• Әдәбият гүлзари
• 19 Сәуір, 2018

Бағ Өсәкниң булбули

(Ғәзәлхан шаир Хелил Һәмраевниң туғулғиниға — 90 жил) Өткүр қәләм саһиби Хелил Һәмраевни биз “Өсәк вадисиниң ғәзәлхани”, дәп аташқа адәтлинип қалғанмиз. Әслидә, у Яркәнт тәвәсигила әмәс, пүткүл уйғур хәлқиниң иссиқ меһир-муһәббитигә, алқиш-һөрмитигә сазавәр болған атақлиқ намайәндилиримизниң бири. Хелил ака билән мән талай қетим биллә болуп, муңдашқан едим. Һели ядимда, 1978-жили шаир 50 яшқа толғанда мән наһийәлик гезитта муһәррирниң орунбасари болуп ишләвататтим. Әдипниң тәвәллудини өткүзүш бойичә наһийә даирисидә тәйярлиқ ишлири кетип баратти. Мәхсус комиссия тәшкил қилинип, шаир тойини өткүзүшниң кәңкөләмлик чарә-тәдбирлири бәлгүләнди. Комиссия әзаси сүпитидә мәнму шу чарә-тәдбирләрни әмәлгә ашурушқа паал арилаштим. Униң үстигә тәвәллудқа беғишланған тәнтәнилик жиғинда Хелил Һәмраевниң һаят йоли вә иҗадий паалийити һәққидә доклад қилиш маңа тапшурулди. Шу җәриянда әдип билән пат-пат учришип, сөһбәтлишишкә тоғра кәлди. Буниң өзи шаирниң иҗтимаий келип чиқиши, иҗадий паалийити тоғрилиқ мәлуматлиримни толуқтурушимға мүмкинчилик бәрди. Бу җәһәттин, әлвәттә, Хелил акиниң маңа бәргән мәслиһити, ярдими аз болмиди. Әнди әдип тәвәллудиниң 70 жиллиғи туғулған жути Пәнҗим йезисида дағдуғилиқ өткүзүлди. Мәдәнийәт өйидә өткән шу тәнтәнидә шаирниң өмүр йоли вә иҗадийити һәққидә йәнә мән доклад қилдим. Шаирниң әйнә шу икки тәвәллуди мениң һаятимда унтулмас шанлиқ вақиә болуп сақлинип қалди. Әдипниң туғулғининиң 90 жиллиғиниму жутдашлири Яркәнттә тәнтәнилик өткүзүшниң тәрәддутини көрүватиду. Хелил Аюп оғли Һәмраев 1928-жилниң 1-май күни Яркәнт тәвәсидики қедимий жутларниң бири – Пәнҗим йезисида кәмбәғәл-дехан аилисидә туғулған. Турмушниң еғирчилиқлириға урулған униң атиси 1931-жили вапат болди. Бу жиллири йеңидин һули қурулған коллективлиқ егиликләрниң ихтисадини тикләш йолида йеңи билән кониниң арисида кәскин күрәш, тәтүр тәшвиқатлар овҗ алған еди. Буниңдин ғәм-тәшвиш йегән, үркигән аһалиниң бир қисми өй-җайлирини ташлап, чегара атлап қечивататти. Уларниң қатарида шаирниң анисиму болуп, үч яшлиқ оғли билән Ғулҗа шәһиригә орунлишиду. Шаирниң балилиқ дәври тарихий Вәтинимиздә өтиду. У дәсләп шәһәрдики «Хәйрийә» житимлар мәктивидә тәрбийилинип, андин Или гимназиясидә билим алиду. Язлиқ тәтил мәзгилидә байларниң мелини беқип, анисиға ярдәмлишиду. Мошу жиллири әдәбиятқа иштияқ бағлап, шеир, қошақларни йезип, иҗадийәттики дәсләпки қәдимини башлайду. У өзиниң малайлиқта өткән шу һаятини «Шаирлиқниң башлиниши» шеирида мундақ дәп тәсвирләйду: Балилиқта житим өтти һаятим, Бай мелини кечилири бақаттим. Юлтуз охшаш йейиветип илқини, Қир көксигә берип гүлхан яқаттим. Гүлханларға бағрим қахлап ятаттим, Ялқуниға тоймай-тоймай қараттим, Тоймиғиним илһам екән мән үчүн, Тойған болсам шаир болмай қалаттим.... Өз бәхтини әмгәк вә иҗаттин издигән Хелил Һәмраев гимназияни тамамлиғандин кейин, йәни 