• Маарип
• 07 Наурыз, 2018

Тарих пәниниң муәллими

Шөһрәт МӘСИМОВ, «Уйғур авази»/ Адәттә, балилиқ чеғидинла турмушниң җапаю-мәшәқәтлирини көп тартқан адәмләр һаятниң қәдир-қиммитигә йетип, униңдин бәһир елип яшашни билидиған охшайду. Улар тәғдирниң һәрқандақ еғир синақлириға бәрдашлиқ берип, көзлигән арман-мәхсәтлиригә йетишкә тиришип, шуниңға интилиду. 45 жилға йеқин өмрини әң алийҗанап кәсипкә – муәллим болушқа, яш әвлатни тәрбийиләшкә беғишлап, он жилдәк Челәк наһийәсиниң мәктәплиридә, кейин һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә Алмута шәһиридики А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназиядә оқуғучиларға тарих пәнидин дәрис бәргән Маһиләм Мәсимованиң бесип өткән һаят йолиға көз жүгәрткинимдә, шу хилдики ойларни баштин кәчүрдүм. Бүгүнки таңда сәксән яш вә униңдин алқиғанларниң башқа чүшкән һәрқандақ қийинчилиқ-еғирчилиқларниң чаңгилида қалмай, җәмийәттин мунасип орун егиләшкә тиришқанлиғиға йәнә бир қетим көз йәткүздүм. Бу күнләрдә һаятиниң сәксининчи баһарини нишанлаватқан Маһиләм Әзим қизиниң тәрҗимиһалиму тәңтушлириниңкидин, йәни урушниң алдида вә уруш жиллирида туғулғанларниңкидин задила пәриқләнмәйду. Өзиниң ейтип беришичә, акиси Әркин бәш яшлар чамисида, өзи тоққуз айлиқ чеғида аниси Зәйнәпниң қолида қалған екән. Уларни бовиси Мәсим қанити астиға апту. Шуңлашқиму Зәйнәп ана икки пәрзәндиниң фамилиясини дадисиниң исмида яздуриду. Қизчақ 1946-жили туғулған жути Қаратуруқтики «Йеңи дехан» дәп аталған йәттә жиллиқ мәктәп босуғисини атлапту. – 1953-жили шу мәктәпни тамамлиғанда, өзи муәллим болған апам рәмити акам иккимизни Алмутида оқутуш мәхситидә шәһәргә елип кәлди, –дәп әсләйду өтмүшни Маһиләм һәдә. – Бу йәрдә бовам, момам, акам төртимиз пәтир яллап турдуқ. Биз қазақ оттура мәктивини тамамлап, институтқа оқушқа чүшкәндин кейин, ятақханидин орун бәргәндила, бовам билән момам жутқа қайтип кәткән еди. Гәпара шуни қошумчә қилиш керәкки, Маһиләм һәдиниң аниси Зәйнәп Насирова заманисиниң аңлиқ адәмлиридин еди. Өткән әсирниң жигирминчи жиллириниң ахирида Алмутидики Сопи Зәрватов намидики уйғур мәктиви Яркәнткә педтехникум болуп көчирилгәндә, йезидики үч дост – Турахан Тохтиева, Гүлрүзәм Мәхпирова вә Зәйнәп Насирова – ата-анилириниң қаршилиғиға қаримай, Яркәнткә шу техникумда оқуймиз дәп, «қечип» кәткән екән. Пәқәт оқушқа қобул қилинғанлиғини, уни тамамлап келип, йеза балилирини оқутидиғанлиғини өйдикилиригә чүшәндүргән кейинла, ата-аниси ақ йол тиләп дуа бәргәнлигини узақ жил маарип системисида ишлигән, һели мәрһум Абдимин Насировтин аңлиғиним бар. Жуқурида ейтқинимиздәк, Маһиләм һәдә 1956-жили мәктәпни тамамлиғандин кейин һөҗҗәтлирини Абай намидики Қазақ педагогика институтиниң тарих-филология факультетиға тапшуриду вә емтиһанлардин һеч сүрүнмәй өтүп, студент атилиду. Хошаллиғи билән тәшвиши, йеникчилиги билән қийинчилиғи қәдәмму-қәдәм