• Һекайә
• 07 Маусым, 2018

Бир топ қучқач

Уларниң бу йәрдә яшаватқиниға хелә заман болди. Һойлидики егизлиги икки метрдин ашурулмай идитлиқ қирқилип туридиған бүк қарияғач уларни язниң чидиғусиз аптивидин, қишниң қәһәрлик шувурғанлиридин балилирини, һәтта тухумлириниму йәп қоймайдиған қарға-қузғун, сеғизған, алиқанат авғанлиқ қариғоҗа вә мөшүкләрдин қорғайдиған мәзмут қорған-сепил еди. Яқ, яқ! Бәлки униңдинму артуғирақ. Чүнки озуғиму мошу әтрапта. Мошу бүк дәрәқниң ичигә һәрқайси өз алдиға уга селишип, тухум туғиду. Балилирини чоң қилиду. Әвладини әвлатқа улап, һаят кәчүриду. Демәк, бу уларниң зимини, Вәтини болғинидә!Әтрапта бу бүк қарияғачтин башқа дәл-дәрәқниң алван түри йетип ашиду. Асман билән бой талашқан зилва суваданлар, сәл шамал чиқсила япрақлири бир-биригә урулуп, гоя кичик балилардәк, чавак челишидиған чирайлиқ, көрәң ақ қейинлар, қиш-яз ғәмкин, яшанған адәмләрдәк салапәтлик седә, ерәнләр, шахлири қандақ болса шундақ шахарап өсидиған беғәм, келәңсиз қапақ терәкләр, көрүнүшила адәмни чәксиз ой-хиялға, муң арилаш қандақту-бир тилсим хатирҗәмлик бөшүгигә бөләп қойидиған мәйүс мәҗнунталлар вә көзниң йеғини йәйдиған гүл-гиялар бу тәвәни баш баһардин кәч күзгичә җан арамиға айландуриду. Шәһәрниң вараң-чуруңидин кейин бу җай һәқиқий җәннәт арилидәк билиниду. Таң сәһәрдин башлап әшу дәрәқләрдә түрлүк-түмән қушлар миң хил аһаңда, бәс-бәс билән сайрап, көңлүңни көтириветиду. Ишик алдидики кәң-кушадә айван болса, мениң һәм ишханам, һәм арамгаһим. Бу йәрдә язниң күнлири өй-ичи җуғиҗәм тамақлинимиз. Күндүзлири әшу гөзәл мәнзирә вә қушлар оркестриниң суғирип-салма нәғмиси билән вақит тез өтүп кетиду. Кечиләр узун вә бир қәдәр тинич. Пәқәт чоң кочидин арилап өтидиған машина, айрим сәгәк иштларниң әнсиз қавашлири вә қәйәрдиду-бир йәрдә, тинмай чирилдайдиған чекәткиниң авази түн сүкүтини беарам қилиду. Бирақ бир-бири билән задила уйқашмайдиған бу авазлар, тиңшавәрсәң, худди қара түнниң аҗралмас қисми, һәмралириға айлинип кәткәндәк билиниду. Әйнә шундақ айдиң, имир-чимир юлтузлуқ кечиләрдә узақтин-узақ олтирип, хиял дәриясида үзүшни яқтуримән. Туташтурған тамакамниңму көйүп түгигәнлигини сәзмәй қалимән. Яш улғайғансири, уйқа қечип, адәм әйнә шундақ әгиз суға охшап қалидиған охшайду. Бу чағда мениң хошнилирим – бир топ қушқач – сүт уйқида. Байқушлар күн бойи «чирик-чирик – тирикчилик» дәп, тинмай учуп, сәкрәп, убданла чарчиса керәк. Бүк яғачтин «тирқ» қилған аваз чиқмайду. «Хошна ғайиптин» дегән сөз бар. «Хошна һәққи», «Қушлар һәққи» дегиниму конидин қалған әңгүштәр. Бу җәһәттин хошнилирим мениңдин икки дуния рази болуши керәк, дәп җәзм қилимән. Тамақ қалдуқлири ишт-мөшүктин ашмай қалған пәйтләрдә, өйдин нан елип чиқип, угитип чечип беримән. Әлтәк нәврәм таш етип үркүткидәк болса җемиләймән. Мундақ чағларда аялим кайишқа башлайду. Аялим бираз котулдидидә, нәврәмни йетиләп өйгә кирип кәтти. Мән йәнә ялғуз қалдим. Ялғуз дегидәк ялғуз әмәс. Хошнилирим билән. Мән әнди шулар һәққидә өзәмчә мулаһизә қилишқа башлидим. Ахирқи чағларда аялим иккимизниң арисидики маҗра-талаш йәнә мошу бир топ қушқачқа берип тақилиду. Башқа мавзудики маҗралар аллиқачан, узун жиллиқ аиләвий һаятимиздин кейин, әлвәттә, түгисә керәк. Аримиздики көңүл ағришларға сәвәп болуватқан бу касапәтләр нәдинара бешимға үнгәнду!? Раст, мону бостанни чивиқ вақтида тикип өстүргән өзәм. Чирайлиқ қирқип қойиведим, һойламға бир убдан зенәт бәрди. Киргән-чиққанму зоқлинип қарайду. Мени махтишиду. Мени «бекартәләп» дәп кайийдиған аялимға көзүмниң қирида мәғруранә