• Кәсипдаш һәққидә сөз
• 25 Желтоқсан, 2017

Муәллим, шаир, есил инсан

ҚӘЛӘМДАШ ҺӘҚҚИДӘ СӨЗ/ Заманивий Қазақстан уйғур әдәбиятиға өзигә хас авази, тил услуби, йезиш қабилийити билән кирип кәлгән көпқирлиқ кәсип егиси Мәшүр Җәлилов, дәвир вәкиллиригә мунасивәтлик ейтқинимизда, мәзмунлуқ, бай һаят қайнимидин өтти десәк, задила хаталашмаймиз. Амма униң өмри қисқа болди. Бари-йоқи 63 йешида 1994-жилниң 22-сентябрь күни һаяттин өтти. Шу жили Қазақ дөләт университети журналистика факультетини пүтәргән қизи Диләрәм Кәтмән оттура мәктивигә муәллим болуп кәлгән еди. Амма атиға қизиниң дәсләпки хошаллиғини көрүш буйримиди. Арида бәш жил өтүп, Кәтмәндики оттура мәктәп, йезидики чоң кочиларниң бири Мәшүр Җәлиловниң намида аталди. Мәшүр Җәлилов ким? Муәллимму, шаирму? Яки йеза егилиги саһасида ишләп, тонулған шәхсму? Әдипниң тәрҗимиһалини оқуветип, мениңдә әйнә шундақ соаллар пәйда болди. Чүнки униң ишлимигән, үлүшини қошмиған саһалар камдин- кам екән. Кейин уни билгән, арилашқан, қолидин дәм тартқан кишиләр билән сөһбәтлишиш, устаз-шаир һәққидә йезилған хатириләрни көздин кәчүрүп чиқиш җәриянида бу соалларға җавап тапқандәк болдум. Иҗадийәт қайнимида жиңнә билән қудуқ қезип, униң сүзүк сүйини келәчәк әвлатқа ичкүзүшкә тәлпүнидиған дили юмшақ, қәлби дәрия шаир, язғучи акилар уни пәқәт балилар шаирила әмәс, көпқирлиқ талант егиси сүпитидә тонуйду. «Мәшүр бақи дунияға кәткини билән өзидин кейинкиләргә шеирий топламлири, мәктәп дәрисликлири, онлиған мақалә вә очерклири, әң муһими – униң кәйнидин йүзлигән шагиртлири билән Мәшүр тоғрилиқ “яхши” дегән сөз қалди. Бу болсиму Мәшүрниң исми һаман өчмәйдиғанлиғиниң ипадисидур» дәп язиду филология пәнлириниң доктори Туғлуқҗан Талипов. «Шаир вә устаз Мәшүр Җәлилов дәл шундақ ана жутини өз иҗадиниң ядросиға айландурған жут пәрзәнди... Униң шеирийитиниң көп қисми жути, жутдашлири һәққидә» дәп язиду филология пәнлириниң намзити Патигүл Мәхсәтова. «Заманисида һәрбир күнимизгә мунасивәтлик актуал мақалилири гезит бәтлиридә йоруқ көридиған Мәшүр Җәлилов вақит барометри һесаплинидиған. Миллий маарипимизниң муәммалири, йеза һаятидики камчилиқлар, урпи-адәтлиримиздики алаһидиликләр һәққидә ой-пикирлири арқилиқ гезитханларниң қизиқишини ойғитидиған» дәп әсләйду журналист-язғучи Камал Һасамдинов. Әнди көрнәклик шаир Савутҗан Мәмәтқулов болса, «Мәшүр акиниң мавзулири көпчиликкә йеқин, әсәрлири ихчам. Улар өзигә охшаш дағдуғилардин жирақ, мусаписи қисқа. У қәйәрдин жүгрәп, қәйәргә берип тохташни билиду. Арилиқта чүшкән изни яхши ибарә, чирайлиқ пикирләр билән безәйду. Пәқәт өзигила хас бәдиий бояқлар билән бояйду. Нәтиҗидә наһайити һаятий, мисралири марҗандәк тизилған шеирлири билән шаир Мәшүр ака өзи чиқип келиду. Шу чағда йәнә бир ойлап қалисән: дурус, пәқәт кәмтар, мәдәнийәтлик адәмләрла мошундақ ениқ вә рошән пикир қилалайду» дәп язиду Мәшүр ака Җәлилов һәққидә бир мақалисида. Мәктәптә, бир