• Асасий мақалилар
• 07 Наурыз, 2018

Мәрипәтчи аилисиниң сәргүзәштилири вә униң җасур оғли

(Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани Сүлһи Лутпуллинниң туғулғиниға – 95 жил) Бу урушқа фашистик Германия узун вақит һәртәрәплимә тәйярланди. 1940-жилниң ахирилирида Гитлер «Барбарос» дәп аталмиш СССРға қарши «чақмақ тезлигидики» урушниң планини тәстиқләп, 1941-жилниң 22-июнь – йәкшәнбә күни таң сәһәрдә немис армияси өзиниң 5,5 миллион әскири вә офицери, миңлиған танк вә самолети билән Кеңәш Иттипақиниң чегарисиниң һәммә линиясидә – Баренцев деңизидин Қара деңизғичә болған арилиқта туюқсиз һуҗумға өтүп, урушниң дәһшәтлик оти туташти. У Гитлерниң дегиничә болмай, узаққа – 1418 күн вә түнгә созулди. Инсанийәт тарихида буниңдәк қан нурғун төкүлгән җәңләр шуңғичә болмиған екән. Дәһшәтлик урушниң һәсрәт-азавини, еғирчилиқлирини тартмиған СССРниң бирму булуң-пушқиғи қалмиди. Улуқ Вәтән уруши жиллири Қазақстанму сәпәрвәрликкә кәлтүрүш мәркизигә айлинип, бу йәрдә онлиған дивизия, бригада вә айрим батальонлар қурулуп, фронтқа бир миллион икки йүз миңдин ошуқ қазақстанлиқ атланди, уларниң алтә йүз миңи қанлиқ җәңләрдә батурларчә қаза болди, 500 жутдишимиз шиддәтлик җәңләрдә көрсәткән җасарити үчүн “Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани” дегән йүксәк намға сазавәр болди. Шуларниң сәккизи яркәнтлик җәңчиләр болуп, бири уйғур жигити Сүлһи Лутпуллин еди. Униң исмини яркәнтликләрла әмәс, пүткүл уйғур хәлқи пәхирлиниш билән тилға алиду. Бийил җасур оғланниң туғулғиниға 95 жил толиду. Сүлһи ака билән Яркәнт шәһиридә вә башқа җайларда учришип, сөһбәтлишиш пурситигә егә болғанларниң биримән. Ахирқи қетим униң билән 1986-жили сентябрь ейида учришип, сүрәткә чүшкән. Шу пәйттә қәһриман Алмутиға пешқәдәм журналист Савут Кәримовниң 60 яшлиқ тойиға кәлгән екән. Бу зияпәттә иккимиз хелә муңдашқан. Шуңлашқа қәһриманниң һаят вә җәңгиварлиқ йоли маңиму хелә тонуш. Униң үстигә униң аилисини билидиған туққанлири билән тонуш-билишлиридин хелә нәрсиләрни сораштуруп биливалған едим. Шундақла гезит-журналлиримиз сәһипилиридиму қәһриман һәққидә йезилған мақалиларни оқушқа болиду. Сүлһи Лутпулла вә Бузирхан (Веливайниң оғли Нурум болусниң қизи) Азнибақиевлар аилисидә дунияға кәлгән алтә пәрзәнтниң бири, у 1923-жилниң 5-январь күни Яркәнт шәһиридә туғулған. Кейин паспорт алидиған вақитта фамилиясини дадисиниң исмиға йөткәп, “Лутпуллин” болуп йезилған. Атиси Лутпулла Азнибақиев өз дәвриниң диний һәм пәнний җәһәттин көзгә көрүнгән зат һесаплинатти. Заман еқимиға бола мәрипәт чириғини йеқип, яш әвлатни оқутушқа алаһидә көңүл бөлди. Бу шәрәплик ишини тәвәдә Кеңәш һакимийити орнитилмиғандин бурун башлап, йеза вә авулларда пәнний мәктәпләрни уюштурушқа паал қатнашқан. Бу һәққидә «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиниң 1966-жилқи 25-майда чиққан санида йоруқ көргән «Уйғур мәктәплири тарихидин» намлиқ мақалида мундақ дәп йезилған: «Лутпулла Азнибақиев 1910 – 1916-жиллири Алтунәмәл теғиниң етәклиригә җайлашқан қазақ авуллиридиму балиларни оқутти. Ақши, Айдарлы, Қоңурөлән вә башқа авуллардики униң оқуғучилириниң қатари жилдин-жилға көпийивәрди вә әмгәкчи хәлиқ арисида чоң һөрмәткә егә болди». Буни мән һаят вақтида сөһбәтләшкән қоңурөләнлик уруш вә әмгәк ветерани, һели мәрһум Ештай Сүлейменовниң ейтип бәргәнлириму тәстиқләйду. Қоңурөлән наһийә мәркизидин йүз чақиримға йеқин жирақлиққа җайлашқан йеза, – дегән еди мөтивәр. – Яшлиқ чеғимда шу йәрдә яшиған Азнибақиевлар аилисини яхши билимән. Әгәр хаталашмисам, улар бу жутқа тәхминән 1905-жиллири көчүп кәлгән болса керәк. Чүнки шу жили йезидики Гизат Ашимов дегән татар кишиниң тәшәббуси билән башланғуч мәктәп ечилған екән. Мәрипәтчи Лутпулла шу мәктәпкә муәллимлик ишқа тәклип қилинған. Бу йәрдә ейтип өтидиған йәнә бир нәрсә, Қоңурөләндә шундақла Қарим Сабиров дегән киши яшатти. У Лутпуллиниң бир туққан һәдиси Гөһәрханниң йолдиши еди. Лутпулламниң аилисини бу йәргә көчүп келишигә уларниңму тәсири болған болуши еһтимал. Аридин көп өтмәй заман өзгәрди. Шу жиллири Лутпулла Азнибақиев маарип саһасидики һәрикәтләргә паал арилишиду, җан-дили билән берилип ишләйду. Бу һәққидә өзиму гезит-журналларға хәт-хәвәрләр йезип туриду. «Кәмбәғәлләр авази» гезитиниң 1926-жили 31-январьдики санида бесилған мону қисқа мақалисидин җанкөйәр мәрипәтчиниң арзу-арманлирини биливелиш тәс әмәс. Униңда мундақ дәп язған екән: «Яркәнт шәһиридики уйғур мәктәплиридә бултуқи жилида 180 бала оқуған. Бийил болса, 242 балини 5 муәллим оқутмақчи еди. Әнди бирмунчә балиларниң кийимлири ялаң, өйи жирақ һәм ағриқлири болғачқа һазир 194 бала оқуватиду. Пүтүн шәһәрдики олтиришлиқ уйғурларниң сани алтә миңға йетиду. Шуңлашқа кәлгүси оқуш жили үч мәктәп ечиш чарисини көрүшк керәк...». Көрнәклик мәрипәтчи маарип саһасида мошундақ җошқун илһам, ғәйрәт билән әмгәк қиливатқан чағда, 1937-жили башланған тәқипләшниң қара борини униму өз қойниға елип, гунасиз етилди. Кейинки жиллири толуқ ақланди. Балаю-апәт униң аилисиниму гаңгиритип қойди. «Хәлиқ дүшмини» аилисигә 24 саат ичидә шәһәрдин көчүп кетиш буйруғи берилиду. Бузирихан ана балилирини қучақлап, зар жиғлиди. Пәрзәнтлириниң тунҗилири Нәсруллам, Равийәмләр Қирғизстанниң Өзгән шәһиридә маарип саһасида ишләвататти. Ана қолидики балилири Разийәм, Сүлһи, Марс вә Венерәмләр билән илаҗисини тепип, Челәккә көчүп келиду. Бу йәрдиму улар еғирчилиқларға гириптар болди, аилә әзалирини һеч йәрдә ишқа қобул қилмиди, еливалған азду-тола озуқ-түлүгиму пүтүшкә башлиди. Әһвали күндин-күнгә еғирлишиду, Сүлһи бекар жүрмәстин кишиләргә отун әкелип, у-бу ишлирини қилип, анисиға қол-қанат болиду. Ахири Бузирихан ана илаҗисини тепип, Қоңурөләнгә көчүп келип, Лутпулла акиниң һәдисиниң өйигә җайлишиду. Башқа балилириму у-бу ишларда ишләп, аилигә ярдәмлишиду. Бирақ уларға бу йәрдиму узақ турушқа шараит яр бәрмиди. Бир күни кәч патқанда Гөһәрхан ана Бузириханниң йениға кирип, еғир нәпәстә: «Силәр бу йәрдин кәтмисәңлар болмайдекән, йезилиқ кеңәш башлиқлири силәрни билип қапту. Нәсрулламға чапсан хәт йезип, әвәтиңлар, силәрни тез елип кәтсун», дәп көзидин яш төкиду, уларниң көчүп кетишигә ярдәмлишиду. Шундақ қилип, миң җапалар билән «хәлиқ дүшмининиң» аилиси Өзгән шәһиригә көчүп келип, турақлишип кетиду. Уларни Нәсруллам өз ғәмхорлуғиға алиду. Мәрипәт саһасида ишләйду, мәктәпләрдә муәллим, мудир болуп ишләйду. Кейин кеңәш вә партия органлирида мәсъул хизмәтләрни атқуриду, қизлири Равийәм, Разийәмләрму мәктәпләрдә муәллимлик қилиду. Сүлһи болса, мәктәпкә кирип, оқушини йәнә давамлаштуриду. У бираз вақиттин кейин шараитқа бола оқушини кәчки мәктәпкә авуштуруп, күндүзи наһийәлик сот идарисидә хизмәт қилиду. Турмуш әһвали бираз яхшилинишқа йүзләнгәндә, уруш башлинип, һәммә йәрдә йәнә ғәм-тәшвиш, зиға-зерә овҗ алиду. Он сәккиз яшқа толған Сүлһи Лутпуллин өз ихтияри билән мәйданға бериш үчүн әризә йезип, һәрбий комиссариатқа мураҗиәт қилиду. Көп өтмәй униң илтимаси қанаәтләндүрүлиду, амма фронтқа әвәтилмәй хелә вақит мәзкүр һәрбий комиссариатта ишләйду. Бу мәзгилдә немис армияси елимизниң ичкирисигә қарап һәқиқәттә «чақмақ тезлигидә» илгиримәктә еди. Бир ай ичидила басқунчиларниң һәрбий күчлири Прибалтикини, Украининиң, Белоруссияниң хелә қисмини ишғал қиливелип, Ленинград, Сталинград, Москва охшаш чоң шәһәрлиримизгә қарап һуҗумға өтти. Дүшмән айиғини басқан йәрләр от ичидә қелип, харабилиққа айланди, аһалиси етилди, Германиягә елип кетилди. 1942-жилниң баһар ейида Өзгән хәлқи йәнә бир топ ширғуран жигитлирини фронтқа узатти. Уларниң арисида Сүлһи Лутпуллинму бар еди. У дәсләп Өзбәкстанниң Чирчиқ шәһиридики 17-артиллерия полкиниң кичик командирларни тәйярлайдиған курсиға әвәтилиду. У йәрдә йеңи қураллар билән тонушуп, дүшмәнгә қандақ зәрбә бериш керәклигини үгәнди. Курс аяқлашқандин кейин фронтқа атланди. Улар чүшкән поезд йерим ай йол меңип, әтрапида шиддәтлик җәңләр болуватқан Воронеж шәһириниң йенидики бир станциягә келип тохтайду. Һәрхил милләт вәкиллиридин тәркип тапқан җәңчиләрниң ойи бирла, у болсиму чапсанирақ җәңгә кирип, дүшмәндин өч елиш вә фашистлар бесивалған шәһәр, йезиларни азат қилиш еди. Бирақ улар поездин чүшүши билән ғәлити һаләткә дучар болди. Дүшмән күчи ғалип келип, бизниң җәңчилиримиз арқиға қарап чекинмәктә еди. Сүлһи Лутпуллин чекиниватқан 8-полк тәркивигә қошулиду. Андин мәзкүр полк йеңи җәңчиләр билән толуқтурулуп, 498-артиллерия полки болуп қурулғандин кейин, Сүлһиниң һәқиқий мәнадики җәңгиварлиқ йоли