• Бизниң сөһбәт
• 16 Наурыз, 2018

Абдурахман Уйғур ӨЗТҮРК: «Өзини қутқузалмиған, өзгиниму қутқузалмайду»

Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази»/ Йеқинда тәһриратимизға «Ақ кит» намлиқ киноси билән Түркиядә тонулушқа башлиған яш уйғур режиссери Абдурахман Уйғур Өзтүрк қәдәм тәшрип қилди. Пурсәттин пайдилинип, меһманни сөһбәткә җәлип қилдуқ.– Абдурахман әпәнди, алди билән өзиңизни тонуштуруп өтсиңиз. Болиду. Мән 1981-жили уйғурлар дияриниң Ақсу вилайити Кәлпин наһийәсидә туғулдум. 1997-жили Ақсу сәнъәт мәктивигә оқушқа чүшүп, иккинчи курсни пүтәргәндин кейин, мәлум сәвәпләр түпәйли, оқуштин ваз кәчтим. 2001-жили кино саһасиға болған һәвәсим ойғинип, Үрүмчидә «Езитқу кино студиясини» тәшкил қилип, кино чүшириш ишлири билән шуғулландим. 2006-жили ана жутумни тәрк әткәндин буян дәсләп Голландиядә яшисам, һазир Түркиядә истиқамәт қиливатимән. Муһаҗирәттә «Әрк студиясини» ечип, Интернет арқилиқ уйғурлар һәққидә мәхсус зиярәт фильмлирини ишләп, тарқаттим. 2010-жилидин башлап, кино режиссери болуш хиял-арминимни реаллиққа айландурушқа интилип келиватимән. 2015-жили «Ақ кит» намлиқ фильм ишләп чиқтим. Балиларниң сәмимий достлуғи, китапхумарлиғи, ақкөңүллүги тәсвирләнгән ушбу кино шу жили Түркияниң киноханилирида қоюлушқа башлиди. Махтанғиним әмәс, мошу кино көрситилгәндин кейин Түркиядә тунҗа уйғур режиссери сүпитидә тонулушқа башлидим. Шуниңдин кейин өзәмниң «калман синдроми» бемари екәнлигимни етирап қилип, кәспий язғучи болмисамму, түрк тилида «Мән – калман» намлиқ китап йезип, муқәддимисини «Сөзүмизни кесәлдин әмәс, өзәмдин башлай...», дәп йезиведим, «тунҗа җүръәтлик язғучи» атилип қалдим. Бу китапни йезишқа икки жил вақит сәрип қилинди. Өзәмниң һаятиға беғишланған мәзкүр китапта инсанларда аз учришидиған, балилиқ дәвримдин дәрдини тартип келиватқан «калман синдроми» дегән туғма кесәллигигә гириптар болушум, бу җәриянда тартқан җапа-мәшәқәтлирим, роһий азаплирим, шундақла әң ахири бу кесәлгә қарши батурлуқ билән күрәшкәнлигим кәң даиридә, артуқчә ясалмилиқтин хали һалда тәсвирлиниду. Бу кесәллик мениң һаятимға немә елип кәлди вә мәндин немиләрни елип кәтти? Мана мошу соалларниң һәммисигә сәмимий һәм һечқандақ мубалиғисиз җавап яздим. Дөләтниң, динниң, мәдәнийәтниң чәклимисигә учримиған һаләттә, йәни ичимдики хиялимниң һәммисини тәпсилий йезип чиқтим. Әгәр, кимду-биригә ойлиған хияллириңизни сөзләп бәрсиңиз, «чүшиниватимән, һис қилдим» дәйду, халас. Чүшиниш һәм һис қилиш башқа, амма яшаш тамамән башқикән. Раст, һәммә адәм өзиниң қандақ яшиғинини өзи билиду. Шәхсән мән кичигимдин көп җапа тарттим. Алла мени мошундақ кесәл қилип яритип қойған адәмдәк яшидим. Тәңтушлиримға қошулуштин хиҗил болуп, улардин өзәмни қачуруп жүрдүм. Мәктәптиму һәм сәнъәт мәктивидиму худди шундақ һаләтни баштин кәчүрдүм. Җәмийәт мени «оқумиған, қалақ һәм надан бала», дәп тонуди. Өзәмниң һаяти асасида йезилған ушбу китавимниң кишиләргә анчә тонуш болмиған «Калман синдроми» кесәллиги тоғрилиқ билишидин сирт, кесәл сәвәвидин изтирап чекиватқан, пәвқуладдә кәчмишләргә егә өзәмгә охшаш адәмләрниң ички дунияси билән йеқинлишишиға ярдими болиду дәп үмүт қилдим. Өз кәчүрмишлирим арқилиқ, муһими, инсанниң