• Қәлб төридики инсанлар
• 22 Тамыз, 2018

Исми әл қәлбидә

Нурумсахан НОВӘРОВА — оттуз жилдин ошуқ вақит “Коммунизим туғи” – «Уйғур авази» гезитида ишлиди. У уйғур ханим-қизлири арисидин чиққан дәсләпки кәспий журналистларниң бири. Нурумсахан һәдә гезитимизда ишлигән жиллири ханим-қизларға беғишланған «Висал» сәһиписини уюштуруш тәшәббусини көтирип, униң һөддисидин шәрәп билән чиқишни билди. Мәзкүр сәһипидә аилә, бала тәрбийиси, сөйгү-муһәббәт, әдәп-әхлақ мәсилилиригә аит мақалилар йоруқ көрүп турди. Нәқ шуңлашқа болса керәк, бу сәһипиниң гезитханлар арисида аммибаплиғи жуқури болди. Тәҗрибилик журналист әдәбият мәйданиғиму новелла вә этюд жанрлири билән кирип кәлди. Униң ана жутқа, тәбиәткә вә адәмләргә дегән җошқун муһәббити әйнә шу әсәрлиридә очуқ ипадиләнди. Нурумсахан Новәрова һаят болса, мошу күнләрдә 80 яшқа толаттекән. Шу мунасивәт билән бүгүн мәрһумниң һаятиниң ахирқи жиллири язған қош новеллисини елан қиливатимиз. Мән сениң меһминиң, hаят Түн. Яз ямғури яғмақта. Үз-көзи қанға боюлуп, әс-һошини йоқатқан аял, телиқип жиғлаватқан балисини қандақларчә жулуп еливалғинини өзи билмигән һалда, ишиккә қарап интилди. Ямғур яғмақта. У аялға мәдәт бәргәндәк. Таза һавадин күч алған аял тиришип-тирмишип илгири кетип бариду. Еридин таяқ йәп, өйдин қечип маңған аялға мәдәт бәргәндәк, ямғур үнсиз, аста яғмақта. Чокан қәдимини техиму чапсанлитип, жүгрәшкә киришти. У қаяққа кетип бариду? Қаяққа алдирайду? Алдида қараңғу чөл-дала. Аял йерилған қапиғиниң аччиқ ағриғиниға қаримай, һаман илгири қарап кетип бариду. Һәй, пәләк! Ана путлашти, путлаштидә бәргидин үзүлгән гүлдәк ләйләп кәтти. Ямғур тохтиди. Әтрап җим-җит. Йеза арқида қалди. Бир мәзгилдә һошиға кәлгән ана қоллири билән патқақни татлап, тимақлири ичигә қаттиқ ағриқ киргинини сәзди. У аяқлири қаттиқ нәрсигә тирилип қалғанлиғини әндила чүшәнди. Путаққа охшиған нәрсини мәккәм қучуқлавалған, қолида бала йоқ. Оғлум қени?! Аялниң әндишидә жүриги оттәк янди, патқақ қизишип үзигә иссиқлиқ ямашти, муздәк лай бәдинини көйдүрди. Һәйәл қилмай қулиғиға жиға авази кәлди. Аста бешини көтәрмәкчи болуведи, баш үстидә ятқан балини көрди. Худаға шүкри! Жүриги орниға чүшкән анини йәнә ғәм басти. Титирәватқан аяқлири, қоллири ағриққа чидимай тирәкләрдин сирилип, чүшүп кәтсичу? Ана қаттиғирақ нәпәс елишқиму қорқуп, һәйкәлдәк қетип қалди. Сүвә көтирилишкә башлиди. Патқақ ичидә ятқан аялни уйқа басти. Уйқа уни қаяққиду башлиди. У асманға қуштәк учуп кәтти. Һемишәм зиминдики һаятлиққа һәвәслинип, таң сәһәрдә чиқидиған Чолпан юлтузи билән учрашти. Юлтуз уни һаятлиғида һеч көрмигән, рәңму-рәң гүлләр ечилған, хилму-хил мевиләр пишип-йетилгән гөзәл баққа