• Иҗтимаий мәсилә
  • 08 Ақпан, 2018

«Ватсап сеғизғанлири» Бешимизға бала тепип бәрмисә болаттиғу

Ершат ӘСМӘТОВ, «Уйғур авази»/ Йошуридиғини йоқки, Ватсап (үгинип қалған тәләппузимизда аливерәй) елимиздә пәйда болғанда, уни наһайити қизғин қарши алдуқ. Янфонда тариф арқилиқ саатлап сөзлишишни аз дегәндәк, “асасий вәзипилиримизни” алақиниң мошу түри билән һәл қилидиған тәрипигә өттуқ. Раст, Ватсап — муһим мәсилиләр бойичә хәвәр алмаштуруш яки һаҗәтлик сүрәтләрни вә һөҗҗәтләрни вақтида әвәтиш қатарлиқ мәсилиләрдә алаһидә әһмийәткә егә. Депутатлар, әмәлдарлар вә һәрхил саһа хизмәтчилири униңда өз алдиға топларни қуруп, иш бабида үнүмлүк пайдилинип кәлмәктә. Уруқ-туққан, дост-бурадәр, йеқинларму һәм шу. Муһими, дунияниң һәрқандақ җайи билән қисқа вақит ичидә учур елип алақилишиш имканийити туғулди. Видеоқоңғурақлар арқилиқ узун жиллар давамида көрүшмигән йеқинлиримизниң үнинила аңлап қалмай, чирай-шәклини көрүп, һаят-нәпәсидинму хәвәр алалайдиған болдуқ. Әпсус, кейинки вақитларда биз Ватсапни пәқәт мошундақ мәхсәтләрдила пайдилиништин қалдуқ. У ахирқи үч жилда турмушимизға шунчилик чоңқур кирип өзлишип кәттики, пүткүл оқитимизни қоюп, телефон «кочилашқа» бешимизчила кирип кәттуқ. Гепимиз «Қандақ әһвалдин?» башлинидудә, униң ахири немигә улишип кәткинини өзимиз сәзмәй қалимиз. Сөһбитимиз мәзмунини ушшақ гәпләр, ғевәтләр, ахирқи йеңилиқларни «чоңқур тәһлил қилиш» вә һаказилар егиләйду. Қилған-әткинимиз һәм йегән-ичкинимизниң һечқайсиси қалмайду. Мошуниң һәммиси аддий сөз билән әмәс, видео-сүрәтлири билән қатар маңиду. Мәшрәп-сорунлардин «репортажлар» жүргүзүлгәндә, мухбирлиқ маһаритимиз шунчиликки, уларни көргән адәм өзини, худди шу қайнамниң ичидә жүргәндәк, һис қилиду. Учур алмаштуруш гайида саатлап давамлишиду. Бу җәриянда иш-оқәт, тирикчилик, хизмәтниң һәммиси бир чәткә қайрилиду. Мунасивәтниң ушбу түри бәзидә чирайлиқ тамамланса, гайида өткән-кәчкәнни тәгәш, бир-бириниң шәхсигә тегиш охшаш сәвәпләр түпәйли җедәлгә улишиду вә «анаң-қизиң» билән аяқлишиду. Һәрқайсимизниң яман тәрәплирини пайлап туруп, тутувелип, синға еливелип аләмгә паш қилиш — күндилик адитимиз болуп қалди. Ватсапниң тәсиридин аилиләр бузулди, йеқин адәмләрниң арисиға адавәт уруғи сепилди. Талай әмәлдардар билән чоң лавазимдикиләрниң абройи төкүлүп, уларниң бәзилири хизмәтлиридин кәтти. Әгәр улар һәқиқәтәнму шундақ сәлбий хисләтлик адәмләр болса мәйли, амма һаятида билмәй қелип хаталашқанларға угал, әлвәттә. Қисқиси, Ватсап һәқиқий мәнадики «әхләтханиға» айланди. Болупму хәлқимиз арисида униң тәрбийәвий әһмийити йоқилипла қалмай, униңдинму төвән дәриҗигә чүшүп кетиватқанлиғи ечинарлиқ. Ватсапта «миллий паһишилиримизниң» пәйда болғанлиғиму аччиқ һәқиқәт. Өз вақтида уларға шаир вә журналист Нурәхмәт Әхмәтов өткүр тәнқидий мисралири билән рәддийәму бәрди. Ейтқан болар едуқки, тәрәққиятниң бир бәлгүси һесаплинидиған Ватсап, әксичә, мәнивий илгирилишимизни чәкләп, кәйнигә чекиндуридиған еғир паҗиә болуп