қарап қойимән. Мән өз қолум билән бәна қилған бу бостанлиққа йеңи хошнилар көчүп кәлгинидин буян мениң һаятимда, вуҗудумда хелә өзгиришләр йүз бәрди! Бош вақтим болсила, һә аялимниң күнигә бәш вақ тәкитлиши бойичә, «бу маңа Алланиң бәргән рәһмити», тәбиәт, қушлар, умумән, йәнила шу Алла яратқан, адәмдин башқа, мәхлуқ вә моҗудатлар һәққидә ойлайдиған болдум. Бу қетим гәп пәқәт хошнилирим һәққидила болсун. Чирай-турқидин уларни бир-биридин һеч пәриқ қилишқа болмайду. Йенидила өскән алича дәриғиниң мевилири бир-биригә қуюп қойғандәк охшайду. Тинимсиз. Өзлириниң пүтмәс тирикчилиги билән бәнт. Һошияр. Башқилар данлаватқанда новәт билән бири егиз дәрәқ үстидә олтирип, чәттин кәлгән хәтәрни күзитиду. Һечкимгә зәрәри йоқ. Әксичә, ишт-мөшүк яки қарға, қариғоҗа йетип кәлсә, дәрһал дәрәқ арисиға қечип кирип кетиду. Раст, бу қилиғи маңа анчә яқмисиму, балилири чеғида паша, чивин, кумутиларни сәкрәп тутуп, йәп жүргини үчүн бу әйивигә көз жумушқа тоғра келиду. Улар башқа қушларға охшаш мевә-чевиләрниму чоқулимайду. Әтималим, мән бәргән тамаққа қанаәт қилса керәк. Қушқачларда булбул, каккук вә башқилар охшаш зилва, муңлуқ үнму йоқ. Вичир-вичир биләнла чәклиниду. Амма зәң қоюп тиңшисаң, шу вичир тегидә җиқ гәп бардәк. Улар өзара сөзлишиду. Бир-биригә көргән-билгәнлирини һекайә қилишиду. Һәр һалда, маңа шундақ билиниду. Әву күни уларға дан чечиватқинимни көргән ян хошнам мени мәсхирә қилғандәк: Булардин саңа немә пайда? Униңдин тоху, әң болмиғанда бөдүнә бақсаңмамду! Нәврилириңгә тухумини йегүзсәң нәдә турупту? – дәп қалди. Раст, сән дегәндәк буларниң бәлән бир пайдиси йоқ. Лекин бәзи адәмләргә нисбәтән зийиниму йоқ! Шуниң өзиму мениң үчүн ғенимәт! Пайда! – дедим даритип. Бир тийинниң төшүгидин миң өтидиған хошнам ғудуңшиғиничә қуйруқни хада қилди. У чиқип кәткәндин кейин: «Сараңниң бир қилиғи артуқ» дегәндәк, мошу пәсму арилап тоғра параң қилидә, дәп ойлидим бирдин қарғилар есимға чүшүп. Үниму, теләтиму сәпрайимни қозғайдиған қәдимки қарғилар күздә нәврәм иккимизни бир хошал қилип қойиду. Бизниң бағда яңақ йоқ. «Сайисида ухлап қалса сараң болуп қалғидәк» дегән сөзләрни аңлап, уни баққа йеқин йолатмидим. Һәқиқәтәнму, башқа дәрәқләр кислород бөлүп чиқарса, яңақ әксичә, таза һавани сүмирип, әскисини сиртқа чиқиридекән. Бу җәһәттин яңақ биз, адәмләргә, йеқин екән. Амма мевиси есил. Қарғиларниң һаңвақтилиғи түпәйли, күздә 10 – 15 кило яңақниң ғемини қиливалимиз. У җоһутлар әтраптики хошниларниң яңиғини тинмай оғрилайду. Йенимиздики егиз дәрәққә қонувелип, уни чеқип йемәкчи болғинида йәргә чүширип қойиду. Биз бехудәк жиғивалимиз. Худди базардин нәқ пулға сетивалғандәк, өйгә әкирип җозиға «җаққидә» қойимән. Бу «мәнму бекар жүргиним йоқ» дегән ишарәм. Нәврәмниң еғизи қулиғиға йетиду. Момиси таңга чишләп қалиду. Мениң бечарә қушқачлирим болса, ундақ яңақ тошалмайду. Өзлириму яңақтин сәлла йоған. Лекин улар зиминға садиқ. Башқилар охшаш еғирниң астида, йеникниң үстидә жүрмәйду. Күздә соғдин қечип, иссиқ макан издимәйду. Өзиниң Вәтинини бәрибирла әла көриду! Әву күни қушқачларға қарап олтирип, балилиқтики әйивим әскә чүшүп, өзәмни толиму оңайсиз сәздим. ...