• Асасий мақалилар
• 28 Мамыр, 2018

Жүриги иккигә тилинған әдип (Көрнәклик шаир Долқун Ясеновниң туғулғиниға – 80 жил)

Һәқиқәт шуниңдин ибарәтки, Қазақстандики заманивий уйғур шеирийитиниң ярқин намайәндилириниң бири – шаир Долқун Ясеновниң иҗадий паалийитидин мәктәп партисида олтарғинимда анчиму хәвирим болмиған. Буниңға немә сәвәп? Уни кейинирәк, шаирниң тәрҗимиһали билән тонушқандин кейин билдим. Долқун Ясенов 1938-жили Шинҗаң-Уйғур Автоном Райониниң Сүйдүң шәһиридә, әмәлдар аилисидә дунияға кәлгән екән. 1961-жили Өзбәкстанниң Ташкәнт шәһиридики Оттура Азия Дөләт университетиниң филология факультетини тамамлиған. Шу жили у Шәрқий Түркстанға қайтип берип, Шинҗаң-Уйғур Автоном Райони Язғучилар иттипақиниң «Тарим» журналида бөлүм башлиғи болуп хизмәт қилиду. 1963 – 1968-жиллири «ревизионист» (ишчилар һәрикитидә марксизмға дүшмән еқим) қалпиғи кийдүрүлүп, Қумул вилайитиниң Карамучка йезисиға сүргүн қилиниду. 1968-жили туғулған диярини тәрк етип, йошурун түрдә Қазақстанға қечип чиқиду. Бу йәрдә уйғур тилида чиқидиған җумһурийәтләрара «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиниң редакциясидә чоң әдәбий хадим, әдәбият бөлүминиң башлиғи хизмәтлирини атқуриду. Дәсләпки топлими – «Гүлнарниң дости» китавини 1971-жили қазақстанлиқ китапханларға тәғдим қилиду. Тәрҗимиһалидин көрүп турғинимиздәк, Долқун Ясенов, Қазақстандики уйғур әдәбиятиға атмишинчи жиллириниң ахирилирида қошулуп, тонулушқа башлиған. Шуңлашқиму йәтмишинчи жилниң башлирида мәктәп тамамлиған мениң үчүн униң әсәрлири намәлум пети қалған екән дегән хуласигә кәлдим. Амма Алмутиға көчүп кәлгәндин кейин бу бошлуқни толтуруш пурситигә егә болдум. Алмута шәһиридики Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң басмиханисида, кейинирәк җумһурийәтләрара «Коммунизм туғи» гезитиға ишқа орунлишишим җәриянида Долқун ака билән қоюқ арилаштим. Ақ көңүл, очуқ чирай Долқун ака қандақла соал билән алдиға кирмә, бисиңни қайтурмай, узақтин-узақ сөзлишишкә вақит тапатти. Һечбир соалиң җавапсиз қалматти. Мән Долқун акиниң ана-Вәтән топриғида нурғунлиған тәғдир тәнилиригә учриғанлиғини өзиниң еғизидин әмәс, достлириниң ләвзидин аңлиған. Билим елиш нийитидә Кеңәш Иттипақиға келип, ата-анисиниң тиригидә онлиған жиллар уларни көрүшкә зар болуп, сеғиниш илкидә жүргәнлиридин хәвәр тапқанмән. Йәнә бир аңлиғиним, Долқун акиниң Қаратуруқта Әйса Нәзәров дегән ағиниси болған екән. Мән у кишини тонаттим. У Қаратуруқ йезисидики оттура мәктәптә муәллимлик қилип, тарих пәнидин дәрис беридиған. Кейин билсәм, Әйса акимиз Долқун ака билән кичигидинла аҗралмас ағиниләр екән. Әйса акамларниң өйидин меһман айиғи задила үзүлмәйдиған. Пат-патла дутар билән тәмбүрниң авази яңратти. Мүмкин, шу нәғмә-навалар яңриған вақитларда Долқун акам меһманға кәлгән болғиди!? 