башлиди. Баққа кириш алдида аялниң үстидә пәйда болған һал рәңлик юмшақ ипәк көйниги йәрдики һаятлиққа охшаш бәдинигә арам беғишлиди. Чолпан учуп бариду, мәңгү һаят нахшисини яңритип учуп бариду. «Әссалам, бақи һаят! Әлвида, пани өмүр, мән сениң меһминиң едим, халас! Меһминиң едим!...». Патқақта ятқан аялниң су тегип турған ләвлириму мидирлап, аста тохтиди. Таң атти. Әтрап қуяш нуриға орилип, йәр яшнап кәтти. Қушлар сайришип, һаятниң шох нахшисини йәнә башлиди. Күн нури чоңқурлуқтики патқақлиққиму йетип кәлди. Мәңзиниң иссиғинидин раһәтлиниватқан бала көзини ачти. Асманға тикилгән қара көзлири уни айлинип учуп жүргән қушқа чүштидә, әркиләп күлди. Аниси есиға чүштиму, бешини у яқ-бу яққа еғитип, бағлақлиқ қоллирини бошитишқа һәрикәтләнди. Нәтиҗә чиқмиғач, бовақ жиғлиди. Чоңқурлуққа хелила жирақ җайда топлашқан адәмләр ат үстидә олтарған падичи билән сөһбәтлишивататти. Балиниң жиғисини биринчи болуп падичи аңлиди. «Тохтаңлара, балиниң жиғиси келидиғу?». Бу сөз һәмминиң диққитини бөлди. Қулақ селиштидә, чоңқурлуқни айлинип, учуватқан қушни көрди. Падичи дәрру етидин чүшүп, чоңқурлуқ тәрәпкә маңди. Аң-таң болушқан адәмләр бир-биригә қаришип қалди. Чүнки әшу чоңқурлуққа йеқинлишишқа ким җүръәт қилалайду?! Униң астида сир бардәк, сүрлүк еди. Адәмләр әйминип, униңдин айлинип өтиду. «Икки башлиқ илан бар», дейишәтти чоңлар балиларни қорқутуп. Әтрапидики қашалар өрүлүп, һәйвәтлик түс алған чоңқурлуққа йеқин барған падичи шәрәт қилип, адәмләрни чақирди. Қайси көз билән қараңки, чоңқурлуқ тегидә бир бовақ ятатти. «Бу немә дәһшәтлик иш! Илан һодисида немә қилип ятқан бала бу?!» Һәйәл қилмай, бу йәргә адәм толди. Бәллиригә ағамча бағлавалған жигитләр «Бисмилләһир рәһманир рәһим», дәп патқақлиққа чүшүшкә мәҗбур болди. Улар адәмләргә бовақни узитип бәргәндә, патқақниң тегидә адәм барлиғини хәвәрлиди. Бир амаллап жигитләр аял кишини патқақтин сөрәп чиққанда әндишидә қалған адәмләр бир дәқиқә сүкүнат ичидә қалди. Бир булақниң сүйини тәң ичип, бир дәстихандин дәм тартип жүргән Қурванниң аяли Зәйнәпни улар бирдинла тониди. Қаяқтинду йетип кәлгән һәмшира қиз патқаққа милинип ятқан Зәйнәпниң биләк томурини узақ тутуп турди. Худаға шукри, қан томурларда һаятлиқ бар, жүрәк соқуп туриду. – Вақтини өткүзмәйли, қериндашлар, Зәйнәпни ағриқханиға йәткүзәйли, – деди һәмширә. Бу сөздин адәмләр җанлинип кәтти: – Һәй, ана! Қанчилик меһирлик сән! – деди аппақ сақаллиқ бовай бешини еғитип. Айдиң кечиләр... (Улуқ Вәтән уруши жиллирида әмгәк мәйданида қаза болған анамниң хатирисигә беғишлаймән) Ома орулуватқан чағ. Айниң йоруғи шунчилик сүзүкки, һәтта омичиларниң үзлири очуқ көрүнүп туриду. Омичиларниң һәммиси аяллар. Қери-яш бирдәк ишләватиду. Қолиға оғақ алалиған балиларғичә етизлиқта. Аҗизларға көз-қулақ болуп жүргән Һәмрахун бовам оғақ иштиклитип олтириду. Етизлиқ йезиниң күн чеқиш тәрипидә, қир үстидики бәкму чоң түзләңликтә. Түзләңликниң у тәрипи чегара. Жутдашлар бу йәрни “Қизил дөң” дәп атишиду. Кечиси айниң, күндүзи қуяшниң нури толиму мол болуп көрүнидиған бу йәрдә уруштин илгири қоғун-тавуз териләтти. Һазир башақлирини аранла көтирип йәлпүнүп турған буғдайниң бир денини исрапқа бәрмәсликкә тиришиватқан омичилар етиздин бир ғеричму кәткүси кәлмәйду. Сайдики суниң шақиришиға гай-гайида иштларниң һавшуши қошулуп аңлинип қалиду. Йезида йениватқан бирму чирақ көрүнмәйду. Чөлдәрәп, житимсириған мәлидә һаятлиқ йоқтәк, җим-җитлиқ һөкүм сүргән. Мундақ көрүнүштин ғәмкин аялларниң көңлини алмақчидәк ай бәкму йоруқ чүшәрмәктә. Саман үстидә сиңлим Гүлнисәмни ухлитиветип, үгдәп қаптимән. Қосиғимниң ачлиғини унтулдуруп, көзүм уйқиға зорлайду, тенимни йәргә тартиду. Йерилип, қан чеқиватқан аяқлиримни саман астиға тиқивелип, һөзүр қилип яттим. Асмандики юлтузлар илһам берип, апамниң бөшүк нахшиси аңлиниватиду. Тиңшисам, сөзлири башқа нахша. Яқ, бөшүк нахшиси әмәскән. Ирғип орнумдин турдум. Нахша яңриди. – Айдиңда ома орудум, һәй ярәй, алиқанлирим қапарғичә, фронттики яримдин, хәт кәлмәйду қачанғичә... Әҗайип чирайлиқ мәнзиригә көзүм чүшти. Зоқлинип қаридам. Ома нахшиси томур-томурлирини қизитиватқан шараптәк, аялларниң қоллири бир хил һәрикәттә, оғақлири бир хил еқимда шарт-шарт аваз чиқмақта. Бу аһаң дала сәлкинигә қошулуп әқис сада чиқирип яңримақта. Айдиң кечиниң юмшақ шамили бу садани еңиз-еңизларға, гүл-гияларға әпқечип, хилму-хил тавушларни пәйда қилмақта. Һәрқандақ чалғу әсвавини дехан уйғурум дәл мошундақ пәйттә иҗат қиливатқандәк буғдай башақлири тәкши чайқалмақта. Мундақ дәмләрдә қандақму ухлалайсән... Омини тинмай оруп, һәй ярәй, көйнигим титилип кәтти, җапани тола тартип, яшлиғим өтүп кәтти... Белимни ағамча парчиси билән мәккәм бағлавелип, апамниң солиға маңдим. Мени һечким байқимиғандәк. Апамму ишқа бәк берилип кетипту. Сәп-селип қарисам, апам бәкму чирайлиқ екән. Һәҗәпму байқимаптимән. Бу кечидә бирдинла чоң болуп қалғандәк, апамниң һәрикәтлирини көрүп ойлинип қалдим. Көзүмгә қизлардәк көрүнүп кәтти апам. Түнләрни уйқисиз өткүзсиму, чинидәк тәкши үзидә қоруқ йоқ, қашлири қоюқ, қап-қара, кирпиклири төкүлүп туриду. Житилған җайлири һәрхил гүлләргә охшитип ямалған көйниги қамитигә бәк яришипту. «Бу жили мүчәл йешим, оттуз йәттигә киримән», дегәнди әву күни апам. Йелимлап өрүвалған қундуздәк қара чечи яғлиғиниң астидин ял-ял пақирайду. Қулиғим астидила нахша аңланди: Әрләр фронтқа