қалди. Адәмни әпсусландуридиған йәнә бир йери, Ватсапқа йәттә яштин йәтмиш яшқичә болғанларниң һәммисила киривелип «қизғин сөһбәткә» чүшиду. Қайсиниң бала, қайсиниң ата-ана, қайсиниң бова-мома екәнлигини айралмайсиз. Арисини бөлүп тургидәк пәрдиму қалмиди. Кәлгән учурларни еқитмай-темитмай һәммигә йейиветишкә алдираймиз. Уларниң ақ-қарисини билиш, әқил таразисиға селип, тәһлил қилиш дегән йоқ. Язғанлиримизниң тәрбийәвий әһмийитигә тамамән етивар қилмаймиз. Әтрапимизда бала-қаза, паҗиә яки башқа келишмәсликләр йүз бәрсә, һисдашлиқ билдүрүшниң орниға хошаллиғимиздин «жүригимиз йерилай» дәп, янфониға чүширишкә алдираймиз. Уни тонуш-билишлиримизгә һәммидин бурун йәткүзүвалсақ, худди бир алий мәхсәт-муддиамизға йәткәндәк, өзимизни бәхитлик һис қилимиз. Ватсапни айрим мессенджерлар охшаш мәлум вақиттин кейин модидин қаламдекин дәп ойливедуқ, әксичә, күндин-күнгә униң аммибаплиғи техиму ешип, хәтәрлик вабаға айлиниватиду. Илгири бир мавзуда азирақ ваң-чуң көтирилипла бесилип қалса, кейинки вақитларда айрим мәсилиләр «сериалға» айлинип кетип бариду. Болупму Йеңи жил һарписида бир жут әтрапидики “мулаһизә” әвҗигә чиқип, ахири бириниң пут-қолини чақидиған, йәнә бирини униң үчүн сотқа беридиған дәриҗигә елип кәлди. Мошуниң һәммисигә әхлақ даиримизгә сиғмайдиған видеосюжетниң Ватсапқа селинип, кәң аммиға һавалә қилинғанлиғидин келип чиқти. Бирлири буниңға ичи көйүп, сәмимий тәнқитләрни язса, айримлириға өзлири өч көридиған адәмлиридин кәк елиш пурсити оң ямпаштин кәлди. Бу йәрдә ариға от-тутруқ селиветип, җиммидә йетивалғанларму, “өчәй дәп қалған чоғни” пүвдәп қайтидин туташтурушқа һәрикәт қилғанларму болди. Амма бир айдин ошуқ вақит давамлашқан җедәл һечқандақ нәтиҗә бәрмиди. Йәни бу «шиддәтлик җәңдә» һечким ғалибийәт қазанмиди. Бир-биримизниң абройини төкүп, өзимизниң қанчилик пәс дәриҗигә чүшүп қалғанлиғимизни йәнә бир қетим дәлиллидуқ, халас. Өткәндә Ватсап вақиәси йәнә давамини тапти. Бу қетимқи «сериалниң» нами — ханим-қизлар чайлири. Буниңдин тәхминән он – он бәш күн илгири пәйда болған авазлиқ учурда (муәллипи намәлум бир аял) уйғур аяллириниң һәдди-һесапсиз чайға берилип кәткәнлиги һәққидә башқа бир милләтниң вәкили мәсилә көтирип, бизниң жигитбашлиримизни жиғип, җиддий сөһбәтләшкәнлиги тоғрилиқ гәп қозғалған. Әң ечинарлиғи, бу пикирниң һәқиқәткә уйғун келидиғанлиғиға бирму испат-дәлил йоқ. Йәнә шу адәттики коча париңи. «Короче, әву дәйду, мону дәйду. Растмекинтаң!» дегәнгә охшаш елип-қачти гәпләр, халас. Қисқиси, хәвәр тарқатқучи аял немә дәп, немә қоюватқанлиғини өзи билмәйду. Көп өтмәй бу учур чақмақ иштиклигидә тарилип, адитимизчә, қизғин муһакимигә чүшти. «Биздә мундақ нәрсә йоқ. Чайлиримиз өз йолида кетип бариду» дәп чирайлиқ ақлинишни башлиған бир ханимниң тили ахириға кәлгәндә бузулди. У «анаң-қизиңни» уйғурчә-русчә яғдуруп, өзиниңла әмәс, аяллиримизниң абройини айрандәк төкти. Шуниң билән һелиқи хәвәрни муһакимә қилиш мәсилиси «хуш кәтти»... Мана, бизниң бүгүнки күндә чүшүп