Қиш пәсли болидиған. Кәч киргичә чана ойнап, һерип-ечип өйгә кирсәк, далан өйдики тахтуштики сүтниң үзини бир топ қушқач дуниядин беғәм чоқуп олтирипту. Иним иккимиз қоғлап жүрүп, бирини тутувалдуқ. Яхшилап җазалимақчи болдуқ. Һә-әй, бәңвашлиқтә... Бала дегән бәзидә қип-қизил бала-қазағу! Һелиқи бечариниң қуйруғиға қәғәз бағлап, от йеқип қойивәттуқ. Униң қой қораси үстигә йепилған чәңзиләрниң арисида яшайдиғини кимниң есиға кәлсун! Бир чағда нериқи өйдин ваң-чуң чиқти. Жүгрәп чиқсақ, еғилға от кетипту. Ичидә қой-өшкә, үстидә қуруқ чөп... Өшкиләр қув, әқиллигирәк охшайду: қечип үлгирипту. Мөмүн, саддә қойлар бириниң қуйруғиға бири бешини тиқип туриверидекән. Пахпайған жуңлири хелә көйүпту. Бир-иккиси харап болған охшайду. От өчиришкә ярдәм қилғанлар әтиси гөшкә бир тоювелишти. Биз қаттиқ қорқтуқ. Хелиғичә у кочиға өтүштинму әйминип жүрдуқ. Шүкрики, бизниң җинайитимизни һечким сәзмиди. Бирақ бу вақиә арилап әскә чүшкәндә, пушманни аларға қача тапалмай, тит-тит болуп кетимән. Мундақ чағларда хошна қушқачлиримдин әпу сориғандәк, уларға нәврәмгә сақлап жүргән юмшақ нан, печеньеләрниму әчиқип беримән. Хошнилар билән иҗил-инақ һаятимизниң, күзниң сериқ япрақлиридәк, бир-биридин һеч пәриқ қилмайдиған күнлири аста өтүвәрди. Дәсләп хошнилирим бу зиминға көчүп кәлгәндә бир җүп еди. Мана, аз жилда уларниң сани оттуздин ешип қалди. Бир қизиғи, мән аста-аста уларни бир-биридин пәриқ қилишқа башлидим. Әркәк-урғачиси өз алдиға, синчилап қариғидәк болсаң, һәрбириниң өзигила хас бир бәлгүлири бар. Күндә көривәрсәң, уни айривелиш тәс әмәс. Уларни пәриқ қилишниң йәнә бир асан усули моҗут. У – қушларниң адәт, минәз-хулқи, қилиғи, бир-биригә болған мунасивәтлири. Товва, бу җаниварларда адәмзатта бар җими яхши-яман қилиқларниң һәммисила моҗут екән дегинә! Мабада мән баштинла мошу саһани таллавалған болсам, ким билиду, бәлким, атақлиқ орнитолог-алим болуп кетишимму убдан мүмкин еди. Алим болмисамму, һәр һалда һазир ортаң қол мутәхәссисләргә бой бәрмигидәк тәҗрибигә егә болдум. Шундақ қилип, мән мүҗәз-хулқи, қилиқлириға қарап, қушқачларниң һәрбирини әхлақи өзлири билән раса уйқишидиған тонуш-билишлиримниң исми билән аташқа башлидим. Териккәндә ләқәмлириниму қошуп атап қойимән. Мону пәс, неридә олтарғини мәмәдан, әвуси мерәз, бири саддә, мөмүн, йәнә бири қув... Қойсаңчу! Охшиғанда шунчиму охшарму! Гайида әшу тонушлирим илгәрки һаятида қушқач қияпитидә яшиғанмекин, дәпму қалимән. ...Әң қизиғи, өйдикиләрни вә өзәмниму һәйран қалдурғини, мән уларниң тилини... һә-һә зуванини уқидиған болуп қалдим. Товва, худайим! Башта, аялим ейтқандәк, “растла сараң болуп қалмиғандимән” дәп, пут-қолум, баш-көзүмни тутуп көрдүм. Тенимәй дурус таптим. Шундиму, һәр еһтималға қарши, өзәмни йәнә бир синап көрмәкчи болдум. Өйдикиләр арилап дуканға чай-тузға әвәткәндә, һазир бу хизмәтни өз ихтиярим билән толуқ һөддәмгә еливалдим, ихтисат қилған майда-чүйдә пулни бирәр инсапсиз ағинилирим келип қалса, инсаплиқлири өзлири алғач келиду, алдиға җаққидә бир шешә қоярмән дәп, тиқиштуруп жүргән «ғәзнәмни» издәп бақмақчи болдум. Йәнә һеч тенимәй таптим! Шүкри... Түзүк екәнмән! Өзәң бар, Яратқан егәм! Тил-көздин буниңдин кейинму сақлиғайсән. Бу дуния растинла бевапа екән. Пулуң, галстук тақиғидәк бирәр хизмитиң болмиса, ятлар турмақ қериндашму сениңдин аста-аста үз өрүйдекән. Той бу яқта турсун, нәзир-чирақларғиму чақирмайду. Һелиму китап билән телевизорниң бари. Аялимниң тили билән ейтқанда, өйдә бар китапни оңиғиму, тәтүригиму оқуп болдум. Телевизор арқилиқ дуниядики яхши-яман ишлардин хәвәр тепип, «әркин сәясәтчиму» болуп кәттим. Арилап нәврәмгә кәмпүт берип жүрүп, Интернетқиму кирип кетимән. Ахири, улардин ишттәк зериккинимдә, тәлийимгә худайим мошу хошниларни әвәтти. Уларниң қосиғи тоқ, мениңзә – көңлүм. Уларға вақтида тамақ берип, зиминини дайим қирқип пәдәзләп, әтрапини тазилап бәргиним үчүн байқушлар маңа тезла бағир бесип қелишти. Буларниң