• Тарихтин учур
• 16 Наурыз, 2018

Америкиға дәсләп орунлашқан уйғурлар

1949-жилниң кәч күз айлирида киндик қени тамған жутини тәрк етип яқа жутларға атланған муһаҗирларниң арисида әзизанә Қәшқәрдин чиққан Ғуламдин Пахта исимлиқ бир яш жигитму бар еди. Бүгүнки күндә АҚШта яшаватқан, йеши 80дин алқиған бу мойсәпит өзиниң чәт әлдики һаяти тоғрилиқ әслимилирини елан қилип, униңда шу заманлардики сәясий вәзийәт, муһаҗирәттики вәтәндашлириниң кәчүрмилири, җүмлидин Америкиға дәсләпкиләрдин болуп орунлашқан уйғурлар тоғрилиқ учур берип өтиду.Униң мәлум қилишичә, Америкидики тунҗа уйғурлар һәққидә билидиған кишиләр наһайити аз екән. У биринчи болуп Америкиға кәлгән вә оқуған, АҚШ дөләт мудапиә министрлигидә хизмәт қилған, уйғур тили грамматикиси һәққидә Америкидики биринчи дәрисликни түзгән, амма шәхсий һаяти та һазирғичә намәлум шәхс – мәрһум Давут Осман тоғрилиқ алаһидә тохтилиду. Ғуламдин Пахта Америкидики замандашлири һәққидә тохталғанда мәрһум Давут Осман әпәндини һөрмәт билән тилға алиду. Униң билдүрүшичә, 1949-жилидики зор һиҗрәт мәзгилидә өз вәтинини тәрк етип Һиндстанға сәпәр қилған уйғур сәрхиллири арисида Давут Османму бар екән. 1950-жилиниң ахириға кәлгәндә Кәшмиргә топланған миңлиған муһаҗирлар арисидин төрт нәпәр уйғур яш таллинип, оқуш үчүн Америкиға әвәтилгән. Давут Осман әйнә шуларниң бири екән. «Вашингтон почтиси» («Вашингтон пост» болуши керәк – И.Р.) гезитиниң 1999-жили 8-январьдики санида елан қилинған «Давут Осман вапат болди» сәрләвһилик хәвәрдин мәлум болушичә, Давут Осман әслидә Хиваңпу һәрбий мәктивиниң Үрүмчи шөбисини тамамлиған полковник дәриҗисидики офицер екән. У 1946-жили Үч вилайәт инқилавий һөкүмити вә гоминдаң хитай һөкүмити бирликтә елан қилған «Он бир битим» имзаланғандин кейин қурулған Шинҗаң өлкилик бирләшмә һөкүмәт оргини муһапизәтчиләр отрядиниң башлиғи болған. 1947-жилниң оттурилирида Мәсъуд Сабирий Шинҗаң өлкилик бирләшмә һөкүмәткә рәис болғанда униң баш муһапизәтчиси вәзиписини қошумчә атқурған. 1949-жилниң август айлирида Үрүмчидики АҚШ консули Джон Пакстон консулханини йепишқа мәҗбур болуп, өз адәмлири билән уйғур дияридин чекингинидә, полковник Давут Осман уларни муһапизәт қилип, Һиндстанға апирип қоюш вәзиписини өз һөддисигә алған. Давут Осман бу қетимлиқ сәпиридә Мәсъуд Сабирийниң Үрүмчидики бирқанчә пәрзәнди билән Әйса Йүсүп Алптекинниң Йеңисардики туққанлириниң өйидә туруватқан оғли Әркин Алптекинниму биллә елип маңған. АҚШ консули Д.Пакстон Һиндстанға бехәтәр йетип барғандин кейин Давут Осман вәзиписини ада қилип, Вәтәнгә қайтишқа тәрәддут қилған. Амма 1949-жилниң кәч күз айлирида муһаҗирлар сепигә қошулған... Ғуламдин Пахтиниң мәлуматиға қариғанда, 1950-жилниң ахири Муһәммәтимин Буғра вә Әйса Йүсүп Алптекинниң тиришчанлиғи билән Америкида оқутуш үчүн Кәшмирдики шәрқийтүркстанлиқ муһаҗирлар арисидин талланған төрт нәпәр уйғур яшниң үчи һәрхил сәвәпләр билән оқалмай, Түркиягә қайтип кәткән. Амма Давут Осман оқушни пүтәргәндин кейин Америкида қалған вә АҚШ дөләт мудапиә министрлигидә тил мутәхәссиси сүпитидә хизмәткә орунлашқан. У 1950-жилларниң башлирида