1945 — 1956-жиллири Ғулҗа шәһиридики «Шәриқ» мәктивидә әдәбият пәниниң муәллими вә Или Уйғур театриниң бәдиий рәһбири болуп ишләйду. Бу жиллири униң заманивий нахшилири хәлиқ арисида кәң тарқилишқа башлайду. Хелил Һәмраев туғма талант егиси, у әдәбиятқа хелә яхши тәйярлиқ билән кирип кәлди. Буниңға әң алди билән жут ичидә «нахшичи» дәп аталған аниси Ғунчәмханниң қошақлири, балилиқ дәвридики сөйүмлүк устази, мәшһур язғучи Зунун Қадирийниң беваситә тәрбийиси, ялқунлуқ шаирлиримиз Өмәр Муһәммәдий билән Лутпулла Мутәллипниң җошқун иҗадийити тәсир қилип, униң шаирлиқ һис-туйғулирини ойғитиду. Бу һәққидә у «Лөтүнгә» шеирида мундақ дәйду: Қанлиқ җаду бесилғанда Лөтүнгә, Мениң ичим толған еди түтүнгә. Ядиңдиму Или дәрия чайқилип, Қуяш қара бағлап чиққан еди шу күнгә... У күн мениң жүригимдә – дилимда, У сөзлинәр мениң отлуқ тилимда, Мирасхори болуп шаир Лөтүнниң, Әшу күни қәләм алдим қолумға... Шундақ қилип, Хелил Һәмраевниң 1945-жилдин тартип Шәрқий Түркстанниң гезит-журналлири арқилиқ «Бағвән», «Шәриқ оғли» дегән әдәбий тәхәллуслири билән шеир, ғәзәл вә нахша-қошақлири Тяньшан вадисини бойлап, кәң тарқилишқа башлайду. Шаир хәлиқ билән бир сәптә болуп, уларниң шатлиқ-хошаллиқлирини, ғәм-қайғусини күйләйду. Бирақ бара-бара һелигәрлик сәясәтниң тәсири түпәйли илғар кишиләр, яшларға ялғандин һәрхил төһмәт-бәднамлар чаплинип, қолға елинип, зиндан-түрмиләргә ташлиниду. Шуларниң қатарида 22 яшлиқ Хелилму болуп, у бир жилдин ошуқ түрмә азавини бешидин кәчүриду. Шаир 1956-жили аилиси билән көплигән қериндашлиримиз қатарида Қазақстан дияриға көчүп чиқип, туғулған жути Пәнҗим йезисиға орунлишиду. У шу жили Абай намидики Қазақ педагогика институтиниң уйғур бөлүмигә оқушқа чүшүп, уни 1961-жили муваппәқийәтлик тамамлайду. Тәкитләш керәкки, шаир 1957-жили йоруқ көргән җумһурийәтләрара «Коммунизм туғи» гезити редакциясиниң әдәбият бөлүмидә ишләп, гезит паалийитини яхшилашқа төһпә қошиду. Бу йәрдә ишлигән бәш жил мабайнида иҗадийәткә қизғин берилип, көпчиликниң көңлидин чиқидиған әсәрләрни иҗат қилди. Аилә шараитиға бола, 1967-жили Яркәнт шәһиригә көчүп келиду. Умумән, Хелил Һәмраев өзиниң қириқ жилдин ошуқ һаятини иҗадийәткә беғишлап, үнүмлүк әмгәк қилди. Шаирниң «Жүрәк сирлири», «Или бойидики нахшилар», «Дала юлтузлири», «Дала қиранлири», «Җасарәт», «Талланма әсәрләр», «Вәтинимни күйләймән», «Гүләмхан», «Садир Палван», «Яркәнтнамә» вә башқиму әсәрлирини оқуған киши буниңға толуқ көз йәткүзәләйду, бәдиийлигиниң жуқури екәнлигини рошән сезәләйду. Дехан аилисидә туғулуп, пүткүл һаяти җәриянида улар билән чирмишип өскән шаир деханларниң шәрәплик һаяти үстидә тохталғанда зор илһам вә тәвриниш билән язиду. Униң «Қуяш қизи» вә «Дехан» поэмилирида дехан обризи шуңғичә һечбир шаир тәрипидин ейтилмиған йеңи охшитишлар, йеңи пикирләр вә йеңи ибариләр арқилиқ йорутулған. Дәрһәқиқәт, «Дехан» поэмисини ялғуз шаирниңла әмәс, уйғур поэзиясиниң зор төһписи, дәп