• Яднамә
• 22 Ақпан, 2018

Тағларниң чоққисиға әләм қадиған әдип

15-февраль күни әтигәндә телефон туюқсиз җириңлап кәтти. “Уйғур авази” гезити редакциясидә хизмәт қиливатқан инилиримниң бири екән. У салам-сааттин кейин “Шум хәвәр, Аблиз ака Һезимдин айрилип қаптимиз!” деди. Я һәсрита! Бу бевапа дунияниң қисмитини қара! Миллий әдәбиятимизниң мәзмут чинари, әдиплиримизниң ақсақили Аблиз ака Һезимниң вапати тоғрилиқ хәвәр мени бир мәһәл тәнтиритип қойди. Ихтиярсиз көзүмгә яш алдим... Бир нуқтиға қарап олтирип, Аблиз ака билән биллә өткүзгән дәқиқиләрни әслидим. Наһайити кәмтәр, кичик пейил, һечқачан төр талашмиған бу атақлиқ мәсәлчи-шаир, әдәбий тәнқитчи вә журналист Аблиз ака пүткүл аңлиқ һаятини уйғур әдәбиятиниң тәрәққий етишиға беғишлиған мәһсулдар әдиплиримизниң бири екәнлигини һечким инкар қилалмайду. Буниңдин санақлиқ күнләр илгири, йәни Алмута шәһири Әвезов наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси, “Алмута мәшривиниң” жигитбеши Бурһанидин Таҗидинов маңа телефон қилип: “Ядикар ака, Аблиз акимиз ағриқханиға йетип қапту, йоқлап келәйли”, дәп мураҗиәт қилған еди. Иккимиз ағриқханиға барсақ, йенида униң рәпиқиси һәмра болуп олтарған екән. Гүлинур һәдә: “Түнүгүн Әхмәтҗан Һашири, Ваққас Мәмәдиновлар акаңларни йоқлап кәлгән екән. Улар Аблиз билән хелә узақ муңдишип, чақчақ қилип көңлини көтирип кәткән. Бүгүн, әпсус, Аблизниң әһвали сәл еғирлишип қалди...” деди. Бурһанидин иккимиз Аблиз акиниң қолини қисип, аманлаштуқ. Байқиғинимиз, бедава еғир ағриқ акимизни 15 – 20 күнниң ичидила хелила алдиритип, оруқлитиветипту. Биз Аблиз акини аварә қилмаслиқ нийитидә, қешида узақ болмидуқ. Худайим шипалиқ берәр дегән тиләкләр билән хошлаштуқ, әпсус... Мошу қурларни йезиветип, өткән жили май ейиниң бешида Бурһанидин Таҗидиновниң өйидә Аблиз ака билән болған учришиш есимға кәлди. Шу баш қошушта Аблиз ака маңа мураҗиәт қилип: “Хелидин бери Бурһанидин “уйғур мәшрәплири тоғрилиқ бир китап йезип бәрсиңиз” дәп илтимас қиливатиду. Дәсләптә мән бу ишқа мақул болуведим, лекин қаримамсиз, саламәтлигим дегәндәк яхши әмәс. Шуңлашқа мән өзәмгә жүкләнгән вәзипини сизниң зиммиңизгә артмақчимән. Шундақ бир китап яшлиримизға керәк”, дәп маңа бақти. Мән бу күтүлмигән илтимастин һәйран болуп: “Аблиз ака, сиз илгири Или оттуз оғул мәшриви тоғрилиқ мақалә язған едиңиз. У мақалиңиз ШУАРда нәшир қилинидиған “Мирас” журналида берилгәнлигидин хәвирим бар. Шуңлашқа бу дәл сиз язидиған китап екән, дәп ойлаймән. Мениң өзәм анчила билип кәтмәйдиған бу муһим мавзуға мураҗиәт қилғиним тоғра болмас”, дедим. Лекин Аблиз ака қәтъий һалда: “Һечнәрсидин әймәнмәй ишқа киришиң, тарихий Вәтинимиздә чиққан