әҗдатлири Италиядин Америкиға көчмән болуп йәрләшкән бир католик аилисиниң қизи билән той қилип турмуш қурған. Шуниңдин кейин хизмитидики мәхпийәтлик сәвәвидин, Давут Османниң муһаҗирәттики уйғурлар билән алақиси асасий җәһәттин үзүлүп қалған. Әркин Алптекинниң әслишичә, 1950-жиллири у хизмәт билән Оттура Шәриққә кәткән Давут Осман билән Стамбулда бирнәччә қетим көрүшкән. Ғуламдин Пахта 1966-жили АҚШқа келип орунлашқандин кейин үч жилғичә Давут Османни сүрүштә қилған болсиму, лекин униң билән көрүшәлмигән. 1960-жилларниң ахирида Ғуламдин Пахта АҚШ мәркизий әхбарат идарисидә хизмәт қилидиған миллити өзбәк Рози Нәзәр дегән кишидин Давут Османниң учурини алиду. Рози Нәзәр униңға Давут Османниң әһвалини вақип қилиду вә макан-җайини бериду. Шундақ қилип, у ахири Давут Осман билән үз көрүшиду. Шуниңдин кейин уларниң өзара мунасивити қоюқлишиду. Гәрчә, Давут Осман өзиниң қәйәрдә, немә хизмәт қилидиғанлиғини ейтмиған болсиму, амма Ғуламдин Пахта билән қәрәллик һалда көрүшүп, муңдишип туриду. Ғуламдин Пахтиниң әслимисигә қариғанда, шу жиллири Давут Осман аялини елип, Ғуламдин Пахтиниң өйигә меһман болуп келиду. Тамақ тартилип, бираз гәпләшкәндин кейин Ғуламдин Пахта саз челип, уйғур хәлиқ нахшилиридин бирини ейтиду. Вәтининиң муңлуқ күйини аңлиған Давут Османниң көзлири яшқа толиду... Ғуламдин Пахта бу қетим Давут Османниң қәлбидә узақ жиллардин буян көмүлүп ятқан Вәтән сеғинишини биринчи қетим һис қилиду. Давут Османниң аяли Марсия Ховс ханим шунчә жиллардин буян йолдишиниң қәлбидә башқа бир дунияниң йошурунуп ятқанлиғини билгәндин кейин қаттиқ хапа болиду. Шу жиллири Давут Осман Ғуламдин Пахта билән бирнәччә қетим көрүшүп, өз қәлбидики азаплирини, тәнһалиқни вә Вәтинигә болған сеғинишлирини сөзләйду. У өзиниң Вәтини вә хәлқи алдидики мәҗбурийәтлирини ада қилалмиғанлиғини, униң үчүн өкүнидиғанлиғини билдүриду. Ғуламдин Пахта униңға қолида узун жиллардин буян сақлап кәлгән «Қуръан Кәримниң» ортақ түркий тилдики бир тәрҗимиси барлиғини, мүмкин болса, уни көпәйтип бесип, муһаҗирәттики вәтәндашлириға тарқитишқа ярдәм қилишни сорайду. Давут Осман өз йенидин бирнәччә миң доллар сәрип қилип, ортақ түркий тилдики бу «Қуръан Кәримниң» тәрҗимисини миң нусха бастуриду. Ғуламдин Пахта уни АҚШ, Европа вә Түркиядики вәтәндашлириға тарқитиду. Ғуламдин әпәндиниң баян қилишичә, Марсия ханим бу иштин хәвәр тапқандин кейин хапа болиду вә йолдиши Давут Осман билән җедәл қилишиду. Шуниңдин кейин Марсия ханим Давут Османниң Америкидики түркстанлиқ муһаҗирлар, җүмлидин Ғуламдин Пахта билән бериш-келишини чәкләйду. Шуниңдин кейин Ғуламдин Пахтиниң Давут Осман вә униң аилиси билән мунасивити үзүлүп қалиду. Аридин нурғун жиллар өткәндә Ғуламдин Пахта өзбәк дости Рози Нәзәрдин Давут Османниң аләмдин өткәнлигини аңлайду. У дәпин мәрасимиға қатнишишни истәп, мәрһум Давут Османниң аялиға бирнәччә қетим телефон қилсиму, амма җавапсиз қалиду. Аридин үч айдәк вақит өткәндә Марсия ханим телефон қилип, Ғуламдин Пахта билән көрүшиду. Әпсуски, бу чағда мәрһум Давут Осман бирму қериндиши, вәтәндиши вә мусулман достлири чақирилмиған әһвалда бақи дунияға сәпәр чәккән еди. 1999-жили 8-январьда «Вашингтон почтиси» гезитиға бесилған мәрһум Давут Осман һәққидики хәвәргә қариғанда, у 1950-жилларниң башлирида АҚШтики Джоржтаун университетиниң тил вә тилшунаслиқ факультетида оқуған. 1953-жили рәсмий АҚШта туруш рухситигә еришкән. Оқушни түгәткәндин кейин АҚШ дөләт мудапиә министрлигидә 20 жил хизмәт қилған. Бу җәриянда у Түркия, Иран, Малайзия вә Вашингтондики хизмәт нуқтилирида он үчтин ошуқ тил вә диалект бойичә тил мутәхәссиси, мәхсус хадими болуп ишлигән. 1980-жили пенсиягә чиққандин кейин Мэриленд штатиниң Роквилл шәһиридә яшиған. Униң төрт пәрзәнди болған. Арман Осман вә Лин Франсис Осман исимлиқ икки оғли билән Касирин Осман вә Джейнс Лоррин Осман дегән икки қизи АҚШта истиқамәт қиливетипту. Ғуламдин Пахта АҚШтики замандашлириға Давут Османни чоңқур сеғиниш билән әслигинидә, мәрһум өз вақтида пул чиқирип бастуруп бәргән «Қуръан Кәримдин» бир нусхисини һазирғичә қолида сақлап кәлгәнлигини тилға алиду... Ғуламдин Пахтиниң тәстиқлишичә, у Америкиға келип, тәхминән үч-төрт жил өткәндә, йәни 1970-жиллири Пакстан, Һиндстан вә Түркия арқилиқ бирнәччә уйғур АҚШқа көчмән болуп келиду. Уларниң ичидә Һаҗи Әхмәд ахун вә униң аяли Зәрпәри ханим һәм Ғулам Муһидинхан исимлиқ уйғур жигити бар екән. Америкида бирқанчә кишилик кичик бир уйғур жамаитиниң пәйда болуши Ғуламдин Пахтини хуш қилиду. Ғуламдин әпәндим замандашлиридин мәрһум Һаҗи Әхмәд ахун һәққидә тохталғинида, униң аилисидикиләрниң әйни заманда Қәшқәрдики Пакстан консулханиси билән йеқин мунасивәткә егә кишиләр екәнлигини илгири сүриду. 1947-жили Қәшқәр Чинибағдики Англия консулханиси йепилғанда, йеңидин мустәқилликкә еришкән Һиндстан билән Пакстан Чинибағдики Англия консулханисини өткүзүвалиду. Бу вақитта әндила өсмүрлүк һаятини яшаватқан Һаҗи Әхмәд ахун Қәшқәрдики Пакстан консулханисида хизмәт қиливатқан бир дипломатниң ярдими билән Пакстанға оқушқа әвәтилиду. Қәшқәрдики Пакстан консулханисида хизмәт қилидиған бу дипломат узун өтмәй, Пакстанға қайтиду вә кейин Пакстанниң Австралиядә турушлуқ консуллуғиға тайинлиниду. Һаҗи Әхмәд бу киши билән биллә Австралиягә берип, у йәрдә дәсләп гимназиядә, кейин алий мәктәптә оқуйду. Оқушни тамамлап, Пакстанға қайтиду вә у йәрдики муһаҗир Зәрпәри ханим билән той қилиду. Кейин у аяли Зәрпәри ханим вә йеқин дости Ғулам Муһидинхан билән биллә дәсләп Түркиягә келиду, андин кейин АҚШқа көчмән болуп орунлишиду. Һаҗи Әхмәд Америкиға кәлгәндин кейин дәсләп Нью-Йоркта, кейинирәк Вашингтон алаһидә райони әтрапиға орунлишип, өй-мүлүк тиҗарити билән шуғуллиниду вә пәрзәнтлирини алий мәлуматлиқ қилип тәрбийиләйду. Һаҗи Әхмәд уйғур вә инглиз тилини пухта өзләштүргән болуп, Ғуламдин Пахтиниң җәмийәтлик паалийитигә йеқиндин ярдәмлишиду. Кейин Һаҗи Әхмәд Ғуламдин Пахтиниң тәшәббуси билән Америкида биринчи қетим «Шәрқий Түркстан мәдәнийәт җәмийити» намлиқ тәшкилатниң қурулушида ярдәмчи болиду һәм мәзкүр җәмийәтниң баш катиплиғини өз зиммисигә алиду. Шу жиллири Әдһәмҗан дегән киши аилиси билән Америкиға келиду. Шундақ қилип, Америкидики уйғур җамаәтчилиги шу жиллири пәйдин-пәй көпийиду. Әдһәмҗан вә аяли Төрәм паша ханим 1940-жиллардики Или инқилави вә Ғулҗида қурулған Шәрқий Түркстан Җумһурийитигә шаһит болған. Әсли улар Ташкәнттә туғулуп, кейин уйғур дияриға көчүп кәлгән екән. Ғуламдин Пахтиниң әслимисигә қариғанда, шу жиллири Һамидҗан исимлиқ йәнә бир уйғур Америкиға келип орунлашқан. У яш чағлирида Һиндстанда оқуған болуп, Бомбей арқилиқ Америкиға келип олтирақлашқан. Дәсләпки вақитларда у уйғур җамаәтчилиги билән қоюқ арилашсиму, амма кейинки жилларда мәлум сәвәпләр түпәйли, жирақлишип кәткән. Һазир қәйәрдә, қандақ яшаватқанлиғи һәққидә һечқандақ мәлумат йоқ екән... *** Нью-Юркниң Лонг-Айленд, йәни «Узун арал» дәп атилидиған районидики Ғуламдин әпәндимниң шәхсий туралғусида дөвә-дөвә китап-материаллар, сарғайған қолязмилар, узун жиллиқ әслимиләр вә яднамиләр, шундақла жирақтики вәтинини әслитип турғучи қиммәтлик буюмлар арисида әслимиләр қайнимиға чөмгән 87 яшлиқ бир бовай мүкчийип олтиратти. Униң титирәп турған қоллири арисида муқависи уприған, Хотән қәғизигә бесилған кона имладики, хәтлири сарғайған бир китап бар еди. «Мән, Әхмәт Пахта оғли Ғуламдин, тәғдирниң соғуқ шамаллири нәвқиран яшлиқ мәзгиллиримдә мени Вәтинимдин айрип, жирақ әлләргә учарди. 1949-жили кәч күздә Қәшқәрдин йолға чиқиш алдида өйүмиздә сақланған бирмунчә китапларни өзәм билән биллә елип маңған едим. Әпсус, Йеңисарға кәлгәндә бу китаплиримдин айрилдим. Улардин пәқәт икки парчә китапнила қутқузуп қалалидим. Униң бири Әхмәд Зияийниң «Тозумас чечәкләр» намлиқ шеирлар топлими, йәнә бири Нурмуһәмәт Әрки исимлиқ яш шаирниң шеирлири еди. Мән бу икки китапни пахтилиқ чапинимниң әстири арисиға тиқип, қар-муз қаплиған Гималай тағлиридин өзәм билән биллә Һиндстанға елип чиқтим. Шуниңдин буян бу икки данә қиммәтлик ялдамә мениң билән биллә пүтүн дунияни кезип чиқти, йенимдин задила айрилмиди. Мениң муһаҗирәттики шәхсий китапханам әйнә шу икки парчә китапниң асасида қурулди». Ғуламдин әпәндим 1949-жилниң кәч күз айлиридики көч сәпиридә Қәшқәрдин өзи билән елип чиққан китаплириниң Йеңисардики бир дәңдә қандақ қилип келишмәсликкә учриғанлиғини мундақ баян қилиду: «Карван билән биллә Йеңисарға йетип кәлдуқ. Бу йәрдә сәпәр тәйярлиғи қилип бирқанчә күн туруп қалдуқ. Мән китаплиримни биз чүшкән дәңниң өзәм ятқан һоҗрисидики меһрабниң тәкчисигә вақитлиқ орунлаштуруп қойған едим. Йолға чиқидиған күни китаплиримни елиш үчүн базардин уттур дәңгә кәлдим. Әпсус, дәңни Үрүмчидин қечип кәлгән гоминдаң әскәрлири егиләвапту. Уларниң һәммиси қураллиқ болуп, пәйли бузуқ еди. Уларму башлиқлири билән Һиндстанға қечиш үчүн кәлгән екән. Мән дәңдики тиқип қойған китаплиримни алалмидим. Чүнки ичигә кирсәм – тирик чиқишимға көзүм йәтмиди. Шундақ қилип, бу тәвәррүк китаплардин айрилдим. Һелиму яхши көридиған икки китапни сәпәрдә оқуйдиғанға қойнумға селивалған екәнмән. Шу икки парчә китап мән билән биллә муһаҗирәткә сәпәр қилди...». «Мән немә үчүн бу китапларға шунчә ашиқ болуп, өмүр бойи китап топлидим. Немә үчүн топлиған китаплиримни хәлқимгә тәғдим қилишқа алдиридим?», дәп соал қойиду Ғуламдин әпәндим өз әслимисидә. У бу соалларға өзи төвәндики