ейтсақ ашурувәткәнлик болмайду. Униң «Җасарәт», «Яркәнтнамә» вә башқиму лирик вә эпикилиқ тарихий поэмилирини оқусиңиз, роһий озуқ алисиз. Униң аруз вәзнидә йезилған бирқанчә ғәзәллири муқамчилиримиз тәрипидин дайим иҗра қилинип келиватмақта. Җүмлидин «Өсәк җанани», «Вәтәндин яхши яр болмас», «Әҗәм наваси» вә башқа ғәзәллири жүрәкләргә арам беғишлайдиған өчмәс нахшиларға айланди. Җәмләп ейтқанда, Өсәкниң ғәзәлхини Хелил Һәмраев өзиниң қириқ жилдин ошуқ һаятини иҗадийәткә беғишлап, әдәбият ғәзнимизни әҗайип әсәрлири билән техиму бейитти. Әгәр Хелил Һәмраевниң паалийитини иҗадийәт биләнла чәкләп қойсақ, башқа әҗригә етивар бәрмигән болумиз. У алди билән тәжрибилик устаздур. Чарәк әсирдин ошуқ Пәнҗим йезисидики А.Розибақиев намидики оттура мәктәптә муәллим болуп ишлиди. Яш әвлатқа уйғур тили вә әдәбияти пәнлиридин билим бәрди. Шагиртлири арисидин көплигән көрнәклик мутәхәссисләр йетилип чиқти. Устаз-шаир маарип саһасиниң риваҗлинишиға мунасип үлүшини қошқанлиғи үчүн «Қазақстан маарип әлачиси» аталди. Һөрмәтлик дәм елишқа чиққандин кейинму әмгәктин, иҗаттин қол үзмиди. Шу чағдики колхоз рәиси Азат Мәшүров шаирға сәмимий һөрмәт көрситиш билән биллә, мәнивий вә маддий җәһәттин ярдәмләшти. Шаирни йезидики Мәдәнийәт өйиниң мудири қилип тайинлап, хизмәт көрситиш үчүн йеник машина бәрди. Шундақ қилип, Хелил ака бирнәччә жил Мәдәнийәт өйиниң паалийитини техиму җанландуруп, тилға аларлиқ чарә-тәдбирләрни әмәлгә ашурди. Шундақла Хелил Һәмраев шу жиллири наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң Пәнҗим йезисидики шөбисиниң рәиси хизмитиниму шәрәплик атқурди. Йеза округи, наһийә, шәһәр мәмурийәтлири вә наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи тәрипидин әмәлгә ашурулған чарә-тәдбирләргә паал арилишип, өзиниң баһалиқ пикир-мәслиһәтлирини берип кәлди. Мәйрәм-мәрасимларда шеир оқушниму унтуматти. Униң бом вә раван авази һәр милләт адәмлирини бирдинла өзигә җәлип қиливелиш қудритигә егә еди. Һәқиқитини ейтсақ, Хелил акидәк қиямиға йәткүзүп шеир оқуйдиған шаирлар аз, һәтта йоқ десәкму болиду. Бағ Өсәкниң булбули иҗадийәттә камаләт чоққисиға көтирилгән бир чағда, йәни 1993-жили 65 йешида аримиздин мәңгүгә кәтти. Бу хәлқимиз, әдәбиятимиз үчүн орни толмас җудалиқ болди. Вапатидин кейин Хелил Һәмраевниң исмини әбәдийләштүрүш бойичә тилға аларлиқ чарә-тәдбирләр әмәлгә ашурулғанлиғини мәмнунийәт билән атап өтүшкә әрзийду. Киндик қени тамған Пәнҗим йезисида бир коча шаир намида аталди. Қәбирстанлиққа шаирниң һәйкили орнитилди. Өзи узун жил ишлигән һазирқи А.Розибақиев намидики оттура мәктәптә әдип намида фонд тәшкил қилинип, мирасгаһ ечилди. 