• Әхбаратлар еқими
• 21 Маусым, 2018

Йүз жиллиқ сәнәләрни нишанлаймиз

Бийил Қазақстан уйғурлири чоң икки тарихий сәнәни нишанлайду. Уларниң һәр иккилиси тәвәллудлуқ.Биринчиси – тарихимиздики паҗиәлик сәһипә. 31-май – Сәясий тәқипләр қурванлирини хатириләш күни Алмута вилайити Әмгәкчиқазақ вә Уйғур наһийәлириниң йезилирида Йәттисудики уйғур йезилириниң течлиқ аһалисини аммивий қириш вақиәсиниң 100 жиллиғиға беғишланған чарә-тәдбирләр болуп өтти. ХХ әсирниң беши наһайити қийин вә паҗиәлик болди. Һакимийәтниң өзгириши, қалаймиқанчилиқлар, ачарчилиқ, падиша дәвриниң еғир жүки – мошуниң һәммиси Мәркизий Азиягиму беваситә тәсир қилди. Җәмийәт иккигә бөлүнди: аһалиниң бир қисми “ақларни”, йәнә бир қисми “қизилларни” қоллиди. Ақивәттә, Әмгәкчиқазақ, Уйғур вә Панфилов наһийәсиниң территориясидә орунлашқан қазақ вә уйғур йезилириниң, авуллириниң хәлқи зәрдап чәкти. Һазирқи Әмгәкчиқазақ наһийәсидики Лавар йезисида үч миңға йеқин адәм етип өлтүрүлди. Мошундақ вақиәләр Йеңишәр, Қорам, Тәшкәнсаз, Чоң Ақсу, Шуңқар, Кәтмән, Кичик вә Чоң Ачиноқа вә башқа йезилардиму йүз бәрди. Етип өлтүрүлгән хәлиқниң санини ениқ һечким билмәйду. Бу паҗиәни уйғурлар “Ату” дәп атайду. Җумһурийитимиздә 31-майда сәясий тәқипләр қурванлирини хатириләш күни, қазақстанлиқ уйғурларму башқилар қатарида әйнә шу паҗиәлик вақиәләрниң қурванлирини хатириләп өтиду. Әйнә шу қанлиқ вақиәләр тоғрилиқ һәқиқәтни биз пәқәт Қазақстан өз мустәқиллигини алғандин кейин билдуқ, архивлар ечилди, әслимиләр йезилди. Бу Қазақстан хәлқиниң тарихий хатирисидә чоң савақ болғуси. Биз хәлиқләрниң бирлиги вә өмлүгиниң нәқәдәр чоң әһмийәтлик егә екәнлигини чүшәндуқ. Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаевниң дана сәясити түпәйли җәмийитимиздә һисдашлиқниң, иттипақлиқниң бизниң һаят кәчүрүшимизниң аҗралмас бир қисим екәнлиги чүшәнчиси қелиплашти. Иккинчи тәвәллудлуқ сәнәниңму тарихий әһмийити зор. Мошуниңдин топ-тоғра 100 жил илгири Алмутида уйғур тилида дәсләпки “Садаий таранчи” гезити йоруқ көрди. Йеқин арида мошу тәвәллудқа беғишланған тәнтәнилик чарә-тәдбирләр өтиду. Чүнки нәқ мошу нәширдин заманивий уйғур журналистикисиниң тарихи башлиниду десәкму болиду. Һазир йоруқ көрүватқани “Уйғур авази” җумһурийәтлик җәмийәтлик-сәясий гезити әйнә шу әнъәниләрни давамлаштуруп кәлмәктә. “Сада” сөзи парс тилидин тәрҗимә қилғанда, “аваз” дегәнликни билдүриду. “Таранчи ” болса – бу Или тәвәсидә яшаватқан уйғурлар. Демәк, һазирқи “Уйғур авази” гезитиниң намиму униң варислиғини дәлилләйду дәп ишәшлик ейталаймиз. Қазақстан мәтбуатиниң тонулған тәтқиқатчиси, тарих пәнлириниң доктори, профессор, Қазақстан журналистика академиясиниң президенти Сағымбай Қозыбаевниң пикричә, гезитниң алтә сани чиққиниға қаримай, қазақстанлиқ уйғурлар һаятида чоң вақиә болған. Гезитта уйғурларниң мәдәний һаяти, әдәбияти тоғрилиқ материаллар берилгән. Шу дәвирдики Мәркизий Азияниң вә Қазақстанниң “һаят нәпәси” йорутулған. Кейин гезит нами “Кәмбәғәлләр авази” дәп өзгәртилип, наһийәлик гезитқа айланди. 1957-жили болса, уйғур тилида “Коммунизм туғи” җәмийәтлик-сәясий гезити йоруқ көрди. Униң нами кейинирәк “Уйғур авази” дәп өзгәртилди. Мошу гезитларниң һәммисиниң умумий мәхсити вә вәзипилири бар. Улар уйғур җәмийитиниң мәсилилирини, йәни тарихи, миллий мәдәнийити, тили вә маарипиға аит мәсилиләрни йорутуп кәлмәктә. Шундақ қилип, һәқиқий мәнадики сөз әркинлигигә уйғурлар мустәқил Қазақстанда йәтти дейишкә болиду. Бүгүнки таңда “Уйғур авази” гезити миллий мәдәнийәт, тил, маарип, сәнъәт тәрәққияти мәсилилирини кәң рәвиштә йорутушни давамлаштурмақта. Әң муһими, гезит Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаевниң сәяситини, шуниң ичидә Милләт Лидериниң йеқинқи тәшәббуслирини, қазақ тилиниң латин алфавитиға көчүш мәсилилирини тәрғибат қилишта алдинқи сәптин көрүнмәктә. Тәкитләш керәкки, “Уйғур авази” гезити жил давамида қазақ тили елипбәсиниң латин алфавити асасидики уйғур тили алфавитиниң мәсилилирини муһакимә қилди. Бизниң Президент дайим биз – бир хәлиқ, демәк, бизниң тәғдиримизму бир дәп тәкитләйду. Шаһимәрдан НУРУМОВ, Қазақстан Җумһурийити Парламенти Мәҗлисиниң депутати, ҖУЭМ рәиси.