маңидиған студентлиқ жилларни Маһиләм һәдә курсдашлири охшаш асасән пухта билим елиш билән өткүзди. Кәспигә мунасивәтлик әдәбиятларни издәп жүрүп оқуди. Вақтини тепип, өзи билим алған мәктәп муәллимлириниң дәрислиригә қатнашти, шуларниң мәслиһәтлиригә таянди. Ейтмақчи, йолдиши, кәлгүси көрнәклик тилшунас алим Шеривахун Баратов иккиси курсдаш еди. – Шеривахун иккимиз бир мәктәптә оқуған, – дәйду сөһбәтдишим яшлиқ-студентлиқ жиллирини әсләп. – Бирақ Қаратуруқтин кейин у дәсләп Түргүн вә Яркәнт педагогика училищелирида тәһсил көрди. Алдин-ала қошумчә қилғум келидуки, бизниң топ факультеттики күчлүк топлардин еди. Уйғуршунаслиқ пәниниң, миллий әдәбиятимиз вә мәтбуатимизниң риваҗлинишиға бебаһа һәссә қошқан Ришат Сабитов, Мәсүмҗан Зулпиқаров, Хелил Һәмраев, Ғәйнидин Сәйдвақасов, Қәмирдин Пәхирдинов, Зияйдин Қаһаров биллә оқуведуқ. Бақилиқ болуп кәткән вә һели һаят мәрипәтчиләрчу. Алий оқуш орнини тамамлаш алдида, йәни 1960-жили Шеривахун акаң иккимиз аилә қуруп, тәғдиримизни мәңгүгә бағлаштурдуқ. Институтни тамамлап, қоллириға «уйғур тили, әдәбияти вә тарих пәнлириниң муәллими» дегән диплом алған яш мутәхәссисләр Челәк наһийәсиниң Маливай йезисидики оттура мәктәпкә хизмәткә әвәтилиду. Бу йәрдиму яш муәллимләр алий билим дәргаһида алған нәзәрийәвий билимини әмәлиятта утуқлуқ пайдилинип, өзлириниң салаһийәтлик мутәхәссисләрдин екәнлигини көрситиду. Өз пәнлири бойичә дәрис бериш биләнла чәкләнмәй, билим дәргаһида шәкилләнгән мәктәп билән аилә, муәллим билән ата-ана мунасивитини техиму яхшилаш йолида үнүмлүк паалийәт елип бариду. Бирақ бу йәрдә икки жилдәк ишлигәндин кейин Шеривахун Баратов Қазақстан Пәнләр академияси системисиға тәклип қилиниду. – Шеривахун Тилшунаслиқ институтиниң аспирантурисини тамамлиғандин кейин, 1971-жили «Уйғур тилиниң кәспий лексикиси» мавзусида диссертациясини утуқлуқ яқлап, филология пәнлириниң намзити илмий дәриҗисигә еришти вә шу йәрдә ишләшкә қалди, – дәп гепини давамлаштурди Маһиләм һәдә. – Әнди әр кишиниң шәһәрдә ялғуз өй-макансиз яшап, хизмәт қилишиниң нәқәдәр мүшкүл екәнлигини өзәңму билидиғансән. Шу жиллири кәлгүси тарих пәнлириниң намзити, теги-тәкти маливайлиқ Һаҗиғулам ака Баһамовму шу институтта ишләтти. Һәр иккиси өйсиз. Җүмә күни иштин чиқип жутқа қайтса, дүшәнбидә биринчи рейс билән Алмутиға атлинидиған. Уларниң өзара гәп-сөзлиридин талай қетим вокзал-аэропортларда қонғанлиғини аңлиған едим. Хулләс, 1972-жили бала-чақиларни алдуқтә, «гадай болсаң, шәһәр талаш» дәп, Алмутиға көчүпла кәлдуқ. Шәһәргә йеқин «Дружба» мәһәллисидин өлчүк йәр елип, өй салдуқ. Шеривахунниң уйғур тилшунаслиғиниң тәрәққиятиға қанчилик һәссә қошқанлиғидин көпчилик яхши хәвәрдар. Иккимиз йерим әсирдин ошуқ һаят кәчүрүп, үч пәрзәнт сөйдуқ. Пәрзәнтләрниң һәммиси һаяттин мунасип орун егилиди. Улардин төрт нәврә, бир чәврә қучуш бәхтигә ериштуқ. Худаға шүкри, чәвриләр сани