Чимин) қоғлап, Ақсудин өтүп, Маралбеши әтрапиға кәлгәндә, Қәшқәр дотийи Ма Шавву (Ма дотәй) Төмүр Елиға тақабил туруш үчүн қирғизлардин 500 нәпәр әскәр елип, униңға Осман Елини қоманданлиққа бәлгүләйду. Осман Ели өз йеқинлиридин Ораз, Қошмәт, Тохти қатарлиқ офицерлар билән мәслиһәтлишип, Төмүр Елиға адәм әвәтип, иттипақ түзиду. Униңдин кейин вәзийәт еһтияҗи билән Төмүр Елини күтмәйла, 1933-жили 4-айниң 7-күни сешәнбә әтигән саат 7дә Қәшқәр Конишәһәрни қоршавалиду вә шәһәр сепилиниң Булақбеши тәрипидин һуҗумға өтүп, шәһәрни ишғал қиливалиду. Бу чағда Пәрғанидин қечип, Қәшқәрни пана қилған басмичи Сетивалдиҗан, Йүсүп қурбеши вә атушлуқ Кичикахун твәнҗаңлар қошунини башлап, Осман Елиға әл болиду. 1933-жили 4-айниң 8-күни Төмүр сиҗаң, 11-күни Ма Җәнсаң (Ма Жуңйиң қисмидин) әскири билән Қәшқәргә йетип келиду. (Осман Ели Қәшқәрни ишғал қилғандин кейин, Ма Шаввуни өлтүрмигән еди), Ма Җәсаң Қәшқәргә келип дотәй ямулиға чүшиду вә өзини қомандан дәп җакалап, һәммигә һөкүмранлиқ қилмақчи болиду. Бу чағда Осман Ели, «Зимин бизниң, Қәшқәрни мән ишғал қилған турсам, Ма Җәнсаң тәйярға һәйяр боламду» дәп уйғур-өзбәк қошунлири билән бирлишип, Ма Җәнсаңға қарши һәҗәм қилмақчи болиду. Амма Төмүр Ели ариға чүшүп, уларни әпләштүрүп қойиду. Ма Җәнсаң вә чәт әл консуллири Төмүр Ели билән Осман Ели оттурисиға зиддийәт салиду. Униң үстигә генерал Төмүр Ели 1933-жили 7-айда Нәнҗиң һөкүмитигә итаәт қилип, телеграмма йоллайду. Җавап телеграммисида Осман Елиниң исми болмиғанлиғи үчүн, Осман Ели Төмүр Елидин нарази болуп, Қәшқәр шәһиридики бир қисим байларни булап, таққа чиқип кетиду. Төмүр Ели 1933-жили 8-айниң 9-күни Осман Елини қайтуруп келиш тоғрисида Ма Җәнсаң қисмиға буйруқ бериду вә арқидин өзи чиқиду. Төмүр Ели Қәшқәр шәһиридин алтә километр мусапидики Торғақлиқ мазар дегән йәргә кәлгәндә, Ма Җәнсаң қисим башлап чиқип, Төмүр Ели башлиқ бәш адәмни етип өлтүрүп, униң бешини кесивалиду вә Конашәһәрни ишғал қилип, дотәй ямулиға орунлишиду. Төмүр силиңниң бешини сазайи қилиду. Буни аңлиған Осман Ели 1933-жили 8-айниң 16-күни уйғур-өзбәк қошунлири билән бирлишип, бирла һуҗум билән Ма Җәнсаңдин Конашәһәрни қайтурувалиду. Ма Җәнсаң дотәй ямулиниң ғәзнисидики 156 чарәк алтун, 380 нәччә миң данә тилла, 56 миң данә ямбу (һәрбири 50 сәрлик, җәми 2 миллион 800 миң сәр күмүч) вә көплигән үнчә-мәрвайитларни елип, Йеңишәһәргә қечип киривалиду. Осман Ели Йеңишәһәрни муһасиригә алиду. Бу мусаһирә уруши 156 күн давам қилиду. Уруш узунға созулуп кәткәнликтин, Ма Җәнсаң әсиргә чүшкән хәнзу әскәрләрдин пайдилинип, өз күчини зорайтивалиду. Униң үстигә Осман Ели раһәт-парағәткә берилип кәткәнликтин, Ма Җәнсаңни муһасиридин қутулдуриду. Ма Җәнсаң Қәшқәрни қайтурувалғандин кейин, 1934-жили 2-айниң 6-күнидә Қәшқәр шәһиридә қәтлиам жүргүзүп, 6000дин артуқ бегуна хәлиқни қирип ташлайду. Шуниң билән Осман сиҗаң йеңилип, таққа чиқип кетиду. Кейин қахшалда һәрикәт қилип, қайта баш көтирип чиқишқа урунған болсиму, мәғлуп болуп, қолға чүшиду вә түрмидә өлтүрүлиду.