• Гезитхан пикри
• 16 Наурыз, 2018

Ейтсақ тилимиз көйиду, ейтмисақ...

Мана, һәш-пәш дегичә зимистан қишму аҗизлишип, өз һөкүмдарлиғини пәйдин-пәй пәсилләр әркиси – баһарға тапшуруп бериватиду. Тәбиәт билән һәмнәпәс дилларму ойғинип, йеңи илһам илкидә йеңи һаятниң башланғанлиғидин далаләт беридиған пәйт. Бу пәйттә көпчилигимиз та жил ахириғичә қилмақчи-әтмәкчи болған турмуш-тирикчилигимизниң план-реҗилирини түзимиз. Йешиға йәткән оғул, қизлиримизниң тойлирини қилишни көңүлгә пүкимиз. Әлвәттә, арзулап баққан пәрзәнтлиримизниң тойлирини мәңгү әстә қаларлиқ, алий дәриҗидә өткүзүшни һәрким арман қилиду. Аддий тилда ейтқанда, алда бизни той мәвсүми күтмәктә. Пурсәттин пайдилинип, миллий урпи-адәтлиримизгә аит нәзир-чирақ, җүмлидин той-төкүнлиримизниң өтүши һәққидә қелиплашқан пикир-мулаһизилиримизни көпчилик билән ортақлишишни мунасип көрдуқ. Әлвәттә, бу һәқтә йезилди, көп йезилди. Лекин, ечинарлиғи, һечбир иҗабий нәтиҗигә еришәлмидуқ. Мусибәт болған өйдә қирқи нәзиригичә һәр пәйшәнбә күни дәстихан йейиш шу петичә давам қилип келиватиду. Мақул, сиңишип қалған адәттин бирдин ваз кечиш мүмкин әмәс охшайду. Лекин исрапчилиқни тохтитидиған пәйт кәлгән болса керәк. Бәзибир нәзир-чирақ, пәйшәнбиликләр дәстихини той дәстихинидин һечбир қелишмайду, һәтта ешип кетиду. Қеза-қарта, самса-тоху, йәл-йемиш вә һаказилар. Пәқәтла һарақ-шарап йетишмәйду. Бу һәқтә давамлиқ ейтилип келиватқан болсиму, әпсус, өзгириш байқалмайватиду. Бизчә болғанда, бу мәсилидә тәшвиқат, тәрғибат ишлири өз дәриҗисидә болмайватамдекин. Бу ишта пәқәт жигитбашлириниңла ат селиши азлиқ қиламдекин дәп ойлаймиз. Бу мәсилидә ханим-қизлар кеңәшлири асасий роль ойниса керәк. Шундақла жутқа тәсири чоң болған имам, мәзинлиримизниңму турақлиқ чүшәнчә берип турғини орунлуқ. Өткәндә мундақ бир ишниң гувачиси болдуқ. Алмута әтрапидики уйғур жутлириниң биридә өткән нәзирдә бир диний зат қуръан қираәт қилиштин илгири, әслидә нәзирниң исрапчилиқсиз мошундақ аддий өткини наһайити тоғра екәнлигини алаһидә тәкитлиди. Бизму униң пикридин қанаәт һасил қилдуқ. Нәзир түгәп, хошна жутта чоң бир тиҗарәтчи бақилиқ болған дадисиға атап бериватқан йәнә бир нәзиргә бардуқ. Әнди у йәрдә йейилған дәстихан һәққидә гәп қозғимаяқ қояйли. Қисқиси, көрүнгән адәм той дәстихинини у дәриҗидә раслалмайду. Әнди у йәрдә байиқи диний өлимаримиз бирдинла йүз сәксән градусқа өзгирип, «мана, әрваниң қәдрини билгән, атиниң һөрмитини қилған адәм мошундақ дәстихан яйиду», деди һеч сәскәнмәй. Алдинқи нәзирдә болған үч-төртимиз бир-биримизгә мәналиқ қаридуқ. Бизгә яқимизни тутуп олтириштин башқа һеч илаҗә қалмиған еди. Миллий муһимлиримизда өзгиләр алдида миллитимизни уятқа қалдуруватқан пәшдәстихан мәсилисигиму тохтилип өтүшни тоғра көрүватимиз. Униңға мону бир вақиә түрткә болуватиду. Қериндаш милләтниң вәкили болған бир достум билән әр-аял болуп, умумий тонушимизниң нәзиригә бардуқ. Нәзирдин чиқип, ағинәмниң аяли гәп қозғап қалди. «Силәрдә мошу нәзир-чирақлар наһайити сәрәмҗан, уюшқанлиқ билән өтидекән. Бирақ, маңа яқмайдиған бир йери, аяллар дәстиханда бар нәрсини тарақлитип, сумка, пакетлириға селивелишқа алдирайдекән. Тамақтин кейин шундақ қайнақ-қайнақ чай