әмирчисиму, ашпизиму, чакариму – бир өзәм. Әнди уларниң зуванини уққандин кейин мениң үчүн әң бәхтияр күнләр қайта башланди. Қушқачларниң тирикчилиги, турмуш тәризиму маңа баш қолдәк аян болуп кәтти. Бу җәһәттинму уларниң биздин анчә пәрқи йоқ. Зимистан қиш кетип, «баһар келиши биләнла улар бөләкчә җанлинип кетиду. Әтидин кәчкичә қурут-қоңғуз овлайду. Мәнму арам елип қалимән. Товва, уларму бизгә охшаш көккә «бир тоювелишни» яхши көридекән. Дәрәқләр бих урғанда, уларниң баш бурдисини қәвәт яқтуриду. Чөшүрәңлар охшаптиму, ағиниләр? – дәп сорап қойимән. Бәк охшапту, ғоҗайин, келиң еғиз тегиң, – дәйду улар әтрапимда чөгиләп учуп! Мән хошнилиримниң мәртлиги билән сипайилиғидин қайил болимән. Уларниң буниңдин кейинму дайим тоқ вә бәхтияр яшишини тиләймән. Күнләр иссишқа башлиғанда, бу җаниварларму ишқи-һәвәскә берилиду. О, қудритиң улуқ Яратқан егәм! Сениң мөҗүзикар екәнлигиң бәрһәқ екән. Мән илгири мону көрүмсиз қушқачларниң бу чағда мунчивала гөзәл, вичирлишиниң толиму нәпис, зилва болидиғанлиғини байқимиған екәнмән. Улар бу кәмдә әгиз суларда пат-пат жуюнуп, кичиккинә тумшуқлири билән пәй-қанатлирини таришиду. Қишта дан талишип урушуп қалатти. Әндизә бир-биригә шунчә амрақ, меһриван. Қерип қалғанлири чеғида қанатлири билән йәр сүпирип, өз мекиянлирини башқилардин қизғинип, һәйвә қилип қойиду. Бир мәзгил улар әйнә шундақ әнсиз вә, ким билиду, дуниядики бәхти әң чәксиз моҗудатларға айлинип қалиду. Илаһим, бу жилму угаңлар балиға толсун, мениң әзиз-қәдирдан, хошнилирим! Әвладиңлар көпәйсун. Зиминиңлар техиму ават болсун! Уларниң шат-шадиман, беғәм, хатирҗәм һаяти мениңдә арилап һәвәс, қизғиниш, қизиқиш охшаш сезимларни ойғитишқа башлиди. Мениңму улар охшаш көктә әркин пәрваз қилип, аләмниң гөзәл җайлирини тамашә қилғум, сөйгү шаравиға тоюп, мәстанә-мәсхуш һаят кәчүргүм, қисқиси, дуниядики бар ләззәткә ғәрқ болғум келәтти. Паһ, буларниң оюн-тамашә, мәшрәплириниң қизиқлиғичу! Нахша-сазичу! Дунияда мундақму тәңдиши йоқ иқлимлар болидекәна! Бәзи күнлири улар таң аппақ атқичә нахша ейтип, саз челип, уссул ойнайду. Бир-биригә сирлиқ көз қисип, қаш етип, бейит-қошақ ейтишиду: Қара-қара қашлариңға қатсаңчу мени, Қара қашниң базарида сатсаңчу мени... Мәнму ихтиярсиз уларниң нахшисиға қошулуп кетимән. Яш, дәвран сүргән чағлиримни әсләп, хуш болимән... Бирақ бәзи нахшилири толиму ғәмкин, дилазар... Мән өлүп тупрақта ятсам, Ким мени яд әйлисун? Достлирим ғәмкин болуп, Дүшмәнлирим шад әйлисун!.. Товва, кичиккинә, бәсти бағдики өрүкчиликму чиқмайдиған җаниварларда немә ундақ пүтмәс-түгимәс ғәмкинә бу! Хошна болғандин бери уларниң бирәр азап-зәхмәт чәккинини көрмиведимғу. Йә, илгири яшиған җайлирида җәбир көрдимекин? Йә бу нахшилар уларға дәртмән әҗдатлиридин мирас қеливедимекин? Бу яқлири маңа намәлум еди. Шуңлашқиму уларниң сирини билиш, қәлбини чоңқур чүшиниш истиги бу күнләрдә мениң әң муһим вәзипилиримниң биригә айланди. Мән уларниң турмуш тирикчилигини синалғуға, гәп-сөзини үналғуға йезишқа башлидим. Келәчәктә улар һәққидә ғайәт зор бир илмий әсәр йезип, һәммини, болупму, мени аллиқачан сараңға чиқиривәткән өйдикиләрни таң қалдурғум кәлди. Чүнки улар бойнумға есивалған синалғу, қолумдики үналғу вә қәғәз-қәләмләрни көрүп, маңа ечинған қияпәттә, йенимдин яқисини тутуп, бешини чайқап өтүп кетәтти. Төшүк қулақ аңлимамду? Жут ичидә: «Вай, Сайим сараң боп қаптәк!» дегән әпқачти гәпләр пур кәткини нәвақ! Дәвәрсун! Еғизи өзлириниң. Өмри янчуқ ғеми билән өтүватқан бу қосаққепилар билән немә карим! Һазир мениң бар зеһним, диққитим