бәзи китап-журналлардин пайдилинип, өз пикир-тәклиплириңизни қошуп, йезишқа киришиң. Мәнму қарап турмаймән, сизгә ярдәм беримән”, дәп бу вәзипини маңа тапшурди... Кейинирәк мән язғанлиримни уттурлуқ икки-үч қетим Аблиз акиға оқупму бәрдим. Әдип уларни диққәт билән тиңшап, “Бир убданла қамлишиптиғу, қорқмай давамлаштуруң, китап чиққанда тәқризни өзәм язимән” дегән еди... Бийил 25-январь күни Әвезов наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи билән “Алмута мәшривиниң” уюштурушида Достлуқ мәһәллисидики “Достлуқ” кафесида чоң мәшрәп өткүзүлди. Аблиз ака шу сорунға меһман сүпитидә иштрак қилди. Сөз новити Аблиз акиға берилгәндә, у уйғур мәшрәплириниң яш әвлатни милләтпәрвәрлик, вәтәнпәрвәрлик роһта тәрбийиләштә чоң әһмийәткә егә екәнлигини тәкитләп, мәшрәпләрдә болушқа тегишлик хәлиқ оюнлири, бәзи театрлаштурулған көрүнүшләр һәққидә әтраплиқ ейтип өтти. Пәйғәмбәр Муһәммәд әләйһиссаламниң бир һәдисидә: “Мөмүнниң өлүмидин кейинму (униң пайдисиға) йезилип туридиған әмәлләр: тарқатқан илми, яхши, қавул пәрзәнди, мирас қалдурған қуръани, қурған мәсчити, меһманханиси, чиқарған сүйи, сағлам вә һаят вақтида қилған сәдиқисидур” дейилгән. Көрдүңларму, пәйғәмбиримизниң бу һәдисидә мөмүнниң өлүмидин кейинму униң пайдисиға йезилип туридиған әмәлләрниң арисида илим биринчи орунни егиләйду. Демәк, Аблиз акиниң том-том әсәрлири униң бизгә, келәчәк әвлатқа, мирас қалдурған илми бүйүк Алла алдидиму униң пайдисиға йезилип туриду. Мәшһур шаир, язғучи вә йетүк алим Абдуреһим Өткүр бир рубаийисида: Әл үчүн жүгәртсәң қәғәздә қәләм, Тағларниң бешиға тикәрсән әләм. Вә лекин су қошуп қойсаң сияға, Излириң тез өчүп, чекәрсән әләм. дәп тәкитлигән ели. Һә, Аблиз ака, сияға су қошмай, лилла, наһайити қисқа ибариләр билән чоңқур мәналиқ, һечкимни бепәрва қалдурмайдиған мәсәллири, шеирлири, әдәбиятшунаслиққа даир мақалилири билән, А.Өткүр ейтқандәк, тағларниң чоққисиға әләм қадиған йетүк әдиптур. Ядикар САБИТОВ. Уйғурниң «Крылови»:қисқичә тәрҗимиһали вә иҗадийити Уйғурниң «Крылови» аталған Аблиз Һезим 1933-жили 12-октябрьдә Алмута вилайити Панфилов наһийәсиниң Яркәнт шәһиридә дунияға кәлгән. Он күнлүк вақтида ата-аниси уни елип, Ғулҗа шәһиригә кирип кетиду вә униң балилиқ дәври мошу зиминда өтиду. У 1942-жили башланғуч мәктәпкә бариду. 1944-жили ноябрьда миллий-азатлиқ инқилави башлинип кетип, оқушини тохтитишқа мәҗбур болиду. Аблиз Һезимниң атиси Миллий армиядә моздузлиқ қилип, аилисини асрап жүриду. Яш Аблизму атисиға ярдәм қилип, егәр-тоқум тоқуйду, моздузчилиқ қилиду. Арилиқта униң аниси, кейин атиси өлүп кетип житим қалиду. 