ичкүм барди, дәстихандин чайға салғидәк қәнт тапалмай қалдим», дәп бизни уятқа қалдурди. Той дәстихини болса йәнә мәйли, амма нәзирләрдә әшу пәшдәстихандин кечидиған вақит аллиқачан кәлдимекин дәп ойлаймиз. Бу йеқин адимини ахирқи сәпәргә узитип, қан жиғлап олтарған сайипхан үчүнму йеникчилик әмәс? Тойлиримизниму рәткә селип, заманиға қарап иш тутқинимиз орунлуқмекин. Мәсилән, мал-гүрүчини алайли. У күни әл-ағинилиримиз, уруқ-туққан, холум-хошна болуп, жүрәк қанғичә ойнаймиз. Әтиси чоң тойда жут билән биллә дәстиханниң йеримини йәнә шулар егиләп олтириду. Кәчтә, яшлар тойида йәнә шу һаләт. Униңдин ташқири тойларға тәклип қилиниватқан меһманларниң нурғунлиғиму ойлинидиған мәсилә. Үч йүз, төрт йүз, һәтта, алтә йүз меһман чақирилған тойларниң гувачиси болуватимиз. Кафе, ресторанлиримиз киши бешидин паланчи миң еливатқанда, мошундақ бәтхәшликниң кимгә кериги бар? Ейтмақчи, Таҗикстанда һәм хәлиқ нәзир-чирақ, той-төкүн вә башқа мәрасимларни өткүзүштә һәддидин ташқири чәктин чиқип кәткәндин кейин, бу мәсилини парламент дәриҗисидә қоюп, рәсмий қанун қобул қилған. Мәсилән, тойға тәклип қилинған меһманларниң сани йүз әллик адәмдин ашмаслиғи шәрт. Мәйли ишиниң, мәйли ишәнмәң, қанун қобул қилинип, үч жилға йетәр- йәтмәс вақит ичидә аһалиниң һал-турмуши оттуз пайизға өскәнлиги байқалған. Йәни, һәрбир үчинчи аилә шәхсий автомобиль сетивалған. Һазир яшлиримиз кәчки яшлар тойини қириқ-әллик адәм биләнла өткүзүп, чәт әлгә сәяһәткә атлинишни әнъәнигә айландуруватиду. Буму қоллап-қувәтләшкә әрзийдиған иш. Уйғурниң миллий мәдәнийити пәқәт дәстихан биләнла өлчәнмәйду. Гәрчә миллий мәдәнийитимиз һәққидә гәп ачидекәнмиз, бу җәриянда бизниң утуқлиримиздин көрә, көпирәк чекиниш йүз бериватқанлиғини етирап қилғинимиз орунлуқ. 1927-жилниң рәсмий саниғи бойичә Өзбәкстанниң пәқәт Пәрғанә вилайитидә бәш йүз миң уйғур яшиған екән. Бүгүн рәсмий мәлуматларға көз жүгәртсәк, пүткүл Өзбәкстан бойичә жигирмә йәттә миң уйғур қапту... Йәнә бир мисал. Мошу күндә, Бишкек шәһириниң өзидә яшаватқан уйғурларниң әллик яшниң төвини ана тилимизда сөзләшмәйду. Йәнә жигирмә – оттуз жилдин кейин уларниму Пәрғанә уйғурлириниң тәғдири күтүши мүмкин. Әнди Қирғизстанниң башқа тәвәлиридә яшаватқан уйғурлар аллиқачан өз миллитини йоқитип болған. Бүгүнки вәзийәткә қарисақ, йеқинқи келәчәктә бу җәриянниң бизгиму келиши еһтималдин жирақ әмәс. Милләт келәчигини ойлисақ, йоқ йәргә төкүп-чачқан пулимизни мәхсәтлик хәшләйли. Милләт можутлиғини тәминләйдиған миллий маарип, әдәбият, сәнъәт вә башқа муһим саһаларниң тәрәққиятиға һәрким биркишилик һәссимизни қошайли. Мақалимизни йәкүнләш алдида йәнә бир ечинарлиқ фактқа тохтилип өтүшни мувапиқ көрүватимиз. Рәсмий мәлуматларға қарисақ, бир йәһудий жилиға қириқ китап оқуйдекән. Әрәп дуниясиниң оттура көрсәткүчидә болса, жилиға сәксән әрәпкә бир китап тоғра келидекән. Әнди биздә, уйғурлардичу? Биздә бүгүн оттура һесапта, язғучилиримизниң бәш йүз данә китави зорға сетиливатиду. Қазақстанда кам дегәндә үч йүз миңға йеқин уйғур яшаймиз десәк, сиз бу рәқәмләрни пайиз һесавиға чеқип көрүң. Ейтсақ тилимиз көйиду, ейтмисақ дилимиз. Ойлинайли қериндашлар, ойлинайли! Шавкәт НӘЗӘРОВ, журналист, язғучи.