1983-жили шаирниң «Йәр авази» намлиқ топлими арқилиқ уйғур шаирлири арисидин биринчи болуп Қазақстан Язғучилар иттипақи Илияс Жансүгүров намидики мукапатқа еришкәнлигини мәмнунийәт билән әсләймән. Көпчилик «башқа әсәрлириму барғу? Немишкә «Йәр авази?» дәп сориши мүмкин. Сәвәп шуниңдин ибарәтки, мукапатни «жуюш үчүн» Долқун акам йешиниң чоңлиғиға, абройиниң жуқурилиғиға қаримай, дәсләп маңа илтимас билән мураҗиәт қилған. «Авут, укам, сениңдин өтүнүп қалай, әву Көк базарниң төвинидики «копторг» дукинини билисәнғу? Кирипла, «Долқун акам әвәтти» десәң, керәк нәрсиләрни саңа йөгәп бериду. Шуларни елип чиқсаң» дәп илтимас қилған еди «Йәр авазини» “жуйған” вақитта. Шу-шу болди, иккимизниң мунасивитимиз йеқинлашти. Һәтта илпәтчиликтики «ака, ука» дәриҗисигә көтирилгәнди. Алмута шәһиридики нами мәшһур Көк базарниң қаршисиға – жуқурисиға орунлашқан Мәтбуат өйиниң сәккизинчи қәвитидә «Коммунизм туғи» гезитиниң редакцияси орунлашқанлиғини һазирқи яшлиримиз билип кәтмәйду. У һашамәтлик идарә һазирму қәддини тик, мәғрур тутуп өз орнида туриду. Әйнә шу уйғур гезитиниң редакциясигә күнигә жигирмә адәм йолуқса, қизиқ йери, уларниң йерими Долқун акини издәп келидиған. Исми ривайәткә айланған Ғени батур, хәлиқ язғучиси Зия Сәмәди, жигирмә сәккиз йешида филология пәнлириниң доктори аталған Мурат Һәмраев, даңлиқ композитор Қуддус Ғоҗамияров шулар җүмлисидиндур. 1991-жили мән Қазақстан Язғучилар иттипақиға ишқа йөткилип, Уйғур әдәбияти кеңиши йенида нәшир қилинишқа башлиған «Арзу» журналиниң мәсъул кативи хизмитини атқурдум. Күндә дегидәк гезит редакциясиниң дәлизидә көрүшидиған Долқун акам билән болған мунасивитим суслишип қалди. Әдип билән пәқәт язғучиларниң баш қошушлирида, мәктәп оқуғучилири билән учришишларда көрүшүп қалимән. Кейин болса, Долқун акам, “Йеңи заман” гезитиниң баш муһәррири болди. Долқун Ясенов 1997-жили Америкиниң Калифорния штатидики Хәлиқара пән-маарип, санаәт вә сәнъәт академиясиниң академиги болуп сайланди. Бу хәвәр чақмақ тезлигидә таралди. Уйғур жигити – чәт әл академиясиниң академиги! Аңлимаққа әҗайип, қулаққа йеқимлиқ хәвәр. Әнди академик дипломини заманимизниң мәшһур язғучиси, исми ривайәткә айланған Чиңғиз Айтматовниң өзи Алмута шәһиригә келип тапшурған еди. Шаирға буниңдин артуқ һөрмәт болмиса керәк! У шундақла Нобель мукапити тәсис қилинғанлиғиниң 100 жиллиғиға беғишлап чиқирилған Алтун медальға уйғур зиялилири – шаирлири арисидин биринчи болуп сазавәр болди. Долқун Ясенов, шундақла сахавәтлик инсан, Дилмурат Кузиев тәсис қилған мустәқил биринчи дәриҗилик «Илһам» мукапитиниң әдәбият номинацияси бойичә саһибидур. Бир жиллири Алмута Вагон ремонтлаш заводида мастер болуп ишләп жүргинимдә, бош вақтим көп болғачқа, қошумчә, муәллимләргә беғишланған «Мәрипәт», балилар үчүн «Яш әвлат», чақчақчиларға молҗаланған «Хуш кәйпият», ханим-қизлиримизға атап «Интизар» намлиқ журнал, гезитларни чиқиришқа қатнаштим. Бир күни «Долқун ака ағрип, йетип қапту» дегәнни аңлап, хәлиқ арисида фотомухбир болуп тонулған Пәйзуллам Әхмәтов иккимиз униң өйигә бардуқ. Долқун ака ялғуз екән. Саламәтлигиниң начарлашқанлиғидин һеч бир изна йоқ. Өзи чай қуюп, сайипханлиқ қилди. Кейин, иш бөлмисигә башлиди. Тазиму узун бир теминиң торусиғичә китаплар тизилипту. Пәйзуллам диққитини бирдинла китапларға ағдуруп, варақлап оқушқа киришти. Мән әрәп йезиғини билмигәнликтин, Долқун акам Вәтәндин кәлтүрүлгән китапларниң мавзулирини оқуш арқилиқ мени гайи муәллиплар китаплириниң мәзмуни билән тонуштурушқа башлиди. Гәпара биз тарихий Вәтинимиздики мәтбуат йеңилиқлиридин бүгүнки күнгә, Қазақстандики һаятимизға йөткәлдуқ. – Мәтбәәчилик қилғиниң тоғра, ука. Амма мениң бир байқиғиним, сән иҗаткар. Балилар әдәбиятиға иштияқиң күчлүк. Демәк, мениң оюмчә, сән иҗадийәткә қаттиқ көңүл бөлүшүң, тохтимай йезишиң керәк. Мана, қара ука, сән һазир нәччидә? – дәп сәмимий пикрини соалға улаштурди Долқун акам. Мән һәйранлиқта йешимни ейттим. Долқун акам техиму қайнап сөзләшкә башлиди. – Һә, мана, көрдүңма. Қириқтин ешипсән. Өмрүңниң йеримидин көпи өтүп кетипту. Мән болсам, пешанәмгә язғини шу охшайду, оттуз йешимда, түрмидә йетишим билән һаятимниң алтә жилини бекардин-бекарға там яқилаш, күн санаш билән өткүздүм. «Исит, яшлиғим» дәп һазирқи күнләрдә ечиниш илкидә әсләймән. – «Башқа кәлсә батур дәйдекәнғу?» – дедим мән Долқун акиниң көңлини ясимақчи болуп. – У дегиниңгә қошулимән. Хәлиқ һечқачан хаталашмиған. Тоғра дәйду. Есиңдә болсун, ука. Мабада, қириқта қирилип қалмисаң, йешиң әлликтин ашса, сениңдин мәнликму кетиду. Ата-бовимиз «Әллик – мәндин кәтти мәнлик» дәп бекар ейтмиған. Шуңлашқа яшлиғиңни пайдилинип, көпирәк язғиниң тоғра. Мана мән атмишқичә, түрмидә олтарған алтә жилимни һесаплимиғанда, анчә-мунчә бир немиләрни йезип қойиптекәнмән, Аллаға миң қатлиқ шүкри, исмим атилип келиватиду. Атмиштин алқиведим, һорунлуғум тутамду, задила олтиралмайдиған әһвалға чүшүп, титирәп, қолумда қәләм турмайдиған болуп қалди, – деди. – Долқун ака, тонушлириңиз көпқу, дохтурға көрүнсиңиз болмамду? Һазир тибабәтчилигимиз наһайити күчлүкқу. Тутқақлиқ ағриғиниму тезла давалайдиғу? – дәптимән өз ойлиримни җәмлимәйла. Долқун акам күлүп кәтти. Йәнила өзини бесип, маңа ейтқан несиһәтлирини тәкрарлашқа киришти. – Гәп ағриқта әмәс, ука. Мениң жүригим парә, иккигә тилинған. Көңлүм йерим. Бу гәплиримниң мәнасини кейин чүшинисән. Уни аз дегәндәк, вақитму ғуюлдап өтмәктә. «Нан болса, нахшиму болиду» дегинидәк, көңлүм тоқ болса, шеирларму йезилиду. Ука, йәнә қайтилаймән, яшлиғиңни хар қилмай, мүмкинчилигиңниң баричә вақиттин тоғра, үнүмлүк пайдилинип қал, – деди. Шу күни Долқун акам өзиниң саламәтлиги һәққидә «ағриватимән» дегәнни бизгә ейтмиған. Вәтәндә даңлиқ аришаңларда болуп, дәм елип қайтқанлирини тәвриниш илкидә сөзләп бәргән. Әпсус, шум әҗәл әҗайип талант егиси, шеирийитимизниң йәнә бир пири Долқун ака Ясеновни аримиздин бир пәсниң ичидила жулуп елип кәтти. «Бу қандақ болғини? Түнүгүнла сақ-саламәт көриведуққу» дейиштин башқа сөз бизниң еғизимиздин чиқмиди. Тәғдиргә бәрдашлиқ бериштин башқа чарә тапалмидуқ. Бирдә ана-Вәтән топриғини ойлиса, бирдә ата-ана, қериндашни сеғинған, көңли иккигә бөлүнүп, пәрванә болған, әндишидә қалған Долқун акиниң қәлимидин, амма, көплигән надир әсәрләр дунияға кәлди. «Гүлнарниң дости» (1971), «Таштики гүл» (1973), «Каризлар» (1976), «Һаят қоңғурақлири» (1979), «Йәр авази» (1982), «Туғулған йәрниң меһри» (1986), «Упуқлар» (1988) китаплири шулар җүмлисидиндур. «Саадәт», «Кариз тоғрилиқ повесть», «Ахирқи пәйттә», «Абдулла Розибақиев», «Үнсиз өлүм», «Вәтән вә шеир», «Туғулған йәр қәдри», «Чаңқаш», «Карван йоли» вә башқиму әсәрлири Долқун акини пәзаларға көтәрди. Шеирлири өзбәк тилида, қарақалпақ, қазақ, рус, украин, түрк, авар тиллириға тәрҗимә қилинди. 1972-жили Абайниң талланма шеирлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилип, «Көзімнің қарасы» дегән намда йәккә китап қилип чиқарған. Пушкин, Лермонтов, Твардовский охшаш рус классиклириниң, өзбәк Абдулла Арипов, авар Расул Ғамзатов, балкар Қайсин Кулиевниң, қазақ шаирлири Олжас Сүлейменов, Жубан Молдағалиев, Мухтар Шахановниң шеирлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилған. Мақаләмниң ахирида шаирниң йәнә бир қирини атап өткүм келиватиду. У көп чағларда қәләм ишләтмәтти. Һәрқандақ материал – очерк, публицистика, проблемилиқ мақалилар, сөһбәтләр болсун, уттур машинистка қизларға ейтип туруп яздуратти. Редакциядики жигитләр униң шундақ хислитини мошу кәмгичә мәмнунийәт билән әсләйду. Әпсус, әйнә шундақ қайтиланмас талант егиси, Долқун Ясенов бари-йоқи 67 жилла өмүр сүрди. Әгәр һаят болғинида бу күнләрдә мубарәк 80 яшлиғини тойлайдиған әдипниң қәлимидин йәнә қанчилик әсәрләр пүтүләр еди, десиңизчу!? Әпсус... Авут МӘСИМОВ,язғучи. Садиқ болдуң мәғрурлуқ, өрлигиңгә Әл әзизләп өтиду әркисини, Сийлап қәдир тутиду сәркисини. Мүмкин болса әҗәлгә ара туруш, Қияттиму өлүмгә – йәргә сени?! Өз хәлқиңниң дәрдигә дава издәп, Истиқлали – һурлуғин тиләп, көзләп. Нахшаң билән һәммәдәт, һәмдәрт болуп, Өтти пүтүн һаятиң һәқни сөзләп. Ашиқ едиң өмүргә ярилиштин, Тарттиң бирақ өзәңни җар селиштин. Чин иҗаткар тәғдири чүшәнгәнгә, Йеник әмәс, җан берип, җан елиштин! Налә қилмай, Һал ейтмай тоққузиға, Төздиң тәғдир тәниси, соққисиға. Саңа охшаш шаир кам, чиққан әлниң, Ой-тәпәккүр, Парасәт чоққисиға! Қол йәткичә шу бүйүк арминиңға, Қавиғанлар болди көп карвиниңға. Бар ихтидар, талантиң һәр баладин, Асрап қалди айлинип қорғиниңға. Жирақ болдуң – хошамәт, махташлардин, Мәнсәпдарлар алдида “тахлашлардин”... Йеникликтин өзини булғавелип, Кейин бармақ чишләткән ақлашлардин. Илинсаңму мәккарниң қилтиғиға, Киргиниң йоқ зорларниң қолтуғиға. Садиқ болдуң мәғрурлуқ, өрлигиңгә, Берилмәстин чүшкүнлүк, дағ-дуғиға. Бу дуниядин һәммимиз өтимизкән, Яхши-яман ейтишип, кетимизкән. Сениңдәк әл үчүн җан атқанларниң, Қәдригә зәп кечикип йетимизкән... Әйиплик дәп һәммигә бәндичилик, Өзимизни ақлаймиз әнди келип. Шундақ егиз-пәсини йеңилишниң, Тәкшиләшкә болседи рәндә селип?! Наданлиқниң азави патса җанға, Гаһи сиғмай қалимиз кәң җаһанға. Иши үчүн бәзибир әқилсизниң, Рәнҗип гуна атмақ тәс бар инсанға?! Майдилимай шаирлиқ амитиңни, Әгмәй өттүң баш, қәдди-қамитиңни. Беғимизни вариссиз қалмисун дәп, Яптиң талай шагиртқа қанитиңни. Ашсекән дәп әмәлгә көзлигини, Тикләп келәр һәрқайси өзлигини. Төзмигини җапаға – чәттә қелип, Сәптә келәр – үмүтни үзмигини! Өргә тартип қудритиң йолумизни, Келәр роһиң йорутуп дилимизни... ...Ойчан, синчи көзлириң үстимиздин, Турған охшаш күзитип һели бизни!!! Җәмшит РОЗАХУНОВ