• Мөтивәрләр
• 11 Шілде, 2018

Еһ, йоллар, йоллар...

Бәхтишат СОПИЕВ, «Уйғур авази» 90 яшлиқ Бедәлҗан Зулияров бесип өткән һаят йолини һеч тәнтиримәй-тенимәй сөзләп бәрдидә, гепиниң ахирини бүгүнки турмушимизға, сәясәткә әкелип тақиди. Әң қизиғи, униң пиядә йол маңғини. Уни аңлапла һерип кетисиз. Бовайниң сәпири Кәтмәндин башлинип, Кәтмәндә аяқлашқан екән.КӘТМӘН Әсли Бедәлҗан Зулияровниң ата-аниси йеңишәрлик болуп, дадиси хизмәт баби билән Уйғур наһийәсигә берип қалған екән. Әнди балилириниң ейтишичә, бовиси аилисини Уйғур наһийәсигә бир «сәясәт» билән елип барған көрүниду. Оттузинчи жилларниң ахири униңда тарихий Вәтинимизгә өтүп кетиш хаһиши болған екән. Амма униң бу армини әмәлгә ашмай, ревматизм ағриғиға муптила болуп, әтигәнла һаяттин өтүпту. Бедәлҗан ата һекайисигә бу «сирларни» арилаштурмиди. Мәнму уни қистап кәтмидим. – Йәттә йешимдин атамдин житим қалдим, – дәп сөзини башлиди ата. – Йәттинчи синипта колхозниң ишиға арилаштим. Колхоз рәиси мәктәпкә келип, мени мудирдин сорап елип кетидиған. «Мошу бала оқәткә пишшиқ, ат йетиләйду» дегини ядимда. Бәзидә, мени “егиси йоқ” дәп бозәк қилдиму, дәпму ойлаймән. Амма җисманий әмгәктин һеч қачан қачмидим. Көп әмгәк қилғанлиғим үчүн мошу күнләргә йәтсәм керәк. Қизиғи, бу әмгәкчанлиғим мени 17 йешимда Қарағандиға – ФЗОға елип кәтти. ҚАРАҒАНДА – У жиллири Қирғизсай Уйғур наһийәсисниң мәркизи болидиған,– дәйду ата сөһбитини давамлаштуруп. – 1944-жили Уйғур тәвәсидин он һарвуға олтирип, 75 бала йолға атландуқ. Масақта, Қаратуруқта қонғанлирим ядимда. Әйтәвир, 7-8 күндә аран дегәндә Алмутиға йәттуқ. У йәрдә бир кечә қонуп, әтиси поезд билән йолға чиқтуқ. Қарағандиға келип хаңда ишлидуқ. 400 метр төвәнликкә чүшүп, хаңчиларға керәк нәрсилирини йәткүзүп беримиз. Мени Василий исимлиқ икки рус жигитигә қошуп қойди. Хаң һәқиқәтәнму иккинчи фронт екән. Мениң көзүмчә Аваттин Әмәт, Удутидин Давут дегән балилар қайтиш болди. У күнләрни әслигүмму кәлмәйду. Бир жилдин кейин «немисларни йәңдуқ!» дегән хуш хәвәр кәлди. Бизниң орнимизға әсиргә чүшкән немислар келип ишләшкә башлиди. Мән рәһбәрликниң рухсити билән поезға олтирип, өйгә қайттим. САРИӨЗӘК – Поезд Сариөзәккә кәлгәндә чүшүп қалдим. Чүнки бу яқтин биз тәрәпкә кетиш оңай еди. Амма һеч кимни тонумаймән. Ят жут. Станцияниң өп-чөрисини пиядә арилап жүримән. Бир вақитта икки қолтуқ таяққа таянған бир уйғур балисини учритип қалдим. Өзи довунлуқ болуп чиқти. Уму Ақмола вилайитидики бир хаңда ишләп қайтқан екән. Иккимиз пәтир яллидуқ. Кейин бизгә яркәнтлик бир бала келип қошулди. Көп өтмәй, довунлуқ иккимиз йолға чиқтуқ. Яркәнтлик бала шу йәрдә қалди. Сариөзәкниң сиртиға чиқип, машина күтүп, бир кечә талада қондуқ. Сәһәрлиги бир машина билән Көкталға йетивалдуқ. КӨКТАЛ – Растимни ейтсам Көкталда кочида қалдим. Бешим қетип, у яқ – бу яққа меңип жүримән. Бир чағда алдимға калисини падиға һайдаветип қайтқан аял чиқти. Униңға һалимни ейттим. Хошал болған йерим, унумиғинимға қаримай өйигә бир чинә чайға тәклип қилди. У аялниң икки балиси бар екән. Уларға азду-тола базарлиғимни бәрдим. Әву аял маңа қаймақлиқ әткәнчай әтти. Чейимни ичип мән йәнә кочиға чиқтим. Чоң кочидин үстигә туң бесивалған машинилар тазиму көп өтти. Амма һеч қайсиси тохтимайду. Ахири қолумни тохталсиз шилтип жүрүп, бир машинини аран тохтаттим. У мени Или бойиға әкелип қойди. Дәрия қирғақлирини солдатлар қаплап кетипту. Сәвәвини чүшәнмидим. Шу йәрдиму уйғурум алдимдин чиқти. Улар мени өйлиригә тәклип қилип, қосиғимни тойдурди. Әһвални чүшәндүрүведим, мени йолға чиқирип қойди. Маңа бираз йолни пиядә меңишқа тоғра кәлди. Туң бесип өтүватқан машинилар тохтар әмәс. Ахири аста кетип барған бир машиниға өзәм жүгрәп берип олтиривалдим. Һарғинимдин қаттиқ уйқиға кетип, униң билән Таштқарисуға йетип кәлгинимни сәзмәй қаптимән. ТАШТИҚАРИСУ – Бу йәрдин Һосман исимлиқ кәтмәнликниң ата-анисини таптим. Өзи өйдә йоқ екән. Таштиқарисуда шу пәйтләрдә гөш комбинати болса керәк. Бу аилидин бирәси шу йәрдә ишләмдекин, әйтәвир өйи гөшкә толупту. Үч күн шу йәрдә меһман болдум. Әнди маңа Чонҗиға йетивелиш керәк еди. Үгинип қалған адитим бойичә йәнә пиядә йолға чиқтим. Чоң йолда ешәк һарвудин башқиси көрүнмәйду. Йезиға йеқинлишиватқинимни сезиватимән. Йолда учриған бир бовай момийи билән һарвуда мени Чонҗиға әкелип қойди. Садиғаң кетәй уйғурум... ЧОНҖА – Чонжидиму һеч кимни билмәймән. У йәрдиму маңа бираз тенәшкә тоғра кәлди. Ахири, мону худаниң қудритини қаримамсиз, бизни ешәк һарвусида Алмутиға елип барған Һетәк бовайни учритип қалдим. Шуни ейтқум келидуки, уйғурниң адәмгәрчилигигә һеч қандақ еғирчилиқ тосалғу болмайдекән. Буниңға мениң көзүм йәтти. У мени унумиғинимға қаримай өйигә башлиди. Бир кечә шу Һетәк бовамниң өйидә қондум. Иккимиз хелә бир вақитқичә муңдаштуқ... Әтиси у мени Довунға йолға селип қойди. ДОВУН – Йерим йолни йәнә шу пиядә меңип, ахири бир жүк машиниси билән Довунға йетип кәлдим. Бу мәлидә биринчи қетим болушум еди. Һазирқи Қурбанниязовларниң бовилириниң өйигә чүштүм. Ядимда қалғини, бу аилиниң өшкиси көп екән. Уйғур наһийәси парткоминиң биринчи кативи Рәҗибаев бу йәргә очилиққа кәлгән екән. Довунлуқлар мени һөрмәтлик меһман билән биллә очуқчирай қарши алди. Ахири шу өйдә қонуп қалдим. АЧИНОҚА – Әтиси шу биринчи катипниң машиниси билән Ачиноқиға атландуқ. Наһийә рәһбиригә «мени Кәтмәнгә йәткүзүп қоямсиз?» дейишкә тилим бармиди. Ачиноқида бизгә Кәтмәндә хошна олтарған Исрапулни таптим. Уму бизни қучақ йейип қарши алди. Һәтта маңа Кәтмәнгә баридиған бир ешәк тепип бәрди. Шу йәрдин Кәтмәнгә хәвәр қилип, йолға атландим.. КӘТМӘН – Кәтмәнниң четидә сиңлим Халидәм достлири билән мени күтүветипту. Қизларниң кийивалған кийимини көрүп ичим серилип кәтти. Адәм чидиғусиз әһвал. Төвән тәрәптин апам жүгрәп келиватиду. Униң кийимини көрүп өзәмни туталмай жиғлавәттим. Улар мени өйгә башлиди. Босуғидин атливедимла, апам очақниң алдини колап бир җавур буғдай чиқарди вә қазанда қоруп, қомаш ясиди. Уни олаш-чолаш йедуқ. Тамақниң тузиму йоқ. Мәнму әкәлгәнлиримни дәстиханға төктүм. У күнки жутдашлиримниң, апам билән сиңлимниң хошаллиғини аддий тил билән йәткүзүш мүмкин әмәс. Бедәлҗан атиниң «йол һекайиси» Кәтмәндә түгәйду. У ФЗОдин келипла колхозда һесапчи болуп ишләйду. Бир жилдин кейин у армия сепигә чақиртилиду. Армиядә тиришчанлиғи билән көзгә чүшкән у бәш жилда үч қетим өйгә дәм елишқа кәлгән екән. Армиядин кейин бригадир, завхоз, бухгалтер болуп ишләйду. Дуч кәлгән қийинчилиқлири көп. Амма уларға бәрдашлиқ беришни билди. Ялғуз сиңлиси Халидәмни алий оқуш орнида оқутимән, дәп өйдики ялғуз өшкиниму сетивәтти. – Мәхсәткә пәқәт чидамлиқ адәмла йетәләйду, балам,– дәйду көпни көргән ата.– Бу һаятта қийинчилиқларға бәрдашлиқ берип, төрт оғул, төрт қиз таптим. 26 нәврәм, 27 чәврәм бар. Адилҗан оғлум һаяттин әтигән кетип қалди. Униңғиму чидидим. Ялғуз сиңлим Халидәмдинму айрилдим. Һаят шундақ. Раст, тирикчиликтә адәмләрниң бири бай, бири гадай. Буни Алла шундақ яратти, дәп қойиду. Яқ, ундақ әмәс. Ишләмчан адәм бай болиду. Һорун кәмбәғәлчиликниң дәрдини тартиду. Ишлигән чишләйду.