• Гезитхан пикри
• 11 Қаңтар, 2018

Миллий роһ өчсә, милләт заваллиққа йүзлиниду

Мәлумки, һәр жили миллий нәширлиримизгә муштири топлаш пәйтидә уйғур жутлириниң жигитбашлири билән ханим-қизлар нурғун қийинчилиқ-тосалғулуқларға дуч келиду. Улар өйму-өй кирип, уйғурлиримизни миллий гезит-журналлиримизға йезилишиға дәвәт қилиду. Ечинарлиғи, айрим уйғурлиримиз «биз уйғурчә оқалмаймиз!» дейишип, жут активистлириниң райини қайтуруватқан. Шуниң ақивитидә муштири топлаш мәсилиси жилдин-жилға мурәккәпләшмәктә. Сир әмәски, кейинки вақитларда биз, уйғурлар, ана тилимизни тәңситмәй, бир-биримиз билән көпирәк рус тилида муамилә қилишни әвзәл көридиған болдуқ. Һәтта иҗтимаий торларда ана тилимизни заңлиқ қилип, бир-биригә әвәткән учурларни оқуймиз. Униңға рәддийә беришниң орниға, өзимиз уларға қошулуп күлимиз. Демәк, өзимизгә өзимиз күлүватимиз дегән сөз. У азлиқ қиливатқандәк, бәзи яшлар өзиниң уйғур екәнлигини билдүрүш үчүн янфонда өзара рус тилида гәплишиветип, арисиға бир-икки уйғурчә сөзни иримлиққа қошуп қойишиду. Қисқиси, һазир оттуз яшниң төвини ана тилида сөзлишишни номус көриду. Тәкитләш лазимки, елимиз Президенти Нурсултан Әбиш оғли Назарбаевниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисида «Биз йеңилиниш йолида әҗдатлардин мирас болуп, қенимизға сиңгән, бүгүнму томуримизда еқиватқан изгү хусусийәтлиримизни қайта тиклишимиз һаҗәт. ...миллий әнъәнилиримиз, тилимиз билән музыкимиз, әдәбиятимиз, утуқлиримиз, миллий роһимиз өзимиздә мәңгү қелиши керәк», дейилгән. Һә, биз бу йосунда немә қиливатимиз? Аччиқ болсиму, етирап қилишимиз керәкки, айрим йешиға йәткән бовай-момайлиримиз нәврә-чәврилири билән тили кәлсун, кәлмисун рус тилида муамилә қилишни әвзәл көрмәктә. Нәзир-чирақ, той-төкүнләрдә башқа тилда сөзләш модиға айланмақта. Йеқинда мәһәллимиздә бир аял вапат болди. Ақ яғлиқ таңған қизлири киргән-чиққанға рус тилида сөзләп жиғлаватиду. «Анисини ахирқи сәпәргә узатқанда болсиму, зуванини ана тилида билдүрсә болматтиму» дейиштуқ. Айрим байвәччә уйғурлиримиз пәрзәнтлириниң тойлирини өткүзүш үчүн рус риясәтчилирини тәклип қиливатқанлиғиниму көрүп жүримиз. Әзәлдин тәрбийә мәктиви һесапланған мәшрәплиримизниңму ролини суслаштуруп, униң қелиплашқан тәртип-қаидилиригә өзимиз билгән «өзгиришләрни» киргүзүватқанму өзимиз. Ечинарлиғи, алтә-йәттә адәм жиғилған аддий сорунларниму «мәшрәп» дәп атавалидиған болдуқ. Мана мошундақ муһитта өсүватқан яшлиримиз ана тилини унтуп, миллий урпи-адәтлиримиздин чәтнишип, рус мүҗәз болуп тәрбийилиниватиду. Буни ата-анилар билип туруп, уларға йол-йоруқ көрсәткүси кәлмәйду. Шу чағда биз нәгә қарап кетип баримиз?! Дәрвәқә, «Һәр йүз жилда бир милләт йоқайду!», дегән пикиргә мошу күнгичә тәәҗҗүп билән қараттим. Жуқурида тәкитләп өткән нашайин ишларни өз көзүм билән көргәндин кейинла, ениғирағи, миллий роһ өчүп, милләт заваллиққа йүзләнгәндә, униң бир күни өлүм гирвигигә тақилидиғанлиғини һис қилдим. Пурсити кәлгәнликтин, динимиз билән урпи-адәтлиримизгә вә бир-биримизгә болған иззәт-икрам мәсилисигә бағлиқ көзқарашлиримни билдүрүп кетишниму мувапиқ көрдүм. Сир әмәски, кейинки вақитларда ана тилида гәп қилишни номус көридиған вә айрим дин йолиға чүшкән яшлиримиз «Уни қилишқа болмайду, бу бидъәт» дәп дин билән урпи-адәтлиримизни чаташтурмақта. Шунда биз уларниң райиға бойсунуп, әҗдатлардин мирас болуп келиватқан, пәқәт өзимизгә хас асасий урпи-адәтлиримиз билән рәсим-йосунлиримизни өзгәртишимиз яки уларни йоққа чиқиришимиз керәкму?! Мусибәт болған өйдә үч, йәттә, қирқи вә жил нәзирлирини өткүзүш һәм арилиқта пәйшәнбилик қилиш динда көрситилмигән билән у ата-бовилиримиздин сақлинип келиватқан урпи-адәтлиримиз. Икки яшниң некасини қийғанда, уларға нека сүйини ичкүзүшму әзәлдин урпи-адәтлиримизгә маслишип кәткән. Нека сүйини ичкүзүш «Әнди силәр әр-аял болдуңлар, буниңдин кейин бир-бириңларни һөрмәтләп, барни тәң бөлүп, йоққа қанаәт һасил қилип, өмүрваят биллә өтүңлар», дегән мәнани билдүриду, халас. Демәк, мошу тоғра йолни башқа тәрәпкә бурап, тәрсалиқ қиливатқан «диндар» жигит-қизларни ата-ана, жут чоңлири тоғра йолға селиши керәк, дәп ойлаймән. Хәлқимиздә «Сөзни қил сиғар йәргә, суни сәп сиңәр йәргә» дегән нәқил бар. Әпсус, биз даналар тәрипидин ейтилған әйнә шу һекмәтлик сөзләргә дегәндәк әмәл қиливатқинимиз йоқ. Бирла мисал. Аримиздин йетилип чиққан санақлиқла депутат, алим-пазиллиримиз, умумән, инавәтлик шәхслиримиз билән пәхирлинишниң орниға, уларни кәлсә-кәлмәс яманлап, епи кәлсә ора колап, шәнигә дағ кәлтүридиған рәзил һәрикәтләрни қилишқа майил болуп кетиватимиз. Башқичә ейтқанда, өзгә милләтләр миллий кодини сақлап, мәнивий йеңилинишқа қарап йүзлиниватқан бу күндә биз әксичә, кәйнимизгә қарап даҗиватимиз. Билсәк, миллий код, миллий мәдәнийәт, миллий роһ, милләткә болған садақәтлик, бир-биримизгә болған иззәт-һөрмәт, вападарлиқ сақланмиса, умумән, өзимиз билип-билмәй қиливатқан бәзи һәрикәтлиримизни изгү әмәлләргә йөткимисәк, һечқандақ йеңилиниш, тәрәққият болмайду. Хулләс, әгәр биз, ата-анилар, келәчигимиз болған пәрзәнтлиримиз билән нәврә-чәврилиримизни кичигидин ана тилини қәдирләшкә үгитип, урпи-адәт, рәсим-йосунлиримизни сақлап қелишқа, әҗдатлар мирасиға варислиқ қилишқа, муһими, миллий роһни өчәрмәсликкә дәвәт қилсақ, жуқурида мән тәкитләп өткән жүрәкни моҗуп, көңүлни ғәш қилидиған әһваллар йүз бәрмигән болар еди. Һелиму кәч әмәс! Бепәрвалиқ, ғәпләт уйқисидин ойғинидиған вақит аллиқачан кәлди, һәтта өтүп кетип бариду, қериндашлар. Низамдун ГӘРАЕВ, «Султанқорған» җәмийәтлик бирләшмисиниң рәиси. Алмута шәһири.