• Мәдәний мирас
• 25 Желтоқсан, 2017

Тәс мәңгү теши

Тәс мәңгү тешини (Бөкү қаған мәңгү теши) рус түркшунас алими С.Кляшторный 1976-жили һазирқи Моңғулстанниң Хубсуғул өлкисидики Тәс дәриясиниң сол қирғиғиға җайлашқан «Ноғон толғой» идиридин тапқан. Бу қизил рәңлик мәңгү ташниң йеримила сақлинип қалған. У һазирқи мәмликәт пайтәхти Улан-Батордики Моңғулстан Пәнләр академиясиниң тарих-тәтқиқат мәркизигә қоюлған. Мәзкүр таш Орхон уйғур ханлиғи дәвригә мәнсүп ядикарлиқлар билән биллә бузғунчилиққа учриған. Бу муһим язма ядикарлиқта Бөкү қағанниң (759 — 780-жиллар) әҗдади (дадиси) болған Әл әтмиш Билгә қаған (Моюнчур) дәвригичә (747 — 759-жиллар) болған уйғур қағанлириниң тарихи, җүмлидин биринчи вә иккинчи Уйғур ханлиғиниң тәғдири, Көл Билгә қаған вә Әл әтмиш Билгә қаған рәһбәрлигидики үчинчи уйғур ханлиғиниң бәрпа болуши қатарлиқ мәсилиләр һәққидә мәлуматлар берилгән. Мундақ мәзмунлардики йезиқлар кона һәм йеңи таңнамиләрдә учрашмайду. Шуңлашқиму Тәс мәңгү тешидики мәлуматлар зор селиштурма қиммитигә егә. Тәтқиқатларға қариғанда, бу ядикарлиқниң муәллипи — Моюнчур қағанниң йеқин туққини Түпәк алп Шул дегән киши болуп, «мәңгү таш қаған йенидин тәхткә чиққан мәзгилдә, йәни 761 — 762-жиллири орнитилған» дегән тәхмин бар. Қазақстанлиқ уйғур алими Абләһәт Камалов өзиниң «Уйғур хақанлиғиниң эпиграфиялик ядикарлиқлири» намлиқ илмий әмгигидә Тәс мәңгү теши һәққидә: «Тесин (Тәс) таш пүтүги 1976-жили С.Кляшторный башлиған Кеңәш — Моңғол тарихий-мәдәний экспедицияси тәрипидин Тесийин ғол (Ғәрбий Хангай) дәрияси вадисиниң жуқарқи еқимидики идирдин тепилған. Йезиқ ташниң төрт тәрипигә йезилған һәм вақитниң өтүши билән хелила уприған. Мәтинниң илмий асастики шәрһи һәм оқулуши С.Кляшгорныйның исми билән беваситә бағлиқ. Униң пикричә, Тесин таш пүтүги 762-жили уйғур хани Бөкү қағанниң тәхткә олтиришиға мунасивәтлик орнитилған» дәп язиду.   wіkі.іzda.com