коллективта ишлигән, келәчәк әвлатни тәрбийиләштәк мәшәқәтлик кәсипни таллиған, оқутуш методикисиниң, дидактикилиқ материалниң маһийитини чүшәнгән әзиз җанлар һеч иккиләнмәйла Мәшүр акини чоң һәриптики новатор, устазларниң устази дейишиду. «У кичик пейиллиғи, силиқ-сипайилиғи, мунасивитиниң иллиқлиғи билән һәмминиң көңлидин чиқатти. Әсәрлиридиму өзиниң мүҗәзини әкис әттүрәлигән шаир» дәп язиду өз хатирилиридә мәктәптә биллә ишлигән кәсипдиши Турахан Әхмәтова. Әнди бир жиллири Абай намидики Қазақ миллий педагогика университетиниң чоң оқутқучиси, кейинирәк мәктәпләрдә мудирлиқ вәзиписини атқурған Абдумәһәмәт Дөләтов «Жиллар өткәнсири Мәшүр акиға охшаш кәмтар, маарип саһасиға үлүш қошидиған, миллий ғурури үстүн, туғулған ана жутиға чәксиз муһәббәт бағлиған адәмлиримизниң сани азийип кетип барғандәк» дәп көйүнүп язиду. Тағ бағриға орунлашқан, меһман кәлсә өй төригә башлап, уйғурниң қаймақлиқ әткәнчейи билән тонурниң петир тоғичини апқуриңға босуруп селип беридиған Кәтмән жутиниң аддий пухралири Мәшүр акини йезиниң әтиварлиқ адими сүпитидә қәдир тутидекән. Буниңға 2010-жили «Ана жутум – соғулмас илһам» намлиқ шеирлири, мақалилар, яднамиләр жиғиндиси айрим китап болуп Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти фондиниң ярдимидә йоруқ көрүп, әсәрни тонуштуруш мәрасими туғулған жутида өткүзүлгинидә, шу сорунға қатнишип, мәзкүр йеза турғунлири билән сөһбәтләшкинимдә, Мәшүр акиниң уйғур хәлқиниң көрнәклик зиялилириниң бири екәнлигигә йәнә бир қетим көз йәткүзгән едим. Мәшүр Җәлилов 1930-жили 28-декабрьда Уйғур наһийәсиниң әң гөзәл йезилириниң бири – Кәтмән йезисида дехан Җелил Хелилов аилисидә дунияға келиду. Оттура мәктәпниң сәккиз синипини әла баһаларға тамамлиған униңға йеза муәллимлириниң меһриванлиғи, билимдарлиғи йеқип кәттиму, мәктәпни тамамлимай турупла, у өзиниң келәчәк кәспини таллайду. Амма турмуш еғирчилиқлири кашила болуп, арманниң орунлиниши бәлгүсиз пети қалған еди. Башқилар қатарида Мәшүр Җәлиловму Өзбәкстанниң Ташкәнт яки Қазақстанниң Алмута шәһиридики университетларға оқушқа бериши мүмкин еди. Амма у көңүл иштияқи билән Яркәнт шәһиридики педагогика училищесиға һөҗҗәтлирини тапшуриду. Буниңға сәвәпкар болған – жутдаш акиси Туғлуқҗан Талиповтур. Улуқ Вәтән урушиниң ветерани, көрнәклик алим у чағларда педагогика училищесиниң вәкили сүпитидә билим дәргаһиға балиларни топлаш билән шуғуллинаттекән. Мәшүр ака емтиһанлардин сүрүнмәй өтүп, студент атилиду. Пүтәргәндин кейин Кәтмән йезилиқ кеңәшкә қарашлиқ Бөдүтә йезисиға орунлашқан Сталин намидики мәктәпкә башланғуч синип муәллими болуп орунлишиду. Нәзәрийәвий билими болғини билән дәрис өтүш методикисидин хәвири йоқ яш муәллимгә дәсләптә наһайити қийин болиду. Амма уларға бәрдашлиқ бериду. Пәқәт арилиқта алтә жил өтүп, өзиниң муәллимлик кәсипни тәсадипи таллимиғанлиғиға көзи йәткәндин кейинла, 1954-жили Абай намидики Қазақ дөләт педагогика институтиға сирттин оқушқа чүшиду. Мәзкүр билим дәргаһини 1959-жили тамамлиған Мәшүр Җәлилов киндик қени төкүлгән Кәтмән йезисидики оттура мәктәптә муәллим болуш билән бирқатарда илмий мудир вәзиписини атқуриду. Көп өтмәй наһийәлик партия комитети Мәшүр ака Җәлиловни идеология саһасида синимақчи болиду вә уни 1961-жили «Қизил Туғ» колхозиға партком кативи хизмитигә әвәтиду. Андин у Панфилов ишләпчиқириш парткоминиң инспектор-тәшкилатчиси сүпитидә «Социализм», «Октябрь», «Қизил Туғ», «Тельман» намидики колхозларда идеология ишлирини назарәт қилиду. Әмгәкчиләрни коммунистик роһта тәрбийиләштики мевилик әмгиги жуқури баһалинип, наһийәлик, вилайәтлик вә Қазақстан КП Мәркизий Комитетиниң Пәхрий ярлиқлири билән тәғдирлиниду. Уйғур наһийәси яңливаштин өз алдиға бөлүнгәндин кейин партияниң йол-йоруқлирини кәң хәлиқ аммисиға чүшәндүрүш ишлири билән 1968-жилғичә шуғулланған Мәшүр ака ахири өзиниң сөйгән кәспи, дил хаһиши — муәллимликкә қайтип келиду. Тәҗрибилик устаз келәчәк әвлатни тәрбийиләш билән биллә миллий мәтбуатимизниң тәрәққиятиғиму үлүш қошушқа башлайду. У 1957-жили 27-июльда ишчи-йеза мухбирлириниң ІІ қурултийиға қатнашқан. Мана шуниңдин бери униң мәтбуатқа болған қизиқиши ойғиниду. Йезида болуватқан йеңилиқлар, мәктәптики бала тәрбийиләштики муәллимләрниң иш-тәҗрибилири, җәмийәт тәрәққиятидики айрим сәлбий әһваллар һәққидә йезип, Уйғур наһийәлик «Коммунизм йоли» (һазирқи «Или вадиси») гезитиға әвәтип бериду. Йеза мухбири қәлиминиң өткүрлишишкә башлиғанлиғини сәзгән наһийәлик мәтбуат рәһбәрлири уни гезитқа ишқа тәклип қилиду. Дәсләп мухбир болуп кәлгән яш талант егиси тиришчанлиғи түпәйли, қисқа вақитниң ичидә җавапкәр катип лавазимиға көтирилиду. Журналист кадрлар тапчил болған у заманларда ичидин қайнап, бу кәсипниң қир-сирлирини үгинишкә башлиған Мәшүр Җәлиловниң мақалә, фельетон, очерклири әнди жумһурийәтлик мәтбуатта – «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитида елан қилинишқа башлайду. Уйғур тилида нәшир қилиниватқан бирдин-бир җумһурийәтләрара нәширниң рәһбәрлири ярқин талант егисини тапқанлиғиниң дәлили териқисидә Мәшүр Җәлиловни Уйғур наһийәси бойичә штаттин ташқири мухбири қилип бәлгүләйду. Журналист кадрлар йетишмәйватқан шу заманларда у наһийәниң һаят нәпәсини йорутуш йолида тинмай әмгәк қилиду. Миллий маарипқа, диний хурапәтчиликкә аит проблемилиқ мақалиларни язиду. Шуниң билән талантлиқ устаз-журналистниң йәнә бир сири ечилиду. У ички һис-туйғулирини шеирий мисраларға қачилашқа башлайду. Аста-аста униңға «балилар шаири» дегән нам сиңиду. Мәшүр ака Җәлиловниң тунҗа шеирлири Уйғур наһийәлик «Или вадиси» гезитида бесилиду. Кейинирәк униң елан қилиниш даириси кәңийип, җумһурийәтләрара «Коммунизм туғи» гезити, «Пәрваз» мәҗмуәси, «Арзу» журналлири қатарлиқ нәширләрдә йоруқ көрүшкә башлайду. Мәлумки, әллигинчи, атмишинчи жиллири кеңәш һөкүмити қәғәз тапчиллиғи мунасивити билән һәрбир муәллипниң әсәрлирини айрим китапчә әмәс, коллективлиқ топлам териқисидә нәшир қилишни кәң қанат яйдурған еди. «Яшлар авази», «Мениң арминим», «Гүлшән», «Дәсләпки учқун», «Илһам учқунлири», «Булақ», «Өчмәс излар», «Дадил қәдәмләр», «Октябрь навалири» намлиқ коллективлиқ топламлардин Мәшүр Җәлиловму шеирлири орун елип, кәң уйғур аммисиға тонуштурулиду. М.