кәткәндә, һәй ярәй, жутумизму чөл қалди, бир парчә нан ғериви балиларға угал болди... Бу мисралар маңа беғишлиниватқандәк, көңлүм бузулуп көзлиримдин яш ақти. Апамниң қия беқип қариши маңа күч берип, ишқа шуңғуп кәттим. Арилиқта қанчә вақит өтти билмәймән, бирсиниң «қара», дәп вақираватқан авазидин бешимни көтәрдим. Белим қетип қапту, аранла өрә турувалдим. Сәп селип қарисам, апам бир нәрсини издәватқандәк, еңизниң ичидә өзини у яқ-бу яққа етип, сәкпарә болуп жүриду. Бир чағда шунчилик қаттиқ күч билән өзини бир нәрсигә аттекин, кәйнидин қоғлап йетишәлмиди. Бир чағда гүссидә қилип жиқилди. Көйнигидин тутуп аранла үлгәрдим, әпсус, күчүм йәтмиди, апам путлишип йоған ташниң үстигә жиқилди. – Апа!!! Һошсиз ятқан апамни қучақлап жиғлидим. Үзлирини сийпап, қоллирини угилидим. Көзини ачмиди. Аста бешини көтирип, тизим үстигә қоюп, олтардим. Апамға су ичкүзүш есимға келип, орнумдин қозғилишимға башақларни титиритип, еңиз арисидин йоған бир нәрсә чиқип келиватиду. Қорққинимдин нәпәсим қисилип, қетипла қаптимән. Өмүләп келиватқан қара иланға көзүм чүшти. – Вайәй, Худайим, өзәң сақлиғин! Жүгрәп берип апамни мәккәм қучақлавалдим. Адәмдәк еғир нәпәс еливатқан илан маңа йеқинлашқансири теним шүркинип, көзүмни мәккәм жумувалдим. Һәйәл қилмастин үстүмгә гүссидә қилип сәкриди. – Апа! Җан аччиғимдин иланни шунчилик қаттиқ иштиривәттимкин, дүгләп апамниң йениға чүшти. Адәмдәк телиқип жиғлишини қара, дәп көзүмни ачтим. Қандақ көз билән көрәйки, илан әмәс, укам Гүлнисәм екән. Иккимиз бир-биримизгә қаришип жиғлаватимиз. – Мәрийәм, қизим! Апамниң ғәмкин авазидин маңа җан кирди. Жүгрәп берип укамни турғузуп, апамниң алдиға әкәлдим. Апамниң бая издигини укам екән. Әндила чүшәндим. Таң йориди. Дала яшнап кәтти, қушлар сайриди. Төвәндики йеза «мана мән» дегәндәк, чоң кочилириғичә очуқ көрүнди. Апамни йөләп турғуздум. Айиғини узун сунуп олтарди. Бир жутум су ичти. Һаятқа көз жүгәртип тоймайватқандәк әтрапқа сәп-селип қариди. Қушларниң сайришини, сайдики суниң шақиришини бир дәқиқә тиңшап, мийиғида күлди. – Һаят қанчилик татлиқ, әпсус, миң әпсус, өмүр қисқа! Апам бу сөзни нахша аһаңиға тәңкәш қилип ейтти. Қарийип кәткән үзидә җанлиниш пәйда болди. Қариқаттәк көзлири йенип өчкәндәк қилди. Укам иккимизни ахирқи қетим көрүватқандәк йенип-йенип қучақлап сөйди. «Худайимға аманәт» дәп қошуп қойди... Укам әркиләп, парақ-парақ күлди... Айдиң кечиләр... Әшу айдиң кечиләрдики дәмләрни жүгрүк жиллар қанчиму жирақларға әкәтмисун, анамниң җанан чинидәк үзидики ахирқи тәбәссүми көз алдимдин кәтмәйду. Қулиғимға ома нахшиси кириду... Айдиңда ома оруғанда, һәй ярәй, нахшилирим һәмра болди, фронт йолиға қарап, өмрүм ада болди...