һекайә билән җавап бериду: «Қәшқәрдә мениң ата-бовилирим дәпин қилинған «Мурат бахши атам» дегән бир мазарлиқ болидиған. Бу ғайәт чоң, қедимий бир қәбирстанлиқ еди. Әйни жиллири нурғун кишиләр бу йәргә келип, улуқларниң мазарлириға тавап қилатти. Бу мазарлиқниң бир шәйхи болидиған. У киши толиму билимлик, тәқвадар инсан еди. Мени бәк яхши көрәтти. Һәр қетим мени көрсила: «Әй, Ғулам, әһли дилларниң гадаси бол, езилгән мәзлумларниң садаси бол!...», дәп ғәзәл оқуп маңа салам берәтти. Бу ғәзәл мениң Қәшқәрдики балилиғимда, Ладақ йолидики узақ сәпәрлиримдә, Һиндстандики күнлиримдә, Түркиядики оқуш һаятимда, Германиядики «Азатлиқ радиосида» сөзлигән жиллиримда, шундақла Америкидики йерим әсирдин ошуқ өмүр мәнзилимдә һаман қулақ түвидә яңрап турди. Һәр вақит мени мәзлум хәлқимниң садаси болушқа, китаплар арисидин вәтинимниң излирини тепишқа үндәп кәлди...». Ғуламдин Пахта өзиниң муһаҗирәттә бәрпа қилған шәхсий китапханисиниң материал мәнбәлирини тонуштурғинида Вашингтон алаһидә райониға орунлашқан «Конгресс китапханисини» алаһидә тилға алиду. У Америкиға кәлгән жиллири Оттура Азиягә, җүмлидин уйғурлар дияриға даир Ғәриптә сақланған китапларниң көп қисмини мошу китапханидин көргәнлигини вә кейинирәк аста-аста топлиғанлиғини баян қилиду. У шу жиллири, болупму уйғурларға мунасивәтлик китапларни сетивелип топлиғанлиғини, дунияниң қайси җайида болсун, уйғурларға даир китап нәшир қилинса, имканийәт тепип, уни сетивелишқа тиришқанлиғини алаһидә қәйт қилиду. Ғуламдин әпәндим 1967-жилдин башлапла АҚШта «Түркстан миллий китапханисини» қуруш арзусида болғанлиғини тилға алиду. Һалбуки, әйни вақиттики шәрт-шараит буниңға яр бәрмәйду. У шуниңға қаримастин давамлик китап-материал топлайду. Өткән әсирниң 90-жилллири Ғуламдин әпәнди Колумбия университетиниң Оттура Азия мутәхәссиси, профессор Эдвард Алвордниң қоллиши билән «Шәрқий Түркстан миллий тәтқиқат мәркизи» намлиқ илмий җәмийәт қуриду. Кейин у өзиниң өмүр бойи топлиған китап-материаллирини асас қилип, Интернетта бир тор китапханисини тәшкил қилиш планини түзиду. 1980-жиллири Хитайда хәлиқара китап сетиш мулазимити сиртқа ечилиду. Бу һал Ғуламдин Пахтини айрилғили 30 жилдин ашқан Вәтининиң учурлириға егә болуш пурсити билән тәминләйду. У Беҗиндики хәлиқара китап мулазимәт ширкити билән алақә бағлап, өз мәблиғигә Уйғур диярида нәшир қилинған йүзгә йеқин китапни, «Тарим», «Шинҗаң мәдәнийити», «Шинҗаң сәнъити», «Булақ», «Мирас», «Қәшқәр әдәбияти», «Тәңритағ» қатарлиқ журналларниң барлиқ санлирини сетивалиду. Йерим әсирдин көпирәк җәриянда топланған миңға йеқин китап-материаллар униң шәхсий китапханисини муһаҗирәттики бир бебаһа ғәзнигә айландуриду. 2015-жили 80 яштин алқиған бу мойсәпит өз хираҗити билән өмүр бойи топлиған китап-материаллирини электронлуқ нусхилап, Интернетта «Алтун оқ» тор китапханиси“ дегән нам билән өз хәлқигә тәғдим қилиду... Исмайил РОЗИЕВ. Давут Осман 1955-жили Түркиягә барғанда Әйса Йүсүп Алптекинниң Стамбулдики өйидә чүшкән сүрити. Илғар Алптекин (солдин оңға), Давут Осман, Әркин Алптекин вә Давут Османниң қучиғида олтарған қиз Гүлтән Алптекин.