• Асасий мақалилар
• 26 Сәуір, 2018

Хәлқи ишқида көйгән жүрәк, милләт әҗридә талмиған биләк

(Профессор Абдуллаҗан Самсақов – 70 яшта )Мән бүгүн әҗайип милләтпәрвәр инсан, инженер-геолог, каризшунас, тарихчи-этнограф, биограф-энциклопедист, драматург, Қазақстанға хизмәт көрсәткән геолог, профессор Абдуллаҗан Самсақов һәққидә гәп қилмақчимән. Бу мақалә Абдуллаҗанниң 70 яшлиқ тәвәллудиға беғишланлиқтин, уни рус вә қазақчидин уйғур тилиға тәрҗимә қилдуруп, җумһурийәт миқиясида тарилидиған, көпчилик сөйүп оқуйдиған, нәччә миңлиқ аудиторияси бар «Уйғур авази» гезитида елан қилишни тоғра көрдүм.Биз «Арыс» нәшриятида хелә көп қамуслар чиқардуқ, җүмлидин уйғурларму яшайдиған Йәттису өлкиси тоғрилиқ қазақ тилида көләмлик энциклопедия нәшир қилдуқ. Мән мәзкүр нәшриятниң мудири сүпитидә энциклопедия тәйярлаш үчүн сәрип қилинидиған күч-қувәт, вақит, мәбләғ мөлчәриниң даирисини толуқ чүшинип һис қилалаймән. Абдуллаҗанниң «Известные уйгуры ХХ века» биографиялик энциклопедияни ялғуз өзи тәйярлап, өз хираҗитигә чиқарғанлиғини аңлап һәйран болғиним шунчилик, униңға задила ишинәлмидим. Әсли энциклопедиядәк мурәккәп әсәр һөкүмәт тәрипидин чиқирилиду. Алаһидә саһалиқ нәшрият бәрпа қилинип, һәрхил мутәхәссиссләр өзара һәмкарлиқта ишләйдиған шараит яритилип, узақ муддәтлик әмгәк, тәтқиқат асасида йоруққа чиқиду. Қисқичә ейтқанда, идея муәллипи билән бирликтә, һәрхил дәриҗидики вә саһадики муһәррир, мухбир, фотомухбир, корректор, тәргүчи, дизайнер, сәһипилигүчи охшаш кәсип егилири чүмүлидәк өмлишип ишләйду. Әгәр мисал үчүн алсақ, бирла «Жетысу» энциклопедиясини тәйярлашқа пәқәт муһәррирләрдинла 182 адәм җәлип қилинған еди. Мошундақ дөләт дәриҗисидики ишни өз қолиға елиш һәқиқәтәнму батур жүрәк, сунмас ирадә, өчмәс үмүт, түгимәс чидамни тәләп қилиду. Ушбу китапта 1897-жили туғулуп дуниядин өткән Абдулла Розибақиевтин башлап бүгүнки замандашларни өз ичигә алған уйғур гәвһәрлирини таллап, улар тоғрилиқ мәлуматларни Москва, Ленинград, Ташкәнт, Бишкек вә Қазақстанниң китапхана архивлиридин, сарғайған гезит сәһипилиридин, һәрхил топламлардин издәп тепип, пәқәт керәк болған муһим әхбаратни чойлидин сүзүвелиштәк инчикә ишниң һөддисидин муәллип ялғуз чиқалиған.Абдуллаҗанниң китави йезилған заманларда бир қолида ноутбук, бир қолида планшет тутувелип, “Гуглдин” издигән әхбаратни тепивалидиған дәвир әмәс еди. Топланған мәлуматни рәтләп, саһаларға бөлүп, сүрәтләрни өз лайиғида орунлаштуруп, әҗайип чирайлиқ дизайнлиқ, силиқ сүт қәғәздә, бир сөз билән ейтқанда, жуқури сүпәтлик, тилға аларлиқ надир әмгәкни яратти. Бу китапқа А.Самсақов нәччә жил өмүрини, күч-ғәйритини, әқлий меһнитини, шәхсий мәблиғини сәрип қилғанлиғини мән тәсәввурму қилалмаймән. Шуни алаһидә тәкитләп өтүш керәкки, Кеңәш Иттипақи дәвридиму, мустәқил Қазақстандиму уйғурларға мунасивәтлик мундақ энциклопедиялик рәвиштики китап уйғур тилидиму, рус тилидиму йоруқ көрмигән. Байқисам, тиң саһаға мураҗиәт қилиш Абдуллаҗанниң һәвәси охшайду... Хулләс, 2005-жили «Известные уйгуры ХХ века» намлиқ биографиялик энциклопедия йоруқ көрди. Униңда 400гә йеқин атақлиқ шәхс билән 700дин ошуқ рәсим берилди. Китаптики мәлуматтин уйғурлардин чиққан генерал Равиль Турсунов, Олимпиадиниң икки дүркүн чемпиони (Мельбурн, Рим), полковник вә һәрбий медицина алими Махмут Өмәров, Өзбәкстан Миллий олимпиада комитетиниң рәиси Сабирҗан Разиев, шундақла 13 әмгәк вә 3 уруш қәһримани, көплигән илим-пән, мәдәнийәт вә дөләт әрбаплири қатарлиқ унтулмас сималар билән тонуштуқ. «Снайперлар» фильмида Улуқ Вәтән урушиниң қәһримани Әлия Молдағулованиң ролини ойниған Айтурған Темированиң вә Қазақстанда хизмәт көрсәткән киноартисти Венера Ниғматуллинаниң уйғур екәнлигини билдуқ. Ушбу қамус кәң амма тәрипидин яхши қобул қилинди вә у һәққидә «Мысль» журнали, «Казахстанская правда», «Торонто» (Канада) вә Шәрқий Түркстандики гезитларда мақалилар бесилип, иҗабий инкаслар ейтилди. Улар һәққидә тәпсилий тохталмайла,Қазақстанниң сабиқ Премьер-министри Сергей Терещенкониң бәргән баһасини толуғи билән, тәрҗимисиз өз әйни билән беришни тоғра көрүватимән: «Актуальнейшей проблемой, стоящей перед всеми государствами Центральной Азии, является проблема гармонизации межэтнических отношений. Безусловно, для того, чтобы решить эту проблему, необходимо достаточно четко представлять себе историю и современное состояние конкретных этносов, проживающих в регионе. В этом плане, книга которую вы держите в руках, уникальна. Составленная в форме оригинального справочника, она наглядно представляет достаточно полную информацию о лучших сыновьях и дочерях уйгурского народа. Автор издания выбрал наиболее подходящую форму подачи материала. Действительно, обращаясь к конкретным разделам, мы видим то место, которое занимают представители уйгурского этноса в нашем обществе, и ощущаем тот весомый вклад, который они внесли и вносят в развитие государств Центральной Азии. Отрадно отметить, что большинство героев книги – это граждане Казахстана. Думается, что проделав такую значительную работу, автор проекта добился того, что впечатления об уйгурах у многих наших читателей расширились и обагатились. Именно по этому выход в свет книги «Известные уйгуры ХХ века»может быть добрым примером для других этнических групп, проживающих в регионе. Мы видим, что подобного рода издания – эффективнейшее средство рассказать о своем народе, приблизить его к тем кто проживает рядом. Ведь только знакомясь друг с другом, познавая друг друга, мы сумеем построить открытое, демакратическое гражданское общество и постоянно совершенствовать наш общий дом. А это можно сделать посредством подобных изданий. В добрый путь!». Бу китап һазир уйғур мавзусиға мураҗиәт қилған һәрқандақ сәясәтшунас, журналист, тарихчи зияли әһлиниң қолланмисиға айлинип, уйғур хәлқиниң мунәввәр вәкиллирини тонушта алайтән хизмәт қилип кәлмәктә вә милләтпәрвәр Абдуллаҗан Самсақовни Қазақстан тарихида тәзкирә шәкилидә қамус яратқан бирдин-бир биограф алим дәп ишәшлик ейталаймән. Мән «Известные уйгуры ХХ века» әсәридин кейин Абдуллаҗан билән тонуштум, иҗадийитидин давамлиқ хәвәр елип туримән. Униң бу энциклопедиядин ташқири «Уйғур исимлири вә униң мәнаси. Уйгурские имена и их значения» (2005-ж.), академик Махмут Абдрахмановқа беғишланған «Өтүп бариду әзиз акилар» (2014-ж.) топламлири вә 2017-жили «От Турфана до Алматы» намлиқ китави йоруқ көрди. Абдуллаҗанниң бүгүнки күндә өз издинишини давамлаштуруп, уйғурлар һәққидә йеңи қамус тәйярлаватқанлиғини билимән. Бу әмгигиниңму утуқлуқ чиқидиғанлиғиға ишәнчим камил! Ғәрифолла АНЕС, филология пәнлирниң доктори, профессор, «Арыс» нәшриятиниң мудири.