хошниларда... Вақит ғуюлдап өтмәктә. Мениң чүширивалған, йезивалған материаллирим дога-дога болуп кәтти. Әсәргиму тутуш қиливәттим. Униңға «Келәчәккә яки әвлатларға хәт» дәп сәрләвһиму қоюп үлгәрдим. Ишәнчим камилки, мәндәк бир «сараңниң» китавини йоруққа чиқиришқа йәнә бир «сараң һамий» тепилғанниң өзидиму, уни оқуйдиған бирәр замандаш тепилмайду. Гепиңға қулақ түрмәйдиған бу хәқ китавиңни нәдин оқусун! Шуңа бар үмүтни келәчәккә артқан һалда, йәнә бир тәрәптин қиммәтлик оқурмәнләрниң қиммәтлик вақтини алмас нийитидә, күндилигимдики, әсәрдин әмәс, айрим хатириләрдин пәқәт үзүндә кәлтүрүшни тоғра көрүватимән. ...Мартниң иккинчи йерими вә апрель. Хошнилирим Норуз мәйримини нишанлаш билән бәнт болди. Мәлимиздики башқа өйләрдә яшаватқан қушлар өзара бир-бирини меһманға чақирип, раса бәзмә қилишти. Еқим-чиқимни биз көтәрдуқ. Чөчәкләрдики «40 кечә-күндүз той қилди» дегини бекар параң әмәс екән. Байқиғиним – бу мәрикиләргә улар һөпүп, сүңгүч, қариғоҗа, ғоралдай вә башқиму қериндашлирини тәклип қипту. Лекин өзлири уларниңкигә беришмиди. Пәрәзимчә, чақирмиған охшайду. Бу күнләрдә ушшақ сөз-ғевәт көпийип кәтти. «Паланчи өйниң ғоҗайини мәрт екән. Буғдай-қонақ, териқ дегәнни төкүп ташлиди». Яки: «Пөкүнчи толиму пиңсиқ охшайду. Чивин чеғида поқ бар йәргә бариду. Униңға қариғанда «қуш» дегән улуқ намимиз бар. Буниңдин кейин кәлсә-кәлмәс чақирған йәрләргә баривәрмәйли», дегән охшаш рәнҗиш-етиразлар қулиғимға челиқти. ...1-май. Бу күни өзимиздә мәйрәм болғачқа сиртқа чиқмай, телевизорға “йепиштим”. Бирақ деризиниң һавадани очуқ. Һәммә нәрсә ашкарә аңлинип туриду. Хошнилирим интайин һиссиятқа берилип, ваң-чуң қиливатиду. Тәрәп-тәрәптин кимниду бирини яманлашқа башлиди. «Бу бешимизға чиқивалди. Бәргән жундисини дақақ қилип, еғизиға кәлгәнни дәйдиған болди. Өзимизгә йеңи һаким сайлайли» дегән сөзләрдин кейинла, гәп өзәм һәққидә екәнлигини чүшәндим. Чишимни чишимға бесип, ахириғичә тиңшашқа қарар қилдим. Чүнки мениң келәчәк әвлатқа тоғра, һәқиқий әхбарат йәткүзүш хаһишим үстүн. Буниң сөзиниң сесиқлиғичу? Техи һәрқайсимизға ләқәм қоювалғинини демәмсиләр! Мону гөлму шуниң гепини қилиду, – деди Зуғуй ләқәмлик хошнам өз ичидики бегиниң көзигә қанитини тиқип. – Алди билән мошу шум буйини қурутуш керәк. Ахири улар мән «Мәмәдан» дәп ат қоювалған қушқачни өзлиригә башлиқ қилип сайлап течланди. ...5-май. Йәнә ваң-чуң. «Мәмәдан» орнидин елинди. Орниға еғизида гәп турмайдиған «Чойла» башлиқ болди. Бириниң қанити, бириниң айиғи сунуп, йәнә бирлириниң қапақлири йерилғиниға қариғанда, сайлам һәддидин ташқири «демократик» һалда өткән охшайду. ... 9-май. Биз Ғалибийәт мәйримини нишанлидуқ. Бирақ хошнилар маканида һәқиқий уруш овҗ алди. Маҗра бүк бостан ичидики шамал тәгмәйдиған хилвәт угиларни қайта тәхсим қилиштин башланди. Ахири топларға бөлүнүп, «у йәрлик», «бу йәрлик» болушуп кәтти. Рәһбәрләр тез йөткилишкә башлиди. Бирдә «Тавақчи», бирдә «Қазанбаш»... Мән адишип қалдим. ...20-май. «Мәмәдан» һакимийәтни қайта қолға елиш нийитидә, қариғоҗилар падишасиға мәктүп йезип, көп соғиларға өзиниң кичик қизини қошуп, әлчи әвәтипту, дегән параң пур кәтти. ...1-июнь. Бүгүн бизниң һойлиға бир топ қариғоҗилар учуп келишти... Мән өзәмни начар сезиватимән. Өйдикиләр «тез ярдәмни» чақ... *** ...