қандақ, қачан, қәйәрдә ярилишини өзи бәлгүләлмигән тәғдирдиму, қандақ яшашни таллаш пурсити барлиғидин, кәчүрүмчанлиқ, төзүмлүк, инсаний сөйгү болғандила һәрқандақ қайғу-һәсрәтни йеңип чиқишниң мүмкин екәнлиги вә башқиларда үмүт чириғини йеқишқа, өзини вә өзгини қобул қилғандила һәқиқий әркин яшиғили болидиғанлиғини өзәмниң һаят һекайиси арқилиқ испатлашқа тириштим. Билсәк, өзини қутқузалмиған, өзгиниму қутқузалмайду. Китавим Түркиядики «6,45» нәшрияти тәрипидин дәсләп 3000 нусхида бесилса, кейин Түркиядики китапханиларға рәсмий тарқитилғандин ташқири, Интернет тори арқилиқму оқурмәнләр диққитигә һавалә қилинди. Һазир мән әйнә шу китавимниң уйғурчә нусхисини тәйярлаватимән. Мәзкүр китап маңа охшаш қисмәтләргә муптила болған инсанларға илһам беғишлайду вә мәдәт бериду, давалинишиға йол ачиду, дәп ойлаймән. – Кәчүрисиз, сөзүңизни бөлүвәттим. «Калман синдроми» дегән қандақ кесәллик? Униң инсанға қандақ тәсири бар? – Америкилиқ мутәхәссис-дохтурларниң чүшәндүрүшичә, «калман синдроми» ирсийәт характерлиқ бир хил гармон ишләпчиқириш системисидики кәмтүклүк кесәллиги. Униңға гириптар болған бемарларда җинсий әзаларниң дәсләпки тәрәққият җәриянида кесәллик аламәтлири көрүнүшкә башлайдекән. Йәни дәсләп пураш сезими иқтидарини йоқитиш, гармон ишләпчиқириши дәхлигә учраш, көпийиш ихтидари тәрәққий қилмаслиқ вә пәрзәнт көрүш ихтидари болмаслиқтәк универсал кесәллик аламәтлири байқилидекән. Бу кесәллик бемарға җисманий җәһәттин кәмтүклүк билән биллә, роһий вә психологиялик җәһәттинму еғир бесимлиқларни елип келиду. Гәрчә, профессорларниң қәйт қилишичә, бу кесәллик ирсийәт характерлиқ туғма кәмтүклүк болсиму, әмәлиятта уни давалаш чарилири көрүлүветипту. Улар мунтәзим клиникилиқ давалаштин кейин бемарларда кесәллик бәлгүлириниң пүтүнләй ғайип болғанлиғи, һәтта пәрзәнтлик болғанларму барлиғини ейтишиду. Бу мениңда қандақту-бир үмүт пәйда қилди. Һазир өзәмдә давалинишниң көрүнәрлик үнүми байқилип, һаятқа башқичә йеңи үмүт вә ишәнчә билән қараватимән. Башқиларниму үмүтлүк яшашқа илһамландуруш мәхситидә китавимға мәрһум сәнъәткар Күрәш Күсәнниң «Күрәш өлмәйду» дегән нахшисиниң мәтинини киргүздүм. Бу китапни уйғур вә башқа тилларға тәрҗимә қилиш вә уни кино қилип ишләш арзуюмму бар вә шу йолда тинмай издиниватимән. – Алмутиға келиштики мәхситиңиз немә? – Қазақстанға буниңдин төрт жил илгири кәлгәндим. Киндик қеним тамған жутум – Кәлпиндин айрилғинимға узун жил болғачқимекин, бу тәвә маңа бөләкчә иллиқ һәм иссиқ сезилиду. Бу йәрдә өзәмни, худди ана-Вәтинимни көргәндәк һис қилимән. Чүнки охшашлиқлар интайин нурғун. Өткән һәптидә Уйғур, Панфилов, Әмгәкчиқазақ наһийәлирини арилап, жут чоңлири билән сөһбәтлишип қайттим. Мәхситим – жуқурида ейтип өткән китавимни уйғур тилида нәшир қилдуруп, көпчиликкә тарқитиш. Китапни «Мир» нәшриятиға тапшурдум. Алла буйриса, у пат-йеқинда нәширдин чиқиду. Алмутиға келишимдики асасий мәхсәтниң бири, мән «Калман синдроми» фондини қурғандим. Шу фондниң шөбисини Қазақстанда вә башқиму дөләтләрдә ечишни нийәт қиливатимән. – Абдурахман, планлириңиз вә ойлиған арзу-арманлириңиз әмәлгә аштиму? – Йешим 37гә кәпту. Бәзидә «Һой, мән бу пәллигә қачан келип үлгәрдим», дәп ойға чөмүп кетимән. Кейинки вақитларда «40қа толғичә, бир бала болсиму көрсәм», дәп арман қилидиған болдум. Илгири мәндә шундақ ой болмиған. Өзәмгә баламдәкла болуп кәткән бир иштим бар еди. Уни мән Япониягә кәткәндә оғрилап кетипту. Мошу яшқа кирип шуни һис қилдимки, һаятимда утуқ қазансамму, бирәр қетим хошал болмаптимән. Башта қәйт қилғинимдәк, «Ақ кит» киносини чүширип, уни кәң аммиға көрсәттим, амма униңдин шатлиққа бөләндим һәм уни «әң яхши кино» дәләлмәймән. Көпчиликниң диққитини қозғиған китапму яздим. Бирақ униму «әң яхши китап» дәп ейталмаймән. Немишкә десиңиз, буниңдинму яхшисини йезишим керәк дәп ойлаймән. Сәвәви, әгәр «Әң яхшисини қилип болдум» десиңиз, арман түгәйдекән. Инсанниң армини «әң яхшисини қилимән», дәп бириниң кәйнидин бирини улап, өлгичә давам қилидекән. Дәрвәқә, бу һаятни мән таллавалмидим. Мән башқа аилидә туғулушум мүмкин еди. Бирақ, Алла мени бир уйғур аилисидә, Кәлпиндә дунияға әкәлди. Қиз яки оғул, қара яки ақ туғулуш – мениң ихтияримдики иш әмәс. Өлүмму худди шундақ екән. Қәйәрдә вә қандақ һаләттә, қанчә яшта өлүп қалидиғанлиғи һәрқандақ инсанға намәлум. Бу һәққидә қанчә ойлисиңизму ахириға йетәлмәйсәнкән. Бу тәғдир. Шуңлашқа китавимда Аллаға болған исиянни тохтитишни истидим. Ундақ болғини, мән кичигимдин бәк исиянкар чоң болдум. «Алла мени мошундақ яратқичә, кор яки чолақ қол қилип яратсаң болматтиму» дәттим. Кейин ойлисам, әслидә Алла бирини ақ, йәнә бирини қара қилип, бириниң қолини, гайи бириниң бурнини йоқ қилип яритидекән. Демәкчи болғиним, буниңға биз, инсанларниң, Аллаға «Немишкә мени мундақ яраттиң, ундақ яратсаң болматтиму?!» дәп исиян қилғинимиз әсла тоғра әмәскән. Йәнә қайтилаймән, бу бизниң тәғдиримизкән. Дунияда нәччә йүзлигән милләт, миллиардлиған адәм барғу. Ойлап қарайдиған болсақ, уларниң һәммисиниң өз алаһидилиги бар. Алла һәммәйләнгә хас алаһидилик бәргән екән. Өткәндә түркиялик бир мухбир мениңдин «Һазир сән өзәң билән өзәң йүзлишипсән. Балилиқ дәвриңдә көп зәхмәт чекипсән. Мабада сән балилиғиңға қайтидиған болсаң, йәнила шу җапалиқ һаятта яшиған болармедиң?», дәп сорап қалди. Мән һеч ойланмастинла «Бу дунияға әнди қайтип келәлмәймән!», дәп җавап бәрдим. Чүнки өткән һаят мениң үчүн өтүп кәтти. Мән әнди алдимға қарисамла болғини. Амма, әгәр мән әшу балилиқ дәвиргә йәнә қайтқидәк болсам, әшу бир кичик наһийәдә, моҗут системида һаятимни башлисам, һечқандақ пәриқлиқ һаятта яшиматтим. Чүнки мән йәнила бир калман. «Бу мән әмәс!», десәмму, бәрибир һаятимни өзгәртәлмәймән. Мән һазир сизгә «даваландим» дәватимән, бирақ бәрибир һаятим өзгәргини йоқ. Әза өсмиди, бурнум пурақни сәзмәйду. Бәдәнгә гармон топлаш үчүн өзәмгә өзәм күнигә үч укол салимән. – Дунияда мундақ ағриққа гириптар болғанлар нурғунму? Ундақларни аз аңлаймиз... Улар өзлирини дунияға аңлитиштин хиҗил болуватқан инсанлар. Һә, мән болсам, өзәмниң кесилимни йошурмай, дунияға җар селиватимән. Ишиниш яки ишәнмәслик өз ихтияриңиз, китавим чиққандин буян маңа мошундақ ағриққа учриған балилардин нурғун хәт-чәкләр келиватиду. Улар «Сиз бизгә әйнәк болуп бәрдиңиз, китавиңизда биз өзимизни көрүватимиз. Хиҗаләтчиликтә буруқтум болғичә, бизму сизгә охшаш җасарәт қилип, оттуриға чиқишимиз керәккән», дәватиду. Ишәнсиңиз, һазир мән «Башқиларниң немә дейиши сениң үчүн муһим болмисун!» дегән мәвқәдә яшаватимән. Әркин, хиялпәрәс яшашқа амрақмән вә башқилар үчүн яшашни халимаймән. Ахирқи һесапта, мән өйүмдә қаттиқ нан йесәмму, мән йәйдекәнмән, чирайлиқ шәһәрләргә сәяһәт қилип, у йәрдә яхши тамақ йесәмму, мән йәйдекәнмән. Учамға қандақ кийим кийсәмму, уни мән кийидекәнмән. Башқиларниң немә кари, Буни мәнмәнчилик әмәс, «мәнлик» дәп һесаплайли. Әслидә, һәммә инсанда әң авал «Мән!» болидекән. Шуңлашқа һәрқандақ ишни дәсләп өзимиздин башлишимиз керәккән. Амма «Мән дунияни өзгәртимән!» демәй, бәлки «Мән алди билән өзәмни өзгәртәй!», дейишимиз лазимкән. – Немә үчүн “алди билән өзәмни өзгәртәй” дәватисиз? – Әсли өзиңиз күлмәй туруп, қәлбиңиз хошал болмай туруп, «башқиларға хошаллиқ беғишлаймән» дейиш пәқәтла ахмақанә гәп болуп қалидекән. Чүнки өзини қутқузалмиған адәм, башқиларниму қутқузалмайдекән. Мән буни өзәмниң һаятимдин ениқ һис қилдим. Раст, мән көп оқумиған. Ха ишиниң, ха ишәнмәң, мән һаятимда пәқәт иккила китап оқуған. Бири — Зордун Сабирниң «Ана юрт» романи, иккинчиси америкилиқ язғучи Стивен Йобсниң өмүрбаяни һәққидә түрк тилиға тәрҗимә қилинған китави. Амма һаятимда яхши, оқумушлуқ адәмләрни көп учраттим. Қулақ моллиси сүпитидә аңлиған тәрбийәвий әһмийити бар һекайилирим нурғун болди. Уларниң тоғра тәрипини елишқа тириштим. Растини ейтсам, хияллирим күнләр өткәнсири кәңийиватиду. Арманлирим – түгәр әмәс. Нишаним – йәттә яштин йәтмиш яшқичә қизиқип көридиған бир кино чүшириш вә китавимни бирқанчә тилларға тәрҗимә қилип, дунияға йәткүзүш. Мәйли у бәш данә яки бир данә сетилсун, мәхситим пул тепиш әмәс. Дунияда маңа охшаш кесәл бир балиға мошу китапни йәткүзүп, йәнә бир инсанни қутқузуп қалалисам, дунияни өзгәрткән билән баравәр әмәсму. Чүнки маңа һечким мундақ йол ечип бәрмигән, дуния маңа қараңғу болуп туюлатти. Пәқәт кейинла, Худаниң қудрити билән, маңа дунияни қайтидин көрүшкә пурсәт яритилди. Мәхситим – умумға җар селип, дунияни қутқузуш әмәс, маңа охшаш ағриқ дәрдини тартиватқан инсанларға йол көрситиш, халас. Китавимни оқуған адәм мениң һаятимни чүшинәләйду. Униңда яхшилиқ билән яманлиқни ечип беришқа тириштим. Ойлап көрүңларчу, бир инсан яман боламду? Зади немә иш қилған адәм әски болиду? У немә үчүн әски болуп қалди? Униң яхши болуш тәрипи йоқму? Яки уни Алла әшундақ әски яратқанму? Йоғуси, Алла инсанларни әски яратмиған! Билсәк, биз, инсанлар, мәлум әтрап муһитниң тәсиригә учрап, әски болуп қалидекәнмиз. Мән мошу нәрсиләрни көп ойлап, дайим хиял деңизида үзимән. Умумән, яхшилиқ билән яманлиқни биз, инсанлар, «Мону чоқум яхши яки мону чоқум яман» дәп ейталмаймизкән. Чүнки мән, әлвәттә, ата-анамға яхши болушим мүмкин, амма йәнә бирси мени «Мону бала яхши әмәс» дейиши еһтималдин жирақ әмәскән. Китапта мошу мәсилини тәпсилий йорутушқа тириштим. Хулләс, инсан өзини чоқум өзгәртәлмисиму, яхши-яманниң пәрқигә чоқум йетәләйдекән. Демәк, биз, инсанлар, әң авал өзимизни өзгәртишимиз керәккән. Бу җәһәттин, мән өзәмни қутқуздум, дәп ойлаймән. – Очуқ сөһбитиңизгә рәхмәт. Илаһим, көңлүңизгә пүккән арзу-арманлириңиз рояпқа чиқип, һаятиңизда хошаллиқ күнләр көпирәк болғай! Рәхмәт. Яхши күнләрдә көрүшкичә, аман болайли!