1954-жилниң ахирилирида Шинҗаң педагогика институтиға бала топлаш елан қилинғанда өз тәғдирини синап көриду. Тил вә әдәбият факультетиға қобул қилинип, 1960-жили мәзкүр билим дәргаһини пүтириду. 1962-жилғичә ШУАРниң мәдәнийәт мәктивидә муәллим болуп ишләп, 1963-жили Қазақстанниң Алмута шәһиригә көчүп чиқиду. 1984-жилға қәдәр һәрхил кәсипләрдә ишләп жүрүп, иҗат билән шуғуллиниду. 1984 – 1990-жиллири «Йеңи һаят» гезитида мухбир, 1990 – 1996-жиллири Қазақстан Язғучилар иттипақиниң «Арзу» журналида ишләйду. 2003-жилдин 2015-жилғичә «Мәрипәт», «Яш әвлат», «Хуш кәйпият» гезитлири билән «Интизар» журналида җавапкәр муһәррир болуп хизмәт қилиду. А.Һезимниң иҗадий паалийити 1955-жили шеир вә әдәбий-тәнқидий мақалиларни йезиш билән башланған. Кейинирәк «Ой учқунлири» (1971-ж.), «Ойлап, тап» (1974-ж.), «Таш билән тамча» (1977-ж.), «Тәтүр кирпик» (1984-ж.), «Қоңғурақ» (1986-ж.), «Тепишмақлар» (1989-ж.), «Күнгәй вә тәскәй» (1995-ж.), мәсәлләр топламлири «Жазушы» нәшриятидин йоруқ көрди. «Мир» нәшриятидин «Миң бир мәсәлләр» (1-том, 2005-ж.), «Миң бир ибрәт» (һәҗвий шеир, ләтипиләр, 2005-ж., 2-том), «Миң бир савақ» (балиларға беғишланған тепишмақ, сөз оюнлири, шеирлар, 3-том, 2005-ж.), «Қутлуқ қоңғурақ» (әдәбий-тәнқидий мақалилар, 4-том, 2008-ж.), «Бәшинчи пәсил» (шеир, рубаий, балладилар, 5-том, 2008-ж.), «Барса кәлмәс йол» (аруз вәзнидә йезилған рубаий, мәснәвий, мувашшәһләр, 6-том, 2010-ж.), «Мән түнүгүндин кәлдим» (нәсирләр, публицистикилиқ мақалилар, әдәбий-тәнқидий мақалилар, 7-том, 2010-ж.) йоруқ көрди. Аблиз Һезимниң бирнәччә китави ШУАРдиму бесилди. Җүмлидин «Тәтүр кирпик» 14 000 нусхида, «99 тепишмақ», «Сөз оюнлири» китаплири 24 000 нусха, «Шеирлар» 3 000 нусха билән бесилған. Әнди мошу төрт китап 2016-жили 14 000 нусха билән қайта нәширдин чиққан. Атақлиқ шаир 2005-жили биринчи дәриҗилик «Илһам» мукапити, шундақла 2013-жили җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң Илия Бәхтия намидики мукапитиға сазавәр болған. Әлвида, әл сөйгән шаир Қайғулуқ хәвәр дилға салғач әләм, Өксиди мениң билән биллә қәләм. Көздин әмәс, жүригимдин яш төкүлди, Тар болуп қалған кәби барчә аләм. Шум әҗәл бүгүн охшап қара қушқа, Кәлгәнкән өмүр гүлин тозутушқа. Қиймайду көңлүм сени тавутқа сеп, Җисмиңни йәр қойниға узитишқа. Күн петип, түн пәрдиси қарайғандәк, Тәғдирму бизгә бақмай алайғандәк.... Нарлири иҗадийәт карвининиң, Барисиләр азийип-камайғандәк... Нә чарә, тәғдиргә тән бәрмәй, бирақ, Нә чарә, тәғдиргә баш әгмәй, бирақ. Алланиң язмиши гәр, әшу болса, Нә чарә, бу тәғдиргә көнмәй, бирақ. Әлвида! Әлгә муңдаш, улуқ шаир, Әлвида! Дилға сирдаш улуқ шаир. Сени әсләп язған бу мәрсийәмниң Һәр қуриға төкүлди яш, улуқ шаир! Арупҗан ҖУМАХУНОВ. Яркәнт шәһири.