1999-жили Яркәнт шәһиридики Киров намидики уйғур оттура мәктивигә ғәзәлхан шаирниң нами берилип, мәктәп һойлисиға бюсти орнитилди. Шуниму ейтиш керәкки, 2008-жили тәҗрибилик әр-аял устазлар Һакимҗан вә Сәнәм Һәмраевларниң тәйярлиши билән әдипниң талланма әсәрлириниң топлими нәширдин чиқирилип, оқурмәнләргә тәғдим қилинди. Миллий әдәбиятимиздики йоруқ юлтузниң өчүп, шеирийәт гүлшинидики гүлниң солғиниға мана чарәк әсир болсиму, әдипниң ярқин қияпити миңлиған мухлислириниң ядида мәңгү сақланғуси. Абдукерим ТУДИЯРОВ, Қазақстанниң Пәхрий журналисти. СҮРӘТЛӘРДӘ: 1. Х.Һәмраев. 2. Шаир аилиси билән «Яркәнт» аришиңида. 3. Х.Һәмраев (солдин биринчи) бир топ уйғур зиялилири арисида. Әдипләр әдип һәққидә Хелил Һәмраев – дехан шаир. Ана йәрниң сехилиғини, дехан әмгигиниң шарапитини интайин сәмимий вә җошқун илһам билән тәсвирләйдиған шаирниң өткүр қәлимидин пүтүлгән өткүр мисралар дилға йеқин, қулаққа сиңишлиқ — җәзибилик болуватса, демәк, Хелил Һәмраев кәң хәлиқ аммисиға тонулған шаирдур. З. СӘМӘДИ. *** Хелил Һәмраев иҗадийәттә мурәккәп йолни бесип өткән қәләм саһиби. Бу йол маһарәт чоққисиға интилиш вә издиниш йоли болған еди. Әйнә шу издиниш җәриянида шаир һаятниң хилму-хил һадисилирини вә инсан қәлбиниң назук тәрәплирини илһамға асас қилип, йеңи бәдиий васитә-бояқларни тепиш билән алаһидә көрүнгән. Шаир иҗадийитини шәрһилигүчи сүпитидә шуни тәкитләймәнки, Хелил Һәмраев әсәрлириниң һаятлиқ негизи, реалистик сүпити пәйдин-пәй ешип, бәдиийлиги мукәммәлләшти. М. АБДУРАХМАНОВ. *** Шаир қайси мавзуға мураҗиәт қилмисун, уларға өз хәлқиниң һаятиға хас рәңләрни, хусусийәтләрни сиңдүрүшкә көңүл бөлиду. Оқушқа йеник, чүшинишлик вә һиссиятларни дәл ипадә қилидиған сөзләрни тапалайду. Умумий гәпләр билән орунсиз махташларға бармай, һаятий детальларни тәсвирләш арқилиқ образ яритиду. Й. ИЛИЯС. *** Устаз шаир Хелил Һәмраевни әдәбият жүкини көтирип, даванлардин ешип келиватқан карванға қияс қилимән. Униң шеирлири өзидәк салмақлиқ, анидәк дилкәш, җанандәк йеқимлиқ, жигиттәк җасур, қиличтәк өткүрдур. У хәлиқ қәлбигә сиңип кетиватқан шаир. Шуңлашқа Хелил Һәмраевқа «хәлиқ шаири» намини хәлиқниң өзи берип болған дәп ойлаймән. Р. РОЗИЕВ. *** Хелил Һәмраев уйғур билән қазаққа ортақ шаир еди. Әдип икки хәлиқни өзара достлуққа дәвәт қилип, шеири һәм әмәлияти биләнму икки милләтниң арзулуқ пәрзәнди болуп қалди. И. ҒАЛИ. *** Хелил Һәмраевниң бом, һаяҗанға толған авази зални қаплиғанда русму, уйғурму, қазақму, немисму бирдәк ләззәт алиду. Адәттики мунасивәттә шунчилик аддий вә сәмимий жүридиған бу адәм сәһнидә бирдин шеирийәткә айлинип қалғандәк билиниду. Һәмминиң диққәт-етиварини өз һөкүми астиға алғанда, шеирийәтниң мөҗүзилик күчигә апирин демәй туралмайсән. Хелил Һәмраев һәқиқәтән уйғур шеирийитиниң карванбеши. Л. КРИВОШИКОВ. *** — Шаир хәлиқ еғиз иҗадийити нәмунилиригә вә классик поэзиягә мураҗиәт қилғинида техиму җанлиниду, мисралардики сәмимийәт техиму ашиду. Мениң көзқаришимчә, шаирниң хәлиқ еғиз иҗадийити тәсири астида йезилған әң яхши шеири «Рози тәмбүрдур». Униңда шаир хәлиқ сазәндисиниң, нахшичисиниң талантиға апирин ейтип, музыка мәдәнийитиниң улуқ ядикарлиғини, роһини өз қәлими арқилиқ бизгә йәткүзиду. П. ҺӘМРАЕВ.