Җәлилов 1988-жили миллитимиз пәхри, филология пәнлириниң доктори, профессор Ғоҗәхмәт Сәдвақасов билән бирликтә 6-синип үчүн «Уйғур тили» дәрислигини йезип чиқиду. Оттуз жилдин кейин пешқәдәм устазниң мевилик әмгиги жуқури баһалинип, униңға «СССР маарип әлачиси» пәхрий нами берилиду. Әнди 1990-жил униң үчүн бәрикәтлик жил болди. Йәни «Арзу», «Бих», «Тепилған блокнот», «Диярим мениң», «Тияншан садалири» шеирий топламларниң муәллипи Мәшүр Җәлилов Қазақстан Язғучилар иттипақиниң әзалиғиға қобул қилиниду. Шундақла униңға «Уйғур наһийәсиниң Пәхрий граждини» намини берилиду. 1991-жили болса «Қизил Туғ» колхозиниң Пәхрий әзаси атилиду вә бирқатар пәхрий ярлиқлар һәм «Әмгәк ветерани» медали билән тәғдирлиниду. Мәшүр Җәлиловниң исим-шәрипини гезит, журналлар бәтлиридин оқаттим, радиодин аңлаттим. Шуңлашқиму у кишини йеқиндин тонуматтим. Униң Уйғур наһийәсиниң Кәтмән йезисида мәктәптә муәллим болуп ишләйдиғинини аңлиған. Һаят вақтида Мәшүр ака Җәлиловни бирла қетим көргиним раст. Әшу дәқиқә һечқачан ядимдин чиқмайду. У күни Мәшүр ака Қазақстан Язғучилар иттипақи бенасиниң иккинчи қәвитигә орунлашқан «Арзу» журналиниң редакциясигә қәдәм ташлиған еди. Бөлмидә җавапкәр катип лавазимида хизмәт қилип жүргән мениңдин башқа һечким болмиған. Журналниң новәттики саниниң материаллирини тәйрлап олтарғинимда, ишикни ечип, йеза адәмлиригә хас меңиш-туруши, қавул бәсти, әтрапқа алаһидә зәң қоюп қарашлири билән пәриқлинидиған киши кирип кәлди. Бир қолида қоңур портфель, иккинчисидә тоқулған сеткиға селивалған алма, помидорлар. Бөлмигә кириши билән Абдукерим акини (Абдукерим Ғәниев – А.М.) сориди. Йоқлуғини аңлап, қолидикиләрни орундуққа қойғач, бешидики дописини йешип, пешанисидики, шалаң чачлири арисидики тәрни қоляғлиғи билән сүрттидә, қайта кийивалди. Деми қисилғандәк, һасирап туриду. Һал-әһвал соришип, йеқиндин тонуштуқ. У кишиму мениң язғанлиримни қоймай оқуйдиғанлиғини, мениң билән бир учришиш армини барлиғини ейтқанда, өзәмни қолайсиз әһвалда сәзгән едим. Мәшүр ака мениң билән учрашқиниға хурсән болғанлиғини ейтип, асасий мавзуға көчти. «Алмутиға бир ишлар билән келиведим. Өзәң билисән, биз, муәллимләрниң, бош вақти көп болмайду. «Арзу» журналиниң чиқиватқиниға хелә болсиму, өз вақтида келәлмидим. Бүгүнзә, йолум чүшүп қалди. Монуларни силәрни еғиз тәгсун дәп, өйниң беғидин теривалған» дәп тор сеткиниң ичидики назу-немәтлирини чиқарди. Үстәл үстидә бридин бири чирайлиқ қизил алмилар билән помидорлар ятатти. «Шәһәрликләр буни сетивалиду. Биздә болса, төкүлүп ятиду. Баримиз билән базар» дәп күлүп қойди. Андин қоңур портфельни ечип, бир дәстә қолязмисини алди. «Алмутиға маңғанда уруқ-туққанларға қуруқ бармас үчүн әдимәтчилик йолида уни-буни еливалимиз. Редакциягиму қуруқ қол келишкә көңлүмиз унимайду дәп йеңи йезилған шеирлиримни алғач кәлгән. Абдукерим қарап көрәр» деди. Тамдики саатқа көз жүгәрткәч: «Вақитму хелә йәргә берип қапту. Мениң йәнә йолуқидиған йәрлирим бар еди. һәммисигә салам дәп қойғин» деди вә портфелини елип, аста, салмақлиқ қәдәм ташлап бөлмидин чиқип кәтти. У шеирлири «Арзу» журналиниң новәттики санлирида бесилди... Мәшүр акини башқа көрмидим. Узун қулақ йәткүзидиғу, кейин аңлидим. Мәшүр акамниң «йәнә бир йолуқидиған йери» – вилайәтлик ағриқхана дегән йәр екәнлигини ишдашлиримниң еғизидин уқтум. Бираз вақит шу йәрдә давалинипту. Ахири болмай, орун тутуп йетип қалған акимизниң җени арам алғанлиғини мәлум вақит өткәндин кейин гезит хәвәрлиридин билдим. Мән бу мақалини йезишқа башлиғинимға хелә болған. Хияллиримни җәмләп, қәғәз бетигә чүширип жүргән вақлиримда Уйғур наһийәсиниң йәнә бир пәхрий граждини, маарип әлачиси Һемитахун ака Тохтасунов тирик еди. Көплигән той-төкүн, тәвәллудларда учришип қалаттуқ. Қәлбигә йеқин кишиләр һәққидә шеирлирини тоқуп, оқуп жүрәтти. ...У Кәтмәнниң пәхри еди мән дегән, Өз жутидин чамдап нери кәтмигән, Бағлирида, тағлирида Кәтмәнниң, Булбул еди, биз айрилдуқ әтигән. Көп ишлидим Мәшүр билән тәң жүрүп, Қийин ишқа тәң кириштуқ  йәң түрүп. Аңа атап қандақ шеир язмаймән, Арқисида йеқин дости мән туруп, — дәп униң Мәшүр Җәлилов һәққидә язған шеири мени тәврәндүрәтти. Шаирға болған чәксиз һөрмитимни техиму ашуруп, қәдрини пәзаларға көтәрди. Мәшүр ака Җәлилов 2010-жили ятқан орнидин бир өрүлүп қалғанлиғи һәқ. Униңға Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти фонди тәрипидин нәшир қилинған «Ана жутум – соғулмас илһам» китавиниң нәшир қилиниши сәвәпкардур. Әнди ахирқи бәш жил мабайнида Мәшүр Җәлиловниң исми уйғур тилида билим еливатқан мәктәпләрниң кәң оқуғучилар аммисиға тил вә әдәбият пәни муәллимлириниң ярдимидә һәр үч айда бир йетип, аңлинип туриду. Ундақ дейишимниң сәвәви 2012-жилдин буян Қазақстан Язғучилар иттипақи уйғур әдәбияти кеңиши йенидики Абдумежит Дөләтов намидики «Қутадғу билик» яшлар бирләшмиси билән Мәшүр Җәлилов аилисиниң һәмкарлиғида балиларға беғишланған «Ғунчә» журнали йоруқ көрүшкә башлиди. Уни шаирниң қизи Диләрәм Җәлилова башқуруп келиватиду. Сөзлири сипайә, һәрбир гепи орунлуқ, салмақлиқ, кәмтар, камсөзлүк, пак вижданлиқ инсан, балилар тилини мукәммәл өзләштүргән әҗайип устаз һәм шаир Мәшүр ака Җәлилов мениң қәлбимдә әйнә шу қолиға йоған портфель тутқан, қолтуғиға китап билән дәптәр қистурған, қолидин қәләм чүшмәйдиған муәллим симасидила әмәс, көктатчилиқ һәм бағвәнчилик билән өмүрбойи шуғуллинип кәлгән дехан қияпитидиму сақлинип қалди. Авут МӘСИМОВ,  язғучи.