өсмәктә. Һаят давамлишивериду, дегини шу охшайду. Һәқиқәтәнму филология пәнлириниң намзити Шеривахун Баратов заманивий уйғур тилшунаслиғиниң, маарипиниң тәрәққиятиға бебаһа үлүш қошқан намайәндилиримизниң бири. Алимниң өзи издинип, паалийәт елип барған лексика саһаси бойичә барлиққа кәлтүргән илмий әмгәклириниң биз үчүн миллий байлиқ екәнлиги талашсиз, әлвәттә. Мақалимиз қәһримани Маһиләм Мәсимоваму пәқәт мәктәптә яш әвлатқа билим бериш биләнла чәклинип қалмиди. У миллитимизгә аит һәрқандақ ишниң қайнимида болди десәк, ашуруп ейтқанлиқ әмәс. Тәкитләш керәкки, асасән, өз кәспигә бағлиқ паалийәтләргә арилашти. Җүмлидин оттура мәктәпләрниң уйғур синиплири үчүн тәбиий вә иҗтимаий пәнләр түркүмидики бирнәччә дәрисликни уйғур тилиға тәрҗимә қилди. Униңдин ташқири 11-синипқа беғишланған уйғур тили бойичә «Көнүкмиләр топлиминиңму» муәллипидур. Һә, Маһиләм Әзим қизи Мәсимова аз кам қириқ бәш жиллиқ педагогикилиқ паалийити җәриянида шәрәплик хизмәт қилди. Бу күнләрдә мустәқил Қазақстан тәрәққиятиға биркишилик һәссисини қошуватқан йүзлигән шагиртларни – миңлиған кәсип егилирини тәрбийиләп, қатарға қошти. Муәллимлик кәсипни таллавелип, өзи билән бир саһада ишлигәнләрму бар, әлвәттә. Пешқәдәм мәрипәтчиниңму маарип саһасидики хизмәт-әҗри мунасип баһаланди, дәп ейталаймиз. У бирнәччә қетим наһийәлик, вилайәтлик, шәһәрлик билим башқармилириниң, җумһурийәт Маарип министрлигиниң пәхрий ярлиқлири билән тәғдирләнди. Әнди 1995-жили болса, йүксәк атақ – Қазақстан Маарип әлачиси унваниға сазавәр болди. Биз Маһиләм һәдә билән учришип сөһбәтләшкәндә, пәқәт у яқниң һаяти, аилиси тоғрилиқла гәп қилмидуқ, әлвәттә. Гепимиз мавзусида һәрқанчә чекинишләр болсиму, йәнила муәллим, педагогика саһасиға келип бағлинатти. Пешқәдәм мәрипәтчиму немә тоғрилиқ гәп болмисун, һәрқандақ мәсилигә чоңқур чөкүп, пикир қилишқа тиришатти. – Мениң чүшинигимдә муәллим – өз билимини, тәҗрибисини башқиларға үгитидиған шәхс. Амма бу чүшәнчигә техиму чоңқур чөкүп, кәң қарисақ, муәллим паалийитиниң пәқәт мәлум пән бойичә билим бериштинла әмәс, шуниң билән биллә оқуғучиға тәрбийә бериштинму ибарәт екәнлигини ениқ биливелишкә болиду. Муәллим һәрдайим башқиларға үлгә болуп қелиши шәрт. Шундақ екән, мән диплом алғанниң һәммисила муәллим боливәрмәйду, дәп һесаплаймән. Бу – көрүнгәнниң қолидин келиверидиған иш әмәс, – деди у мениң муәллим паалийити тоғрилиқ билдүргән айрим пикирлиримгә җавап сүпитидә. Дәрһәқиқәт, муәллим кәспи һәрқандақ җәмийәт формациясидә әң шәрәплик, мән ейтқан болар едимки, алийҗанап кәсип болуп кәлгән. Шуниң билән биллә у әң еғир, дайим жуқури җавапкәрликни тәләп қилидиған кәсип болуп һесаплиниду. Чүнки мустәқил һаят йолиға қәдәм ташлаватқанларға билим вә тәрбийә бериш – бу талант. Маһиләм Мәсимова мошундақ алийҗанап вәзипини, әвлат алдидики борч-қәрзини чоң шәрәп билән орунлиған санақлиқ талант егилириниң бири.