Әтрапимда аппақ кийингән биридин-бири чирайлиқ қизлар пәрванә болуп жүрүшиду. Бири қан қисмимни өлчәйду. Бири укол селип қойиду. Йәнә бири мени кичик балидәк қошуқ билән тамақландуруп, еғиз-бурнумни пакиз сүртиду. Һәтта едән жуйидиған қизчақму маңа сәдәптәк чишлирини намайиш қилип, әтрапимда чир пеқирайду. Өйдикиләрни издидим. Һеч қайси көрүнмәйду. Нери-бери ойлап, «Нәқ җәннәткә чүшкән охшаймән. Бу мениң әшу хошнилиримға, һәммиси “тилсиз” дәп һесаплайдиған қушларға қилған яхшилиғимниң шарапити болса керәк», дегән қарарға кәлдим. Ахир, аһанәт, кинайә, рәнҗишләргә толған һаятимға қариғанда, бу йәрниң миң һәссә артуқ екәнлигиниму сезиватимән. Бирақ хошниларниму сеғинғандәк қилип туримән. Хәйрият, әтрапимда шунчә һур пәриләр жүргәндә уларни немә қилай... Мәнму әр кишиғу. Әшу гөзәл қизларниң қоллирини сөйүп, бәллиридин тутуп, қучақлиғум кәлди. Шундақ шерин хияллар билән сәл мидирливедим, худа пана бәрсун, бар әзайим шеқирап ағрип кәтти. Синчилап қариғидәк болсам, пут-қолумға нәйчилири бар жиңнә, еғизимға трубка селип қоюпту. «Вай, мундақ җәннитиңниң еғизиға миң... Мәмпәзни көрситип қоюп бәрмигәндәк, бу немә мәсхирилик! Йә, хошниларниң қарғишиға қалдимму? ...Мән ятқан йәр – ағриқханиниң җан сақлаш бөлүми екән. Бәш күн дегәндә, палатиға йөткәшти. Икки кишилик, кәң, йоруқ, һаҗәтхана, душ, телефон, йоған рәңлик телевизор, музлатқуч. Һәр һалда, җәннәттин кам әмәс. Тамиғиму яхши. Йенимда ятқан киши – балам қурами жигит. Иккимиз тез тил тепишип кәттуқ. Мени «чал» дәп, толиму һөрмәт қилиду. Униңға келиватқан таамларчу! Қеза-қарта, қимиз-шубат, қиммәт коньяк... Вай-вуй немә йоқкинтаң? Сәл хиҗаләт болсамму, хошнам «тартинмай елиң» дәп зорлиғачқа, һә дәп соқимән. «Һә, өйдин полу, ләңмән, мантилар кәлсунчу, сениму рази қиливалармән» дәп қойимән ичимдә. Кәлди. Аялимниң қолидики йоған сумкиларни көрүп, хошал болдум. Немишкиду, униң чирайи мәйүс. Бечарә мениң ғемимда хелә пәришан һалға чүшкән охшайду. Аяп кәттим. У сумкидики үч литрлиқ әйнәк қачилардики суюқаш, әткәнчай, тухумпошкал вә икки тоғачни тумбочка үстигә қойди. Тамакичу? – дедим қол сумкисиға үмүтварлиқ билән қарап. Саңа болмайду! – деди у соғла. Тамақму, чайму соғ екән. Хошнам яратмиди, тайлиқ. Мени рәнҗип қалмисун дәпла, тухумпошкалға еғиз тәгди. Әткәнчайни өзәм ялғуз кокуритип, икки күн ичтим. Һәмширә, едән жуйғучиларни тамаққа тәклип қиливедим, писиңңидә күлүп қоюшуп, чиқип кетәтти. Әһвални кейин чүшәндим. Мән давалиниватқан палата һәқ төләп ятидиған бөлүмгә тәәллуқ екән. Күнигә 25 миң тәңгә. Мән байқуш ундақ нәқ ахчини һечқачан қолумда тутуп көргән бәндә әмәсмән. Һәтта ишләватқан жиллириму биз ундақ бәхиттин мәһрум едуқ. Идаримиз үч-төрт айда бир мааш берип қойидиған. Биз, кәсипдашлар, башлиқтин, униң шоферидин алған қәризлиримизни, ашханиға қәризгә йегән тамақ пулини һәм әтрапитики чоң-кичик дуканларға берәчигимизни тарқитиветип, өйгә пак-пакизә янаттуқ. Бу йәрдә ятқанлар өңкәй тиҗарәтчиләр, чоң башлиқлар вә башқиму дөләтниң әтивалиқ, катта пухралири екән. Улардин һал сорап келиватқан аяллар биридин-бири чирайлиқ, әрләр болса биридин-бири семиз, сумкилири биридин-бири йоған. Бизниң өйдикиләр уруқ-туққан, холум-хошнилардин уюлуп, бир тәрәптин нәврәмниң жиғисиға чидимай, мени мошу «җәннәттә» ятқузған екән. Банкидин несийә елип, хелә чиқимдар бопту. Мән болсам «ақ халатлиқ әвзәл җанларниң» пәрванилиғини, аялимниң солған чирайини башқичә җоруп жүрүптимән. Телевизордин яхши гәпләрни, есил қанунлардин аңлап һәммигә ишиниверип, нәқ галваң, саддә, хамбашқа айланған екәнмән. Толиму хиҗаләт болдум. Әтә-өгүн өйгә чиққанда: «Сән бекартәләп сараңға шунчә пул кәтти» дегән аһанәтни аңлайдиғиним ениқ. Өлүвалғумму кәлди. Бирақ бәрибир арқамдин: «Қип-қизил қәризгә боғуветип, өлүвалди бу мерәз» дегән сөз чиқиду. Чүнки җиназамға адәмму аз