қалған әһвалимиз мошундақ. Мениңчә, буниңдин артуқ пәскәшлик, шәрмәндичилик, мәдәнийәтниң әң төвәнки басқучи болмиса керәк. «Ватсап сеғизғанлири» (мән бу йәрдә Ватсап мәдәнийитигә хилаплиқ қиливатқанларни, шу арқилиқ өзиниңму, миллитимизниңму абройини төкүватқанларни көздә тутуватимән) бирәр хәвәрни тарқитиштин авал, униң мәзмун-маһийитигә чөкүп, өзигә, аилисигә, йеқинлириға, ахирқи һесапта миллитигә елип келидиған пайда-зийини һәққидә ойлиши керәк едиғу! Болупму ойдин чиқирилған ахирқи учурда икки милләт арисида зиддийәт туғулуш ховупиниң барлиғини байқавелиш тәс әмәс. Умумән, Ватсаптики ейтилған гәпләр чоңқур тәһлил қилинип, әйипкарлар қанун алдида тегишлик җазасини алса, бизниң онлиған қериндашлиримиз, яхши әһвалда җәриман төләтти, яминиға айланғанда түрмидә ятқан болар еди. Амма йәнә шу «уйғурчилиғимиз» түпәйли, көп ишлар бесилип келиватиду. Шундиму «һәр нәрсиниң чеки бар» демәкчи, биздә «Ватсап бир күни бала тепип бәрмисә болаттиғу» дегән әндишә йоқ әмәс. Бөкимизни алдимизға қоюп, җиддий ойлинайли, қериндашлар. Тилимизға егә болалмай, бала-қазани терип қоюп, пушайманни алидиған қача тапалмай қалмайли йәнә. Мутәхәссисләр мәслиһити Марат Асимов, психолог: Маңа, психикилиқ саламәтлик мәсилилири бойичә мутәхәссис сүпитидә, адәмләргә Ватсапниң зийини яки пайдиси тоғрилиқ әхбарат бериш һәм чүшәндүрүш муһим дәп ойлаймән. Ватсапни пайдилиништики әң асасий проблема – бу униңға әриксиз бағлинип қелиштур. Бу әһвал немидин башлиниши һәм қандақ әвҗигә чиқиши мүмкин? Адәмләр, худди наркотикқа, алкогольға, тамакиға вә қимар оюнлириға илаҗисиз берилип кәткинидәк, Ватсапқа бағлинип қелишиғиму өзигә ишәнмәслиги, проблемиларни һәл қилишқа әмәс, бәлки улардин қутулушқа интилиши яки һәдди-һесапсиз тәшвишлиниши, кәйпиятиниң бузулуши вә һаказилар сәвәп болиду. Ғәм-тәшвишни басалмайдиған, дайим нарази болуп, роһий чүшкүнлүктә жүридиған адәмләр асанла униң чаңгилиға чүшүп қалиду. Мундақ адәмләрдә һаятқа болған қизиқиш, бирәр нәрсигә һәвәслиниш суслишип кетиду. Ундақлар бирәр пайдилиқ иш билән шуғулланмайду, җанлиқ мунасивәттин қачиду. Ватсапни пайдилиништа туғулидиған йәнә бир проблема – адәмдә униңдин пайдилиниш мәдәнийитиниң йоқлуғи. У һәммимизниң умумий мәдәнийитигә бағлиқ дәп ойлаймән. Умумий мәдәнийәт қандақ көрүниду? Биринчидин, Ватсап бәлгүлиридин орунсиз пайдилиниш. Мәсилән, әгәр кимду-бири қайғу-һәсрәт илкидә болса, униңға жиғлаватқан смайликни яки кәспий қизиқиш бойичә қурулған топқа кәспий характерға егә әмәс орунсиз бәлгүни йоллаш. Иккинчидин, мәзмуни яки шәкли бойичә охшаш персоналларни, стереотиплиқ хәвәрләрни тәкрар-тәкрар әвәтиш. Немила демәйли, биз һәммимиз әтрапимизда болуватқан йеңилиқ-өзгиришләргә көнүкүватимиз. Җүмлидин Ватсапни өзләштүрүшни давамлаштуруватимиз. Униңға бағлинип қелиштин қутулушқа тиришиватимиз, пайдилиниш мәдәнийитини үгиниватимиз. Әгәр кимду-ким алақиниң бу түридин пайдилинишқа қизғин киришип, һаяттики башқа ишлардин, пайдилиқ мәшғулатлардин көңли совуп кетип барғинини сәзсә, у чоқум психологқа мураҗиәт қилиши керәк. Шәймәрдан Шәрипов, юрист: Қазақстан Җумһурийитиниң Конституцияси бойичә, һәрбир адәм шәхсий һаятиниң дәхилсиз болуш, шәхсий вә аиләвий сирларға егә болуш, өз шәни вә қәдир-қиммитини һимайә қилиш һоқуқиға егә. “Дөләт органлири, җәмийәтлик бирләшмиләр, лавазимлиқ шәхсләр вә аммивий әхбарат васитилири һәрбир гражданға униң һоқуқи вә мәнпийәтлиригә мунасивәтлик һөҗҗәтләр, қарарлар вә әхбарат мәнбәлири билән тонуштуруш имканийитини тәминлиши шәрт” (ҚҖ Конституцияси, 18-мадда). Шундақла Асасий Қанун бойичә конституциялик түзүмни зорлуқ билән өзгәртишкә тәрғибат яки тәшвиқат қилишқа, җумһурийәтниң пүтүнлүгигә хилаплиқ қилишқа, дөләтниң бехәтәрлигини бузушқа, урушларға, иҗтимаий, ирқий, миллий, диний, тәбәқилиқ вә қәбиләвий үстүнлүккә, шундақла рәһимсизлик һәм зорлуқни улуқлашқа йол қоюлмайду. “Төһмәт қилғанлиғи, йәни билип туруп, башқа шәхсниң шәни һәм қәдир-қиммитини дәпсәндә қилидиған яки униң абройиға дәхил йәткүзидиған сахта мәлуматларни тарқатқанлиғи үчүн” (ҚҖ Җинаий кодексниң 130-маддиси); “һақарәтлигәнлиги, йәни башқа шәхсниң шәни вә қәдир-қиммитини бәәдәп шәкилдә камситқанлиғи үчүн” (ҚҖ Җинаий кодексниң 131-маддиси) җинаий, гражданлиқ һәм мәмурий җавапкәрликму көздә тутулиду. Буниңда көпчилик алдида яки аммивий әхбарат васитилирини яки телекоммуникацияләр тармақлирини пайдилинип, әмәлгә ашурулған төһмәт яки һақарәт хелә җиддий болуп һесаплиниду вә әйипләнгүчи тегишлик һалда қаттиқ җазалиниду. Мәсилән, төһмәт үчүн 2000 айлиқ һесап көрсәткүчи бойичә җәриман, шунчилик миқдарда түзитиш ишлири, 2 жилға әркинлигини чәкләш яки шунчилик қәрәлгә әркинлигидин мәһрум қилиш көздә тутулған; Һақарәтлигәнлиги үчүн 200 айлиқ һесап көрсәткүчи бойичә җәриман, шунчилик миқдарда түзитиш ишлири, 180 саатқа җәмийәтлик ишлар көздә тутулған. Ядиңларда болсунки, янфондики учурлар сақлиниду һәм һаҗәт болған пәйттә «техникилиқ гувачи» ролини атқуралайду. Җумһурийәтниң җинаий-процессуал қанунлири бойичә төһмәт вә һақарәт шәхсий әйип ишлириға ятқузулған вә мошу фактлар бойичә гражданлар беваситә сотқа мураҗиәт қилиш һоқуқиға егә вә у шәхсий әйиплигүчи болуп һесаплиниду. Шуңлашқа мону нәқилни һәрқачан әстә тутуш лазим: бириниң һоқуқи иккинчисиниң һоқуқи башланған йәрдә тамамлиниду, башқиларниң һоқуқини вә қәдир-қиммитини һөрмәтләшни үгиниш керәк. «Уйғур авазиниң» ениқлимиси «Ватсап 2009-жили 24-февраль күни АҚШта пәйда болған. Уни ойлап тапқан һәм ишқа қошқан — аддий қурулушчи аилисидин чиққан украинилиқ диссидент Ян Кум. Мессенджер алақә базириға дәрһал сиңишип, аз вақитниң ичидила аммибаплиққа еришиду. Буни көргән алп ширкәтләр уни сетивелиш хаһишини билдүрүшкә башлайду. Шуларниң бири — бир миллиард доллар тәклип қилған Google. Амма бу күрәштә 19 миллиард долларда тохтиған Facebook ғалип чиқиду. Ватсап — (америкилиқ идеома What,s Up) «Қандақ әһвалиң?» дегән мәнани билдүриду.

333 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы