• Жиллар вә адәмләр
• 19 Шілде, 2018

Жут сеғиниши өчмәйдекән

Бүйүк язғучи Зия Сәмәди “Истәк вә қисмәт” намлиқ романида ана жути тоғрилиқ мундақ дәп язиду: “Бу новәт Или өлкисидин Йәттисуға көчирилгән уйғурлар 45 миң 370 нәпәр адәм болуп, улар орунлишип сәксәндин ошуқ йеза-кәнтләрни бәрпа қилишти... Шуларниң қатарида йеңи Хонихай мазаридин көчүп кәлгән мениң әҗдатлирим болған екән.Тәңритағниң бир шехи болмиш Җоңғар-тәлкә теғиниң күнгәй етигидики сайларниң бирини йерип, таштин-ташқа урулуп, көвүклишип ақидиған марҗандәк сүзүк вә салқин Чежин сүйиниң бойиға җайлашқан бу кәнтниң муһити иллиқ, мәнзириси көркәм, абу-һаваси йеқимлиқ болғачқимекин, адәмлири тирик-тетик, сағлам болған. Хонихай (тәкчә – егиз түзләңлик дәпму атилиду) йери әтлик үнүмлүк болғачқа ата-бовилиримиз “Хонихайниң йеригә адәм терисәң үнүп – өсиду” дәп махтинидекән!...” Мана шу берикәтлик, аватлашқан жутниң харабийлиққа учриғиниға талай жиллар болди. Зия ака пәхирлиниш билән тилға алған чоң әвладидинму һечким қалмиди, әвлатлириму бир нәччә қетим алмашти. Уруш балилиридин аталған кейинкилириму у-бу йәрләрдә яшап, һазир мөтивәрләр қатаридин орун алди. Уларниң сәплириму шалаңлишип кетиватмақта. Бәзилирини жутқа – Яркәнткә барғинимда учритип қалимән. Йеқинда шуларниң бири, бийил һаятиниң 80-даваниға көтирилгән Майсәм Нурахун қизи Һейтқулиевани көрүп, сөһбәтлишип қалдуқ. Течлиқ-аманлиқтин башланған гепимизниң ахири жут өтмүшигә улушуп, хелигә созулди. – Җай-җайларда туруп, тирикчилик қиливатсақму, хонихайлиқлар һазирму өм. Муюмлиримиз болғанда баш қошуп қалимиз. Өтмүшни, йезимизни әсләймиз, туғулған жутниң сеғиниши өчмәйдекән, – деди Майсәм. – Бовимиз Әласопи, момимиз Айимханлар Хонихайни бәрпа қилип, уни аватлаштуруш йолида аччиқ тәр төкүп әмгәк қилған инсанлардин болған. Улар мошу жутта пәрзәнт сөйүп, қатарға қошти. Шуларниң бири, тунҗа оғли мениң дадам Нурахун, кейин у Айшигүл исимлиқ қиз билән турмуш қуруп, дунияға кәйни-кәйнидин пәрзәнтлири кәлди. Мән – тунҗиси, 1938-жили туғулған, кейин қатаримға укилирим қошулди. Бовам вә момамлар билән бир һойлида яшидуқ. Улар алаһидә балиҗанлиқ кишиләрдин еди, нәврилири үчүн җанкөйдүрүп, тапқан-тәргинини бөлүшүшкә алдиратти. Жутдашлири билән һәмкарлиқта оттузинчи жиллири йезида “Колхозчилар авази” намлиқ колхозни тәшкил қилған. Униң тәркивигә жуқарқи һәм төвәнки Хонихайдин ташқири, әтраптики Чулуқай йезисиниң аһалисиму киргән екән, Улар асасән деханчилиқ вә чарвичилиқ билән шуғуллинип, бу саһаларни риваҗландуруш йолида аянмай әмгәк қилди. Бовам қоғун-тавуз, көктат өстүрәтти Момам биләк түрүп, униңға ярдәмлишәтти. Дадам болса шу жиллири йеза кеңишиниң рәиси хизмитини атқуруп, жутдашлириниң истәк-хаһишлиридин шәрәплик чиқип, һөрмәт-ишәнчисигә еришти. Биз ғәм-тәшвишсиз мәктәптә оқушимизни давамлаштурдуқ. Мошундақ бир мәзгилдә туюқсиз уруш башлинип кәттидә, һәммә вәһимигә патти. Жутни жиға-зеригә бөләп, хонихайлиқ жигитләрму кәйни-кәйнидин мәйданға атланди. Мошу ихчам йезидинла фронтқа оттуздин ошуқ адәм кәткән екән. Шуларниң қатарида Майсәмниң дадиси Нурахун Әләсопиевму бар еди. У урушқа баштин-аяқ қатнишип, жутқа аман-есән кәлди. Течлиқ әмгәк мәйданидиму һәрхил иш-хизмәтләрни атқуруп, егилик ихтисадиниң тәрәққиятиға мунасип һәссисини қошти. – Уруш жиллири арқа сәптики анилар, қерилар, балиларниңму тартқан җәври-җапалири аз болмиди, – дәп еғир нәпәс алди әмгәк ветерани Майсәм Һейтқулиева. – Егиликниң барлиқ ишлири шуларниң зиммисигә чүшти. Шу жиллири колхозда иккила трактор болуп, егилик ишлири толуқ дегидәк қол күчи билән атқурулатти. Турсун бовай трактор һайдашқа мәҗбур болди, ярдәмчиси ирадилик ана Испатхан еди. Чоңлардин Әквәр Һейтқулиев – бригадир, Турар Зайиров – малчи, Әләсопи Норузов – көктатчи, Қаһар Қадиров – түгмәнчи, Хелил бовай – хаманчи, Исмайил Мәмиров – амбар башлиғи вәзипилирини зиммисигә алдидә, вақит билән һесаплашмай ишлиди. Уларниң қатарида яшанған аниларму биләк түрүп әмгәк қилди. Мәсилән, Зорәм, Хушнәм, Айимхан, Җәннәт, Шеринбанум, Айшәм, Меликәм, Мәстихан, Хасийәтхан, Дилбирим, Зиләйхан вә башқилар кечә-күндүз тиним тапмай, җасарәтлик әмгәк үлгисини көрсәтти. Кечилири фронтқа соға-посылкилар тәйярлаш билән бәнт болди. Һазир уларниң пүкүлмәс ғәйрәт-ирадисигә апирин ейтимән. Ғалибийәттин кейин турмуш әһвал аста-аста қиниға чүшүп, яшларниң билим елип, кәсип егилишигә мүмкинчилик туғулди. Шу сәптә хонихайлиқ жигит-қизларму болди. Җүмлидин, Майсәм жутида йәттә, шәһәрдә он жиллиқ мәктәпни пүтәргәндин кейин Талдиқорған шәһиридики балилар бағчилири хадимлирини тәйярлайдиған курста оқуп, икки жил жутида балилар бағчисиниң башлиғи болуп ишлиди. Андин кейин Талдиқорған сода техникумини тамамлап, Панфилов наһийәлик истималчилар җәмийитидә үзлүксиз 37 жил сетиқчи болуп, аһалиға шәрәплик хизмәт көрсәтти. “Кеңәш содисиниң әлачиси” бәлгүси вә көплигән пәхрий ярлиқлар билән тәғдирләнди. Йолдиши Талип Һейтқулиевму механизатор болуп, Киров намидики колхоз ихтисадиниң йүксилишигә мунасип үлүш қошти. Улар инақ аилидә йәттә пәрзәнт тәрбийиләп, оқутуп қатарға қошти. Һазир улар ата-анисиниң әмгәк йолини давамлаштуруватмақта. Абдукерим ТУДИЯРОВ, Панфилов наһийәси.