• Дин вә җәмийәт
• 08 Ақпан, 2018

Дин — – иғвагәрликниң нишани әмәс

Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази»/ Йеқинда бир тонушумизниң қирқи нәзиридә төрт-бәш киши дин тоғрилиқ параң қилип қалди. Арисидики бири «елимиздики дин саһаси тоғра йолға селинған, турақлиқ моҗут, җәмийитимиздә хатирҗәмлик һаят һөкүм сүрмәктә», деди. Униң бу пикригә һәммә бирдәк қошулмиди. Немишкә? Бүгүн биз әйнә шу бәс-муназиригә бағлиқ шәхсий көзқарашлиримиз билән ортақлишишни мувапиқ көрдуқ. Бәс-муназирә иштракчилирини шәртлик түрдә икки топқа бөлүшкә болиду. Биринчи топтикиләрни тиңшисиңиз: «Елимиздики диний етиқат әркинлиги чәкләнгән, диний бирләшмиләрни ройхәткә елиш тәртиви мурәккәп, мәзкүр саһани рәтләйдиған қанунниң тәливи қаттиқ», дейишиду. Әнди иккинчи топтикиләрниң гепигә қулақ салсиңиз: «Қанунлиримиз диний бирләшмиләргә көпирәк әркинлик беривәткән, ройхәткә елиш тәртиви йеник, елимиз диний тәшкилатлар үчүн ишиги очуқ өйгә охшайду», дәйду. Дин саһасидики әһвал жуқуридики «тәнқитчиләр» ейтқандәк, мурәккәпму? Әлвәттә, яқ! Әмәлиятта қоллиниливатқан қанун – елимизниң дин саһасидики мәсилиләрни рәтләшкә имканийәт яритип бериватқан муһим һөҗҗәт. Қанунда елимиздики асасий икки динниң – ислам билән православиялик христианлиқниң җәмийәт һаятидики орни билән роли дөләт тәрипидин етирап қилинидиғанлиғи вә дөләтниң барлиқ диний бирләшмиләргә һөрмәт билән қарайдиғанлиғи ениқ һәм әтраплиқ йезилған. Қанунда диний бирләшмиләр йәрлик, регионаллиқ вә җумһурийәтлик болуп бөлүнүп, шуниңға мувапиқ уларниң әзалириниң саниға мунасивәтлик йеңи тәләп-вәзипиләр қоюлған. Бу – наһайити дурус вә тәрәққий әткән дөләтләрниң тәҗрибисидә кәң қоллинилидиған тәләп. Әнди диний етиқат әркинлигигә кәлсәк, Конституциядә көрүнүш тапқан қаидиләргә мувапиқ, елимизниң гражданлириға ишәнчә-етиқат мәсилисидә кәң әркинлик берилгән. Динға ишинәмсән – әйнә мечит, әйнә чирко, әйнә синагога... Униңдин ошуқ немә керәк? Дөләтниң етиқат мәсилисидә гражданлар билән диний бирләшмиләргә қойидиған тәливиму аддий: елимизниң дин саһасидики қанунлирини бузмай, бирәвниң диний ишәнчә-етиқатини хорлимай, диний өчмәнликни пәйда қилмай дин йолида маңивәргин. Зайирлиқ дөләт болуп санилидиған Қазақстанда барлиқ динлар баравәр, гражданларниң динға ишиниш-ишәнмәслик мәсилисидиму әркинликләр берилгән. Шуңлашқа биринчи топтики «тәнқитчиләргә» ейтаримиз шуки, Қазақстанниң дин саһасидики қанунлири барлиқ хәлиқара тәләпләргә мувапиқ келиду, елимиздә динға етиқат қилиш әркинлиги дөләт тәрипидин капаләтләндүрүлгән вә қанун билән һимайә қилиниду. Әгәр әһвал бәзиләр ейтқандәк төзүмсиз болса, бүгүнки күндә елимиздә 3600дин ошуқ диний бирләшмә ройхәткә елинип, шунчилик мечит, чирколар паалийәт елип бармиған болар еди. Мошу йәрдә рәқәмләргә көз жүгәртип өтүшни тоғра көрүватимиз: әгәр 1990-жилларниң бешида елимиздики мечитларниң сани йүзгә йәтмигән болса, уларниң һазирқи сани 2600дин ашиду. Мошундақ жуқури көрсәткүч елимиздики православ христианлириниң диний бирләшмилири билән чирколириғиму тәәллуқ. Әнди елимизгә мустәқилликтин кейин Ғәриптин кәлгән протестантлиқ диний тәшкилатларниң сани бүгүнки күндә 600дин ашиду. Ушбу мәлуматлар дөләтниң дин саһасидики сәяситини муһакимә қилғучиларниң пикирлириниң орунсиз екәнлигини көрсәтсә керәк. Дөләтни «наһайити юмшақ сәясәт жүргүзүватиду», дәп «тәнқитлигүчиләргиму» ейтаримиз бар. Билсәк һәм чүшәнсәк, Қазақстан Җумһурийитиниң БМТниң әзаси сүпитидә диний етиқат әркинлигини сақлаш бойичә өз зиммисигә алған вәзипилири вә шуниңдин пәйда болидиған җавапкәрлиги бар. Әлвәттә, қанун қетип қалған һөҗҗәт әмәс, у тәрәққиятқа әгишип өзгирип туриду. Тәкитләш керәкки, «Диний хизмәт вә диний бирләшмиләр мәсилилири бойичә Қазақстан Җумһурийитиниң айрим қануний актлириға өзгиришләр билән толуқтурушлар киргүзүш тоғрилиқ» Қанун лайиһиси тәйярланди. У бирнәччә қетим муһакимидин өтти. Қалғини вақитниң әнчисидә. Мәзкүр қанун лайиһисидә әмәлиятта қоллиниватқан қанунда рәтләнмигән көплигән мәсилиләр өз ипадисини тапти. Пурсити кәлгәнликтин, бүгүн һәммимизни әндишигә селиватқан вә биз дахил болған бәс-муназиридә сөз болған нека мәсилисигиму тохтилип өтмәкчимиз. Раст, бу тоғра чүшәндүрүш ишлирини елип бериш арқилиқ һәл болидиған мәсилә. Шундиму, әң ечинарлиғи, башқа диний еқимларниң қатарида жүргән бәзи кишиләр яш қизлар билән некасини қийдуруп, көп вақит өтмәйла талақ қилип, кетип қалидекән. Бу әнди – һәқиқий һамақәтлик. Һәммимизниң һәдә-сиңиллиримиз, тәрбийиләватқан қизлиримиз бар. Бирәвниң көзқаричиғудәк асраватқан қизини хор қилған шундақ вапасиз-виждансизлар әтики күндә өзлириниңму худди шундақ әһвалға дучар болмайдиғанлиғиға капаләтлик қилаламду? Ундақлар техи өзлирини «дин йолида жүримиз», дәп һесаплайдекән. Көпни көргән ата-бовилиримиз мундақларға қарита «Диндин садиға кәт!» дәп ейтидиған. Бирақ мошу мәсилини яш қизларға чүшәндүрүп, әхбаратни йәткүзүшимиз керәк. Қизлар мону аддий һәқиқәтни ядида сақлиши лазим – әгәр у бүгүн җавапкәрликни һис қилмай, жигит билән диний некасини қийғизип, әтә талиғини аңлап, бармиғини чишләп қалса, қолидики балилирини қандақ асрайду, ким уларға ярдәмлишиду? Әгәр улар қануний түрдә некадин өткән болса, алимент төләштин баш тартмас еди. Әнди диний нека арқилиқ қошулуп, аҗришиватқанлардин немә сорайсән? Әлвәттә, мундақ мәсилиләр һәммимизгә еғир тегиду, бирақ һәқиқәт. Шуңлашқа, биринчидин, ата-ана қизиниң тәрбийисигә көңүл бөлүп, җиддий назарәткә алғини әвзәл. Ейтмақчи, йеңи Қанун лайиһисидә камаләткә толмиған өсмүрләрниң диний чарә-тәдбирләргә, мәрасимларға қатнишишини рәтлигинини дурус қәдәм десәк болиду. Бу тәләп диний бирләшмиләргиму, ата-аниларғиму бирдәк җавапкәрлик жүкләйду. Әнди буниңдин кейин өсмүрләр мечитқа, чиркоға яки һәрқандақ башқиму диний беналарға қәдәм тәшрип қилидиған болса, униң ата-анисиниң рухсити болуши керәк. Мабада, диний бирләшмә рәиси ата-анилириниң рухситисиз өсмүрләрни диний чарә-тәдбирләргә қатнаштурса, улар қанунға мувапиқ җавапкәрликкә тартилидиған болиду. Тоғра тәләп. Шундиму, ушбу мәсилидә бир муһим соал бизни толғандуриду. Әгәр өсмүрниң ата-аниси мәлум сәвәпләр түпәйли аҗришип кетип, улар айрим туридиған болсичу? Дәрвәқә, һаятта мошундақ еғир әһвалға дучар болған адәмләрниң һәрхил диний еқимларниң қатариға кирип, шуларниң һәқиқий дәвәтчилиригә айлинип, униң билән чәкләнмәй, аилә тавабиатлириниму бу йолға җәлип қиливатқан әһваллар пат-пат учришиду. Бизниң пикримизчә, балиларниң диний рәсим-йосунларға бериши үчүн һәтта айрим һаят кәчүрүватқан ата-анисиниңму рухсити болуши керәк. Қанун лайиһисидә чәт әлләрдә диний билим елиш мәсилисини рәтләшму көздә тутулған. Елимиздиму бу җәһәттин оқутидиған дәргаһлар йетәрлик. Қазақстанда диний билим елип, тарихимиз билән мәдәнийитимизни қәлблиригә сиңдүргән гражданлар униңдин кейин билимлирини чәт әлләрдә мукәммәлләштүргүси кәлсә, мәрһәмәт, уларға һечким қаршилиқ көрсәтмәйду, дәп ойлаймиз. Пикримизни җәмләп ейтаримиз, милләт келәчиги һесапланған пәрзәнтлиримизни миллий әнъәниләр асасида тәрбийиләп, әл қатариға қошуш – өзимизниң қолида. Шуңлашқиму иғвагәрликкә берилмәй, ениғирағи, диний етиқат әркинлигигә кәлсә-кәлмәс чепилмай, миллийликни тәрғип қилсақ, утулмаймиз. Билсәк, дин иғвагәрликниң нишани әмәс. Милләтни милләт қилидиған – униң тарихи, әдәбияти, тили, дини, мәдәнийити вә башқиму шуниңға охшаш миллий қәдрийәтлири. Шуңлашқа келәчигини ойлайдиған милләт өзиниң мәнивий йүксилишини дайим диққәт-нәзәридә тутқини әвзәл.