башлиниду. Йәттә кишидин ибарәт расчет қурулуп, уларға 76 миллиметрлиқ зәмбирәк берилиду. Шуниңдин кейин Воронеж йөнилишидики җәңләргә иштрак қилиду. Расчет тәркиви һәрхил милләт вәкиллиридин ибарәт еди. Уларниң арисидики инақлиқ, садиқлиқ хисләтләр қанлиқ җәңләрдә батареягә дүшмәнниң бесим күчлиридин ғалип чиқишиға ярдәмләшти. Бу әнъәнә урушниң адаққи күнлиригичә сақланди. Қаттиқ җәңләрниң биридә расчеттики үч җәңчи сәптин чиқтидә, қалғанлири улар үчүн җәң қилди. Расчет қатари җасур җәңчиләр билән толуқтурулди. Улар әнди Сталинградниң шималий тәрипигә қарап қәдәм басти. Бу мәзгилдә Сталинград йөнилишидә кәскинләшкән җәңләр болувататти. Немис әскәрлири қандақ қилип болмисун, шәһәрни қолға елип, йәр билән йәксән қилишқа интилди. Бу пәйттә алий баш қоманданниң «Сталинград урушида бир қәдәмму кейин чекиниш йоқ, пәқәт алға!» дегән буйруғи җәңчиләрниң ғәйритигә ғәйрәт қошти. Улар өлүмгә җанлирини тикти, шу сәптә Сүлһиләрму бар еди. Шәһәр от-ялқун ичидә қалди, умумйүзлүк бомбилаш вә артиллерия, минометлардин тохталсиз оқ яғдуруш шу дәриҗигә йәттики, һәтта вақитни пәрва қилишқа болматти. Мундақ әһвал алтә айға созулди. Һәрбир квартал, һәрбир өй үчүн, Волга бойидики һәрбир метр йәр үчүн шиддәтлик җәңләр йүз бәрди. Бу җәңләр өзиниң көләми, җиддийлиғи вә ақивити җәһәттин өткән дәвирләрдики барлиқ қураллиқ урушлардин ешип кәтти. Ахири фашист әскәрлири шәһәрни егиләлмәй, фельдмаршал Паулюс башчилиғида тәслим болди. Кеңәш әскәрлиридә кәлгүси ғалибийәткә болған ишәнчә парлиди. Мошу җәңләрдә уйғур жигити Сүлһи Лутпуллинму алаһидә көзгә чүшти. Яркәнтлик жигит Тамаровка йезиси үчүн җәңдә тәкрарланмас җасурлуқ көрсәтти. Мәзкүр йезини дүшмән қолиға бәрмәслик интайин муһим әһмийәткә егә еди. Мана мошу җәңгивар тапшурмини орунлаш Сүлһиләрниң полкиға тапшурулған. Сүлһиләрниң батареясигә чоң таш йол арқилиқ дүшмән күчлириниң алға силҗишқа йол қоймаслиқ һәққидә буйруқ берилиду. Әтрапта дүшмән снарядлири тохталсиз йерилмақта. Батарея җәңчилири буйруқни күтүп туриду. Шу пәйттә: Зәмбирәкни бәтлә! – дегән командирниң буйруғи аңлиниду. Қаттиқ җәң башлинип кәтти. Уларниң алдиға қарап қара крест тамғиси селинған дүшмәнниң «Пантера», «Тигр» танкилири бөсүп келивататти. Ғәзәпкә толған Сүлһиләр биринчи етиш билән алдида келиватқан танкларни кардин чиқарди. Немислар тохтап, әтрапқа бақти, улар җәңчиләр турған җайни байқап қелип, ямғурдәк оқ яғдурди. Җәңчи-автоматчилар зәнҗир шәкилдә әтрапни орап һуҗум башлайду. Дүшмән снарядлириниң бири уларниң йенидила партлинип, чоң сержант Мельников вә бәтлигүчи Федченко һалак болди. Шу еғир пәйттә Сүлһи һодуқмай, командирниң вәзиписини өз қолиға алиду. У тирик қалған сәпдашлири билән дүшмәнгә зәрбә берип, уларниң һуҗумини қайтуралиди. Лекин дүшмән танклири йеңи күч топлап, қайтидин һуҗумға өтиду. Уларниң кәйнидин автоматчилар маңди. Арида қаттиқ җәң башлиниду, шу йәрдә Сүлһи өзи икки танкни йоқатти. Бирақ немис танклири оң тәрәптинму, сол тәрәптинму дәһшәт селип келиватмақта еди. Снарядлар давамлиқ партланмақта. Уларға қарши оқ етиватқан җәңчиләр сепи азийиватмақта. Икки зәмбирәк расчетидин пәқәт иккила киши қалди. Улар дүшмәнниң йәнә үч танкисини кардин чиқарди. Фашистлар Тамаровка йезисини бесивелиш үчүн әтиси йәнә һуҗумға өтиду. Җәңчиләрниң әһвали барғансири еғирлишиду, оқ-дориси азийип, штаб билән алақиси үзүлиду. Бирақ шундақ болсиму, бир қәдәм чекинмәй, дүшмәнгә дәккә бериду. Төрт кечә-күндүзгә давам қилған җәң дүшмәнниң мәғлубийити билән аяқлишиду. Сүлһи бу җәңләрдә бирнәччә немис танкисини кардин чиқирип, адаһидә әрлик көрситиду. Тамаровка йезиси үчүн болған җәңләрдә көрсәткән қәһриманлиғи үчүн Сүлһи Лутпуллинға «Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани» дегән йүксәк нам берилиду. Гвардия кичик лейтенанти Сүлһи Лутпуллинниң җәңгиварлиқ йоли униң кейинму давамлишип, Берлинғичә созулди. У Курск доғисидики, Украина вә башқа йәрләрни азат қилиш җәңлиридиму, Висла вә Одер дәриялиридин һуҗум билән өткән вақиттиму өзиниң җасаритини, батурлуғини тәкрарлиди. Ғалибийәтни Рейхстаг йенида нишанлиди. Уйғур җәңчисиниң җәңгиварлиқ йоли мошу йәрдә аяқлашти. У мәйдисини Алтун Юлтуз, бирқанчә орден вә көплигән медальлар билән безәп, 1946-жили август ейида аман-есән жутиға қайтип келиду. Сүлһи Лутпуллин Өзбәкстанниң Әнҗан шәһиригә турақлишип, течлиқ әмгәккә қизғин арилишип кетиду. У шәһәрдики «Строймашина» заводида кадрлар бөлүми башлиғиниң орунбасари вә цех башлиғи, Әнҗан шәһәрлик партия комитетиниң инструктори болуп ишләйду. У 1951-жили Ленинград Сода академиясини тамамлап, андин шәһәрлик вә вилайәтлик сода башқармилириниң башлиғи, вилайәтлик истималчилар җәмийитиниң рәиси, шәһәрлик санаәт товарлири сода башқармисиниң, «Узтекстильторг» базисиниң башлиғи болуп ишлигән жиллириму өзиниң ишбиләрмән тәшкилатчи екәнлигини намайиш қилалиди, кәсипдашлириниң һөрмәт-ишәнчисигә еришти. У Өзбәкстан Алий Кеңишиниң вә вилайәтлик, шәһәрлик партия комитетиниң Пәхрий ярликлири, медальлар билән тәғдирләнди. «Өзбәкстан ССРниң сода әлачиси» пәхрий намиға сазавәр болди. Сүлһи Лутпуллинниң аләмдин өткинигиму 28 жил бопту. Шундин буян униң исмини әбәдийләштүрүш бойичә қәйәрдә қандақ чариләр көрүлди билмәймән. Әнди туғулған жути Яркәнт шәһиридә бир кочиға С.Лутпуллинниң нами берилди, бир мәктәпкә қәһриманниң исми берилсиму ошуқлуқ қилматти. Мақаләмниң ахирида шуни ейтмақчимәнки, Сүлһи Лутпуллинниң тәвәллудиниң 95 жиллиғиға бағлиқ уйғур мәктәплиридә қошумчә савақлар, әнди Яркәнт яки Алмута шәһиридә хатирә мәрасимини өткүзгинимиз мәрһумниң роһи алдида қилған соваплиқ ишимиз болатти, демәкчимән. Абдукерим ТУДИЯРОВ, Қазақстанниң пәхрий журналисти.