келиду, ахчиму чүшмәйду. Шу күнила баш дохтурниң алдиға кирдим. Өмрүмдә дәсләпки қетим қайнап, һәммини очуқ ейттим. Гәпара ялған қанун чиқириватқанларни раса тиллап бәрдим. Бәрибир дохтур әмәсму! Чүшәнди. Мени башқа бөлүмгә йөткиди. Илгәрки имтиязлар, силиқ-сипайә мунасивәтләр, баяшайәт таамлар йоқ. Дохтурларниң мүҗәзиму чамали көрүниду. Һәмшириләр тоңирақ, һәтта едән жуйғучилар чеғида бемарларни силкиштүрүп, тиллаштин янмайду. Бу йәрдә «давалиниватқанлар» өңкәй маңа охшаш ялаңтөш, макансиз, ишсиз, мусапир вә һаказа «җәмийәт қалдуқлири» екән. Улардин дохтурларға анчә нәп тәгмәйду вә уларғиму шуниңға лайиқла муамилә қилиду. Мән өзәмни унтуп, мәрһум Гиппократни аяп кәттим. Униңға ичим ағриди. Бечариниң намидин қәсәмяд қилип, уни шунчиму галваң қилған барму! Худайимниң ағамчиси узун. «Бәхитсизликму бәхит әкилидекән!». Бу йәрдики бемарлар, тәғдирдаш үчүнмекин, бир-биригә меһриван келидекән. Уларни издәп, йоқлап келидиғанларму бирән-сәрән. Шундиму чирайлирида һеч рәнҗиш йоқ. Уларда байлиқ, тонуш, әтива охшашлар болмисиму, арисида нә билимлик, гәп-сөзи тоғра адәмләр көп учришиду. Тәлийим оңдин келип, палатидики 8 бемарниң төрти маңа охшаш һәвәскар пәйләсоп вә орнитологлар, һәтта ичидә бири – пән доктори болуп чиқти. Мана бәхит дегән! Бәшимизниң сөзи түгисичу! Таңлар аппақ етип кетиду. Мән қайта өзәмниң «тәтқиқат» ишлиримни қолға алдим. «Кәсипдашлиримниң» тәҗрибисини зеһин қоюп үгәндим. Улар маңа қушлар һәққидә көплигән қизиқарлиқ мәлуматларни йәткүзди. Өйдин мәхсус тарихий китапларниму алдуруп, мениң келәчәк әсәримни, худайим буйриса, техиму «улуқ» қиливетидиған материаллар билән тәминлиди. Қайтидин һаятқа ишқим ойғанди. Бу күнләрдә мән кечә-күндүз хошнилиримниң тарихини үгинишкә башлидим. Булар мән шунчә аяп кәткидәк бечарә әмәс екән. Өз дәвридә дөләт қуруп, дәвран сүргән, паянсиз бағу-бостанларда өзлиригә мәнсүп бостанлиқ, бай, сехи маканлири болған екән. Уларниң бәхтияр, беғәм, һур һаяти көрәлмәс хошнилириниң рәшқини қозғапту. Алийип көз тикипту. Амма жиллап, әсирләп җәң қилсиму уларниң сехи диярини тартип алалмапту. Ахири, дүшмәнләр һейлигә өтүпту. Арисиға адавәт уруғини сепип, бу қушларни бир-биригә өчмән, дүшмән қиливетипту. Нәтиҗидә шу ахмақ, наданлиғи түпәйли, бу сехи дияри өзлири үчүн қәбир-гөр бопту... Әсли булар өз иқлими ичидики әң қедимий, әң билимлик, мәдәнийәтлик қушлар еди, – деди йенимда қатар ятқан тарихчи бемар. – Әпсус, шундақ бүйүк пәзиләтләргә егә туруғлуқ, улар Алланиң аддий синиғидин өтәлмиди. Яратқучи уларға зор байлиқ һәдийә қилғанда, бирдин көзи қизирип кәтти. Бәс-бәстә дунияниң кәйнигә кирип, өзлириниң җәңгивар роһидин мәһрум болди. Дунияда ундақ иқлимлар нурғун. Лекин, бу наданлар шулардин савақ елиш орниға, улардинму бәттәр хүнүк җаһаләткә патти... Бу сөзләр мени техиму тәшвишкә салди. Сәллимаза болғандин кейин дохтурлардин һеч сорақсизла ағриқханини тәрк әттим. Өйгә келип, өз көзүмгә өзәм ишәнмәй қалдим... Хелидин бери күтүмсиз қалған бостанлиқниң егиз өсүп кәткән шахлириниң биридә қузғун олтириду. Соғ теләтидин мәмәданлиқ, һакавурлуқ, тәкәббурлуқ йеғип туриду. Әтрапида тоқунақ қарға, қариғоҗилар айлинип учуп жүриду. Абла, мениң хошнилирим – қушқачлар нәгә кәткәнду? Бу бостанлиқни мән шулар үчүн бәрпа қиливедимғу! Пәришан һалда синчилап бостанлиқниң ичигә көз тиктим. Угилири аман екән. Лекин уларда тухум бесип ятқан қушлар, бәзи угилардики төмүр қанат болуп қалған җүҗиләр мениң хошнилиримниң пуштиға задила охшиматти. Бирлири һөпүп, бирлири қариғоҗа, йәнә бирлири мән илгири задила көрмигән мәхлуқларни әслитиду. Арида пурла қилип, маңа тонуш қушқачлар учуп келишти. Товва, улар тамамән өзгирип кетипту! Әркәклири еғизида әкәлгән озуқлирини егиз шахларда олтарған тәйяртапларға бериватиду. Урғачилиризә... қайси көзүм билән көрәй! Исит еқидәм! Әву кәлгүнди алиқанатларниң гаһ мүрисигә қонуп, гаһ чатлириниң арисиға шуңғуп найнақлишип жүриду. Өзлиричә қосақлиридики, чатлиридики пәйлирини жулуп ташлап, «заманивий» болушувапту. Кичиккинә бешидики пөпчәклириму бурунқидәк әмәс. Бириниң қизил, бириниң сериқ. «Вуй шихиң қурғурлар, иштансиз паһишивазлар» дәп тиллидим чидимай. Улар писәң қилар әмәс. Әксичә, маңа алийип, яқтурмай чәкчийип қарап қойишиду. Қәйәрдинду-бир йәрдин ғиңшип ейтиватқан нахша аңланди. Бағлардин орун тәгмәй Тағларни макан әттуқ... Қараймәнки, бостан түвидики қараңғу йәрдә бир қанитини йерилған бешиниң астиға қоюп, иккинчиси билән жуңузланған тенини йерим-ята япқан бирси ятиду. Өзәм дайим уқақ тартип, мошуниңдин бир нәрсә чиқидиғу дәп кәлгүсигә үмүт артип жүргән «Нағра» ләқәмлиқ қушқичимни аран тонудум. Мени көрүп өзини туталмай қалди, бечарә. Мениңму көңлүм бузулуп кәтти. Авайлап алиқинимға елип өйгә әкирдим. Ярилирини теңип, дан-су бәрдим. Өзигә кәлсун, дәп хелә вақ арамини бузмидим. Ахири «Нағра» өзи тил қатти. Қәдирлик оқурмән, мошу җаниварларниң һаятини тәтқиқ қилишқа әһд қилғиним вә бу җәриянда һәммини өз әйни бойичә тәсвирләп бериш һәққидики вәдәмгә итаәт қилған һалда, төвәндә хошнамниң һекайисини, яқ дәрт-пәриядини өз петичә кәлтүрүватимән. – «Сән ағриқханиға кәтмәй турупла, бизниң тиничлиғимиз бузулған еди. Сепимиз көпәйгәнсири, бир-биримизгә дава дәстүримиз, рәнҗишлиримизму һәссиләп ашти. Тәхт талаштуқ. Мәнсәп, унван, байлиқ талаштуқ. Аримиздики чирайлиқ сәтәңләр үчүнму бир-биримизни өлтүрдуқ. Униң үстигә мошу әтрапта өсидиған явайи кәндиргиму раса үгәндуқ. Униң уруғини йәп, башта кәйпә-сапа сүрдуқ. Кейин әқли-һошимизни жүтәрдуқ. Әркәк-чишимизда номус-һая дегән қалмиди. Биз топларға бөлүнүп, өзара уруш-маҗра қиливатқанда «Мәмәдан» қариғоҗилар билән тил бириктүрди. Униңға чидимиған «Чойла» қузғунларни әгәштүрүп кәлди. Башта қариғоҗилар билән қузғунлар бир-биригә дүшмән болуведи. Кейин иттипақ қуруп, ахирида өзимизни харап қилди. Қизлиримиз бу яқта турсун, жигитлиримизму хотунға айландуқ. Сән һаңвақти нәгә қаридиң? Әтидин кәч киргичә өзәңгә охшаш 4-5 гезәндини кәйниңгә селивелип, дап-думбиғиңни челип, оюн-тамашә қилғичә, арқаңни ойлисаңмамду? Қара, әву угидики әвладиңни! Йә өзәңгә, йә мону кәлгүндиләргә түри охшимайдиған, авазиму ғәлити бир немиләр аптапқа қахлинип ятиду, – дедим униңға терикип. – Техи, сән шөвәкләр, өзәңларчә «чоңсайлиқ», «кичиксайлиқ» болуп бөлүнүвапсиләр. Қачанғичә чоң болмайсән, родупайлар. Кичигиңниңму, чоңиңниңму техила кичиклиги қалмиди. Вуй, бәғәрәз, нанқепилар... Теч ятқинимиз йоқ! Талай қетим баш көтәрдуқ. Һәтта уларни қоғлап чиқиривәткән чағлиримизму болди. Бирақ... бирақ йәнә шу аримиздин чиққан мунапиқлар... Бечарә шундақ дәпла һошидин кәтти. Су сәптим. Ялвурдум. Йелиндим. Турмиди. Қайтип һошиға кәлмиди... «Мана әнди тинич ят, байқуш!» Рәмәтликни шу бүк бостан түвигә, әву гезәндиләр көрүп қалса, җәсәтни хорлимисун дәп, бир кечидә йәрләп қойдум. Изи жүтүп кәтмигәй һәм кәлгүси әвлат көрсә бешиға дуа қилип өтәр, дегән нийәттә тахтайчә орнитип қойдум. Униң билән видалашқач, есимға бир ой кәлдидә, тахтиға бир бәнд қошақ йезип қойдум. Өткәндиң бу һаятта күлүп, сайрап, Ахири болди өмрүң сениң харап... Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ.