• Йеңилиқлар
  • 31 Мамыр, 2018

Қазақстандики латинчә уйғур алфавити вә униңға көчүшкә бағлиқ бәзи имла мәсилилири

Мәлумки, йеқинда, йәни 12-май күни җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи вә униң йенидики Уйғур тилида билим беридиған мәктәпләр ассоциацияси уюштурған кәң җамаәтчиликниң баш қошушида уйғур тилиниң латин графикиси асасидики елипбәси қобул қилинди. Бу алфавитни шәриқшунас Шаһимәрдан Нурумов тәвсийә қилған еди. Мәзкүр алфавит, асасий җәһәттин, елимиз президенти Н.Ә. Назарбаев мошу жилниң бешида тәстиқлигән қазақ тилиниң латин графикиси асасидики алфавитиға һәм узақ жиллиқ издиниш вә муһакимиләрдин кейин 2001-жили ШУАРда қобул қилинған һәм мәлум вақит тәҗрибидин өткән уйғур латин йезиғиға асаслинип ишләнгән. Төвәндә аталған алфавитлар арисидики охшашлиқ вә пәриқләргә қисқичә тохтилип өтмәкчимиз. А) Латинчә қазақ алфавити билән Қазақстандики латинчә уйғур алфавити арисидики охшашлиқлар вә пәриқләр Әң алди билән шуни тәкитләп өтүш керәкки, кейинки дәвирләрдә латин йезиғиға асаслинип ишләнгән дуниядики түрлүк тилларниң алфавитлири йүзләп саналсиму, уларниң асаси бир, йәни латин йезиғи. Шуңлашқа уларда пәриқләрдин көрә умумийлиқлар көп болуши тәбиий. Биз селиштурмақчи болуватқан алфавитларму бу қаидидин мустәсна әмәс. Латин графикиси асасидики уйғур алфавити вә қазақ латин алфавити арисидики охшашлиқлар:. 1. Бу алфавитларда 27 һәрип ипадиләйдиған тавушлири һәм бәлгүси җәһәттин толуқ охшап келиду: a-а, ә-а́, б-b, д-d, е-e, ф-f, г-g, ғ-ǵ, и-і, ж-j, к-k, л-l, м-m, н-n, ң-ń, о-o, ө-ó, п-p, қ-q, р-r, с-s, т-t, ү-ú, в-v, з-z, ш-sh, ч-ch. 2. Қазақ тилидики х вә һ тавушлирини қазақ латин алфавитида бирла һәрип арқилиқ ипадилигән – һ. Сәвәви қазақ тилида һ тавуши наһайити аз учришиду. Уйғур тилида болса, һ вә х тавушлири охшашла кәң ишлитилиду. Мошу алаһидиликкә асасланған һалда, уйғур латин алфавитида һ тавуши һ һәрипи билән, х тавуши х һәрипи арқилиқ ипадиләнгән. Шундақла қазақ тилидики и вә й тавушлири қазақ латин алфавитида і һәрипи билән ипадиләнгән. Уйғур латин алфавитида болса, і һәрипи уйғур тилидики пәқәт и тавушини ипадиләйду. й тавушини болса, у һәрипи ипадиләйду. Демәк, 32 һәрипниң 29и ипадиләйдиған тавушлири билән бир-биригә толуқ охшайду дейишкә болиду. Уйғур латин алфавити вә қазақ латин алфавити арисидики пәриқләр: 1. Пәриқләр асасән қазақ вә уйғур тиллириниң тавуш тәркивигә бағлиқ. Мәсилән, қазақ тилидики тил оттура созуқ тавуш- і (қазақ латин алфавитида ı һәрипи), тил арқа созуқ тавуши – ы (қазақ латин алфавитида у һәрипи), қош ләв җараңлиқ үзүк тавуш - у (бару, келу) (қазақ латин алфавитида у́ һәрипи) уйғур тилида учрашмайду. Шуңлашқа бу йәрдики і (қазақ латин алфавитида ı һәрипи), у (бару, келу) (қазақ латин алфавитида у́ һәрипи) уйғур латин алфавитиға тамамән елинмиған. Қазақ тилидики ы тавушини ипадиләйдиған қазақ латин алфавитидики у һәрипи уйғур латин алфавитида й тавушини ипадиләйду. 2. Уйғур тилидики җ тавуши қазақ тилида учрашмайдиғанлиқтин уйғур латин алфавитиға латинчә түрк алфавитидики с (түрк тилида җ тавушини ипадиләйду) һәрипи киргүзүлгән. Ә) ШУАРда қобул қилинған уйғур латин йезиғи билән Қазақстандики латин уйғур алфавити арисидики охшашлиқлар вә пәриқләр Бу мәсилидә әң алди билән шуни алаһидә тәкитләш керәкки, Қазақстандики латин уйғур елипбәси уйғур тилиниң әсли 32 тавушиға қайтип келишигә вә шу арқилиқ ШУАРдики һәм Европа, Түркия һәм Америкидики уйғурлар тилидики тавушлар билән охшаш болушқа мүмкинчилик яратти. Йәни алфавитимиздин уйғур тилиға хас болмиған, рус тилидин киргән ы, ц, щ, э, ю, ё, я, ь, ъ қатарлиқ тавушлар вә бәлгүләр чиқирилди. Нәтиҗидә алфавитимиз 41 һәриптин 32 һәрипкә азайди. ШУАРдики уйғур латин йезиғи вә Қазақстандики уйғур латин алфавити арисидики охшашлиқлар: 1. Бу алфавитлардики 24 һәрип ипадиләйдиған тавушлири һәм бәлгүси җәһәттин толуқ охшап келиду: a-а, б-b, д-d, ф-f, г-g, и-і, ж-j, к-k, л-l, м-m, н-n, о-o, п-p, қ-q, р-r, с-s, ш-sh, т-t, y-u, з-z, ч-ch, х-х, һ-һ, й-у. Бу йәрдә шуниңға диққәт қилиш керәкки, қазақ латин алфавитидин пәриқлинидиған һәрипләр уйғур латин йезиғиға охшаш елинған: й-у, х-х. 2. ү, ө, е тавушлирини ипадиләйдиған һәрипләрниң пәқәт үстидики бәлгүлири арқилиқла пәриқлинидиғанлиғини һесапқа алсақ (уйғур латин йезиғида ө-ö, ү-ü, е-е́ болса. Қазақстандики уйғур латин алфавитида ө-ó, ү-ú, е-е), у чағда бу йезиқлар арисида 24 һәрип толуқ, 3 һәрип қисмән охшап келиду дейишкә болиду. Уйғур латин йезиғи вә Қазақстандики уйғур латин алфавити арисидики пәриқләр: 1. Қазақстандики уйғур латин алфавитидики ә-а́, ғ-ǵ, ң-ń, в-v һәриплири уйғур латин йезиғида ә-е, ғ-gh, ң-ng, в-w һәриплири арқилиқ берилгән. 2. Мәлумки, ШУАРда қобул қилинған имламизда сөз бешида ж тавушиниң қоллинилиши наһайити кам. Үрүмчидә нәшир қилинған «Уйғур тилиниң изаһлиқ луғитидә» бу тавуштин башлинидиған жаргон, жандарма, жанр, журнал, журналист қатарлиқ башқа тиллардин киргән бәш сөз бар. Шуңлашқа уйғур латин йезиғида ж вә җ тавушлири үчүн бирла j һәрипи елинған. Бу елипбәдә әскәртиш сүпитидә мундақ дейилгән: j (журнал) һәрипиниң оқулушини ипадиләш үчүн толуқлима сүпитидә zh ишлитилиду. Қазақстанда қобул қилинған имламизда шевилик алаһидиликкә егә сөз бешида ж тавуши көп учришидиғанлиқтин, Қазақстандики уйғур латин алфавитида уни айрим һәрип билән -j, җ тавушини айрим һәрип билән – с алған. Б) Имладики бәзи өзгиришләр Бирәр тилниң алфавитиниң өзгириши билән имласидиму азирақ өзгиришләрниң болуши тәбиий. Амма имла қаидилири асаслинидиған тилниң тәбиити, өзигә хас қанунийәтлири асасий җәһәттин өзгәрмәйду. Чүнки һәрип – тавушниң маддий пости. У тавушларниң системисиға, өзара бағлиниш қанунийәтлиригә чоң тәсир қилалмайду. Қазақстандики уйғур латин алфавитиға бағлиқ Қазақстанда қоллиниливатқан уйғур әдәбий тилиниң имласиға төвәндики өзгиришләрни киргүзүш мүмкин: Созуқ тавушлар җәһәттин: ы – тавуши-һәрипи орниға и-і тавуши - һәрипи қоллинилса болиду. ы тавуши учришидиған сөзләрни ШУАР қоллиниливатқан уйғур әдәбий тилиниң имласи бойичә алсақ болиду: цыган – sіgan (сиган). э- тавуши-һәрипи орниға – е тавуши-һәрипи қоллинилса болиду: электр- elektr (сел.: ШУАРдики имла бойичә: електр), экспорт- eksport (екиспорт), экология – ekologіya (екологийә). Үзүк тавушлар җәһәттин: ц – тавуши – һәрипи орниға с тавуши – һәрипи қоллинилса болиду. ШУАРда қоллиниливатқан уйғур әдәбий тилиниң имласи бойичә ц тавуши орниға с тавуши қоллинилиду: цирк – sіrk (сел.: түркчидә – sіrk), цемент –sement (түркчидә – чименто), акция-aksіya, акционер – aksіoner, француз –fransuz (түркчидә – fransız), функция – funksіya, станция – stansіya, потенциал – potensіal, принцип-prіnsіp. Амма созуқ тавушлардин вә р, л, м охшаш үзүк тавушлардин кейин ц тавуши ШУАРда қоллиниливатқан уйғур әдәбий тилиниң имласида тс тавушлири билән ипадиләнгән: социал – sotsіal, социализм – sotsіalіzm, (сел.: түркчидә – sosyalіzm), федерация – federatsіya, прицел – prіtsel, прицеп – prіtsep, позиция – pozіtsіya, инерция – іnertsіya, пропорция – proportsіyа, кальций – kaltsіy. Қазақстан уйғур әдәбий тилиниң имласи үчүнму мошу қаидини алсақ болиду. щ – тавуши – һәрипи бар сөзләр уйғур тилида наһайити кам учришидиғанлиқтин, униң орниға – ш – sh тавуши-һәрипини алса болиду. ъ – қаттиқлиқ бәлгүси орниға апостроф (‘) қоюлса болиду. М., сүръәт – súr’а́t, жүръәт – cur’а́t, сәнъәт – sа́n’а́t. ь – юмшақлиқ бәлгүси орниға һеч бәлгү алмисақму болиду. ШУАРда қоллиниливатқан уйғур әдәбий тилиниң имласида һәм тәләппузида бу бәлгү һәм юмшақлитиш ишлитилмәйду: пальто – palto (ШУАРдики имлада: пәлто – pа́lto), пальма – palma (палма) Қош һәрипләр-тавушлар җәһәттин: Я – й+а орниға y+a (яз – yaz, яшлиқ –yashlіq, қуяш – quyash), ю – й+у орниға y+u алсақ болиду: (юлтуз – yultuz, оюн – oyun) Ё – й+о: Пәқәт рус тилидин киргән бир-икки сөздила учришидиған бу қош һәрип-тавушни имлада һесапқа алмисиму болиду. Е һәрип-тавуши рус тилидикигә охшаш бәзидә й+е тавушлирини ипадиләйду: Европа, Елена, подъезд. Шуңлашқа Қазақстандики уйғур латин алфавитида бу сөзләрни Yevropa, Yelena, pod’yezd шәклидә язса болиду. Қисқартилған сөзләрниң ичидә бир қош һәрип болса, униң биринчиси чоң һәрип билән иккинчиси кичик һәрип билән йезилиду: АҚШ – AQSh Қазақстандики уйғур латин алфавитидики һәрипләрниң нами кирилл һәриплириниң нами билән қалиду. М., Bb-be, Vv-ve, Xx-xa, Hh-ha вә ш.о Төвәндә Қазақстандики уйғур латин алфавити бойичә мәшиқлиниш үчүн А.Өткүрниң «Из» намлиқ шеири берилди: Іz Abdurehіm Ótkúr Yash eduq uzun sа́pа́rge atlіnіp chіqqanda bіz, А́mdі atqa mіngúdа́k bop qaldі а́уnа́ nа́vrіmіz. Az eduq múshkúl sа́pа́rgа́ atlіnіp chіqqanda bіz, А́mdі choń karvan atalduq, qaldurup chóllа́rdа́ іz. Qaldі іz chóllerara,gahіdava-nlarda yа́nа́, Qaldі ne-ne arslanlar dа́shtі-chóldа́ qа́brіsіz. Qа́brіsіz qaldі demа́ń yulǵun qіzarǵan dalіda, Gúl-chеchа́kkа́ púrkіnur tańna baharda qа́brіmіz. Qaldі іz, qaldі mа́nzіl, qaldі uzaqta hа́mmіsі, Chіqsa boran, kóchsа́ qumlar hа́m kómúlmа́s іzіmіz. Toxtіmas karvan yolіdіn gа́rchа́ atlar bа́k oruq, Tapqusі hеch bolmіsa, bu іznі bіr kún nа́vrіmіz, ya а́vrіmіz. Руслан АРЗИЕВ, филология пәнлириниң намзити, доцент.

1440 рет

көрсетілді

29

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы