• Әхбаратлар еқими
• 28 Тамыз, 2018

Дилмуратниң соғиси

Мошу йеқинда бир сорунда җамаәтчиликкә анчила арилишип кәтмәйдиған, әлдин аңлиғиниға қошуп сөзләйдиған бир жутдишимиз «Чонҗидики 5-уйғур мәктивиниң бенасини қайсиду-бир шәхс мәктәпкә соға қилған» десә, униң йенидики йәнә бири өзини биләрмәнликкә селип, башқа бирсиниң исим-нәсибини атап, «өз мәблиғиғә сетивелип бәргәнмиш», дәп әтрапидикиләргә гәпкә новәтму бәрмәй сөзләп кәтти. Чәттә турған төрт-бәшимиз уларниң гәплирини аңлап һәйран болуштуқ, лекин әву икки «биләрмәнниң» ялған сөзлиригә рәддийә беришни әпсиз көрдуқтә, бирәр пурсити кәлгәндә, әл-жутқа ениқ вақиәни чүшәндүрүп, қоюшни көңлүмизгә пүктуқ. Буниңдин тоғра он бәш жил илгири, 2003-жилниң июль ейида «БеНТ» акционерлиқ җәмийитиниң президенти Дилмурат Кузиевниң 50 яшлиқ тәвәллудини Алмутида кәң даиридә атап өтүп, мән Дилмурат билән униң мәрикисигә Германиядин кәлгән сәясәтшунас Әркин Алптекинни Уйғур наһийәсигә «һадуқчайға» тәклип қилдим. Аридин бәш-алтә күн өткәндин кейин мениң билән хәвәрлишип, дуниядики муһаҗирларға чоң сәясәтчи сүпитидә тонулған Әркин ака Алптекин, көрнәклик коллекционер Азат Һекимбәк, стоматолог-врач Һәмраҗан Розиев билән Дилмурат Чонҗиға йетип кәлди. Уларни Чонҗиниң четидики таш йолда күтүвалдимдә, өйдики зияпәттин кейин, удул иссиқ су – аришаңға елип бардим. Күн олтирай дегән пәйтләрдә қаяқтинду шу вақитларда Кәтмән йезисиниң һакими хизмитини атқуруватқан Тиливалди Һезимов биз орунлашқан аришаңға келип қалди. У меһманларни көрүп, нақолай әһвалда қалди болғай, кетишкә тәмшиливеди, унумиғиниға қоймай дәстиханға тәклип қилдим. Гәптин-гәп чиқип, у әтә Чалкөдә яйлиғида төрт-бәш йеза чарвичилириниң слети өтидиғанлиғини, шуниңға тәйярлиқ қилишқа Чонҗиға маңғанлиғини ейтти. Мән бу хәвәрни аңлап, “меһманларни Чалкөдигә елип чиқсам боламду?”, дәп соридим. – Мәрһәмәт, ағинә. Сениң меһманлириң, мениң меһманлирим. Һеч хиҗаләт болмай елип чиқивәргин. Силәргә атап бир кигиз өйни раслап қойимән, – деди Тиливалди. Аңғичә кәч кирип, ғизалинип болғандин кейин аришаңдики пашиларниң һуҗумидин талаға чиқиш мүмкин болмиди. Йоруқлуқни өчәрсәң, өйдиму олтиришқа болмайдиған әһвалда қалдуқ. – Әркин акамға угал болди. Йә Чонҗиға қайтайли яки тағ бағридики йезиларниң биригә чиқайли, – деди Дилмурат маңа. Мән әтә Чалкөдигә чиқидиғанлиғимизни ейттим. Буни аңлиған у бәк хошал болуп кәтти. – Бир арминим еди шу яйлаққа чиқип көрүш. Қимизиму бәк мейизлик болиду дәп аңлидим. Кәтмәндики яхши тонушум, жутниң меһмандост жигитлириниң бири, дохтур Марат Қадировқа телефон қилип көрсәм, у өйидә екән. Меһманларни аришаңдин елип чиқидиғанлиғимни ейтип қойдум. Өмри меһман күтүп өткән Марат билән рәпиқиси Зәйтүнәм иккиси вақитниң бир йәргә барғиниға қаримай, кәң дәстихан йейип, тамақ тәйярлаветипту. Тинҗиқ аришаңдин кейин Кәтмәнниң таза сап-салқин һавасида меһманлар арам алди. Әтиси Кәтмәнни арилап көрсәткән болдуқтә, үч-төрт йол талғимайдиған машинилар билән Кәтмән теғидин ешип, Чалкөдигә чиқтуқ. Һәқиқәтәнму Тиливалди бизниң меһманлиримизға атап алтә қанатлиқ кигиз өйни раслап, бир топ адәмләр билән машиниларниң қарисини көрүпла алдимизға чиқти. Бу әһвални көргән меһманлар, болупму Әркин акам бәк рази болуп кәтти. – Мән дунияни толуқ арилап чиққан адәммән. Бүгүнки яйлақтики күтүвелиш мени бөләкчә тәсирләндүрди, – дегән еди шунда у. Мән Әркин акамни көп жиллардин буян тонуймән. Әтималим, 1990-жилмекин, Алмутидин көңлүмиз йеқинчилиғи бар шаир акам Долқун Ясин телефон қилип, әгәр мүмкинчилигим болса, Алмутиға келип кетишимни илтимас қилди. “Чәт әлдин меһман келиду, биллә болсиңиз яхши болатти”, деди у. Шу дөрән Алмутиға Әркин ака рәсмий сәпәр билән кәлгән екән. Униңдин кейинму бирнәччә қетим Долқун ака арқилиқ униң билән биллә болған едим. 1992-жили Дуния уйғурлириниң биринчи қурултийиға рәсмий вәкил сүпитидә қатнашқинимдиму Әркин акам билән бирнәччә күн һәмсөһбәт болуш пурситигә ериштим. У яқ дадиси, мәшһур түркстаншунас Әйса Йүсүп Алптекин билән тонуштуруп, өйидә меһманда болған едим. Чалкөдә яйлиғи меһманларға бәк яқти. Тиливалди биз чиққичә бир пахланни пиширип, қимизниң әң есилини қуюп бәргинигә қаримай, йәнә бир пахланни әкелип, Әркин акамдин дуа сориди. Шу қетим Тиливалди меһмандост, сехи жигит екәнлигини бир көрситиведи. Ғизалинип болғандин кейин меһманлар атқа минип идирларни бир қур арилап кәлди. Андин Дилмуратниң тәшәббуси билән икки команда болуп – алмутилиқ меһманлар вә саһипханларға бөлүнүп, футбол ойнимақчи болдуқ. – Мукапатқа немә тикимиз, – деди Дилмурат мән ейталмайватқан оюмни дәл тапқандәк. – Бир миллион тәңгә, – дедим мән. – Яқ, бу аз, йәттә миллион тәңгә, – деди у. – Мабада, биз йеңилип қалсақ, мунчивала ахчини нәдин тапимиз? – Йәңсәңму, йеңилсәңму шу мукапат силәрниң. Өзәң билисәнғу, колхозларда йәттә миллион тәңгилик бензин билән соляркиниң һәққи қалғанлиғини. Шуни четидин жиғивалғин, – деди у күлүп. Өткән әсирниң тохсининчи жиллиридики ихтисадий еғирчилиқ пәйтлиридә Дилмурат Кузиев наһийә егиликлиригә көплигән мөлчәрдә йеқилғуни қәризгә берип, уларниң бир қисминиң һәққини қайтуруп алалмиған еди. Хулләс, чарвичилар слетиға чиққан йеза егилиги башқармисиниң шу вақиттики башлиғи Шөһрәт Қурбанов өзиниң хизмәт автомашинисиниң жүргүзгүчиси Дилшат, мән вә мениң билән биллә машина һайдап чиққан йеза һакимийитиниң баш мутәхәссиси Нариман Сетивалдиев, кәтмәнлик дохтур Марат Қадиров бир команда болуп, Дилмурат Кузиев, Азат Һекимбәк, Һәмраҗан Розиев, автомашина жүргүзгүчилири Турғанҗан билән йәнә бир жигит билән тәшкилләнгән командиға қарши футбол ойнидуқ. Бизниң командидики мениңдин башқиси һәқиқий чевәр оюнчилар еди. Мән дәрвазида турғанлиқтин, меһманлар хошал болуп қалсун дедимму, әйтәвир, йәттә поңзәкни қоюп бәрдим. Андин бизниң балилар, хаталашмисам, меһманларниң дәрвазисиға он бир поңзәк киргүздидә, биз ғалип чиқтуқ. Мән дәрру утувалған миллион тәңгигә Чонҗидики истималчилар җәмийитиниң икки қәвәтлик мәмурий идарисини мәктәп үчүн сетип елип беришини Дилмураттин илтимас қилдим. – Вәдәм – вәдә, бенани елип беримән, мәктәп үчүн пайдилинамсән, өзәңгә ишлитәмсән, ихтияр өзәңдә, – дәп қолини бәрди. Биз қол елиштуқ. Әркин акам бизниң қоллиримизни үзди. Мән Дилмуратниң мүҗәзини яхши билимән, һеч вақитта ялған вәдә бәрмәйду, ейтқан гепидә мәккәм туриду. Ялған ейтишни бәк яқтурмайдиғининиму яхши биләттим. Йәнә келип, у өзи наһайити һөрмәтләйдиған инсан Әркин Алптекингә қол үзүштүрдидә! Мәктәпкә бена елип бериш тәкливини алдин-ала алайтән тәйярлап қойған әмәсмән. Меһманға чақирип қоюп, меһмандин бирәр нәрсә сораш, тәләп қилиш – мәдәнийәткә, адәмгәрчиликкә ятмайдиғанлиғини яхши чүшинимән. Буниңдин икки-үч ай илгири наһийәниң шу вақиттики һакими Владимир Тохтусунов бир сөһбәттә «Дилмурат билән сениң мунасивитиң йеқинғу. РайПО идариси сетилидекән, шуни елип беришкә ярдәмләшсә, ейтип баққинә» дегән еди. Шу сөз ядимға чүшкини раст. Мукапат – приз бәлгүләшниң тәшәббускари Дилмуратниң өзи. Мән пәқәт пурсәттин пайдиландим. Чалкөдидин көңүлдикидәк дәм елип чүштуқ. Кәтмәндә меһманларни Назугум өңкүрини көрүп кетишкә тәклип қилдим. Улар әндики новәттә кәлгәндә чоқум баридиғанлиғини ейтип, һөзүрханлиқ билдүрдидә, Алмутиға қайтишти. Мән аришаңға кәлсәм, Владимир Тохтасунов чегара қисминиң командири В.Абрамов билән дәм еливетипту. Уларға яхши йеңилиқни йәткүздүм. Әтә сәһәр Алмутиға баридиғанлиғимни әскәртип қойдум. Әтиси таң сәһәр саат төртләрдә маарип бөлүми йеңила елип кәлгән хизмәт машинисини елип, истималчилар җәмийитиниң хизмәтлиригә җавапкәр Нәвирдин Тохтибақиев билән Алмутиға маңдим. – Меһманлири бар екән вә өзи икки күн бу яқта меһманда болуп, түн кечидә Алмутиға йетиду. Бүгүн Кузиев ишқа барамду? – дәп гуманлинип сориди мениңдин Нәвирдин. Мән Дилмуратниң һеч вақитта иш ташлимайдиғанлиғини, ишқа барлиқ ишчи-хизмәтчилиридин бирәр саат балдур беривалидиғанлиғини ейтип чүшәндүрдүм. Ейтқандәк, биз «БеНТ» акционерлиқ җәмийитиниң идарисигә йетип келип, бираз турушимизға Дилмуратму кәлди. – Һай, қачан келивалдиң? – деди мени көрүп һәйран болған һалда. – Ахшам түн кечидә келип, мәшәдә қондум. Силәрниң “Джип” машинаңларға мениң “Жигулирим” йетишәлмәйдудә, – дедим чақчақ қилип. – Бопту, яхши кәпсән. Алдиримай кәлсәңму илтимасиңни орунлап берәттим, – дәп Дилмурат иш бөлмисигә тәклип қилди вә дәрһал карханиниң малийә-һесап башқармисиниң башлиғи Эльмира Қурбановани тәклип қилдидә, бизниң ишимизни тез арида һәл қилип беришини тапшурди. Эльмира карханиниң кассисидин Нәвирдингә йәттә йүз миң тәңгини нәқ санап бәрди. Қалған үч йүз миң тәңгигә, Нәвирдинниң илтимаси бойичә, заводниң баһасида цемент бөлүп беридиған буйруқ билән мәркизий амбарға һаҗәтлик һөҗҗәтләрни Дилмуратқа қол қойғузуп ачиқип бәрдим. Алған ахчини вилайәтлик истималчилар иттипақиниң кассисиға өткүзгән Нәвирдин идарә бенасиниң һөҗҗәтлирини маңа елип бәрди. Әнди әң муһим вә көп вақит билән қәғәзвазлиқни тәләп қилидиған иш – бенани рәсмийләштүрүш керәк еди. Мән йәнә Дилмуратниң алдиға кәлдим. – Дилмурат, нәқ оғул балилиқ қилдиң. Әнди мону һөҗҗәтләрниму рәсмийләштүрүшкә ярдәмләшсәң, җаһан иш болатти. – Сениң қилтиғиңға чүшкән адәм қарши сөзму тапалмайду, буни яхши билимән. Бирақ, рази болуватқиним, сән өз мәнпийитиң үчүн жүгрәватқиниң йоқ, мәктәп ечилсун, балилар билим алсун дәп, хәлиқ мәнпийитини ойлаватисән. Сетивелип бәргән идарини өзәң пайдилинимән десәңму, мән һеч гәп қилалматтим. Җәмийәт үчүн дәватисән, немә десәң, шуни орунлап берәй – дедидә мениңдин һөҗҗәтләрни елип қалди. – Дегәндәк, бираз вақит өтмәйла һөҗҗәтләрни рәсмийләштүрүп, маңа әвәтип бәрди. Мошу йәрдә шуни алаһидә тәкитләп өткүм келидуки, аддий футбол оюнида бир еғиз илтимас биләнла бир миллион тәңгини башқа биригә һәдийә қилиш көрүнгәнла адәмниң қолидин келивәрмәйдиғанлиғи һәқиқәт. У чағларда миллион дегән наһайити нурғун ахча еди. Дилмуратниң бу иши өз байлиғини көрситишму, махтинишму әмәс. Бу һәқиқий мәртлик, хәлиқ үчүн хизмәт қилиш, миллий маарипни, мәдәнийитини йүксәлдүрүш үчүн беминнәт әмгәк қиливатқан сахавәтлик инсанниң диянәтлик паалийити еди. Бенани мурәккәп җөндәштин өткүзүшкә вилайәт бюджетидин сәккиз йерим миллион тәңгә мәбләғ бөлүнди. Қурулуш ишлириға йәтмигән хишни мән мәиший комбинатқа елип қойған хишлардин бәрдим. Мәктәп әтрапини қоршаш үчүн сметилиқ-һесап һөҗҗәтләрдә хираҗәт қараштурулмиғанлиқтин, өзәмниң шәхсий егилиги болған Чонҗидики бир йерим гектар йеқилғу базисиниң сим-сеткилиқ төмүр қоршавини мәктәп әтрапини қоршаш үчүн бәрдим. Униң умумий баһасиға лайиқлаштуруп, йеқилғу базисини кейинирәк қайта қорчаш үчүн һәққини қайтуруп беридиғанлиғи тоғрисида қурулуш ишлирини жүргүзгән тәшкилатниң рәһбири тилхәт йезип бәрди. Лекин униң баһасини қайтуруш бир яқта турсун, қурулуш ишлириға мәсъул болған Җамалдин дегән бири ешип қалған сим-сеткиларни өйигә апиривелип, вақит өткәндин кейин “адәмләр унтуп кәтти” дәп ойлиған болуши керәк, әтималим, өзиниң өйиниң әтрапини қоршавапту. Бу «топилаңда тоғач оғрилимақ» дегән сөз. Мәктәп пайдилинишқа берилип, аридин икки-үч жил өткәндин кейин Дилмурат Кузиев өзиниң устази, илгәрки Қазақ ССР Министрлар Кеңиши рәисиниң орунбасари болуп хизмәт қилған дөләт вә җәмийәт әрбаби Эрик Христофорович Гукасов билән биллә Чонҗиға кәлгәндә, мән уларни алайтән 5-мәктәпкә елип бардим. Эрик Христофорович Дилмуратниң бу сахавәтлик ишиға өз миннәтдарлиғини билдүрди. Аридин икки-үч күн өтүп, Дилмурат “мәктәп оқуғучилириға соға елип бәргин”, дәп 350 миң тәңгә әвәтип берипту. Оқуғучилар, ата-анилар Дилмураттин бәк рази болуп кәтти. Дилмурат Кузиевниң Чонҗа йезисини аватлаштурушқа бәргән ярдәмлиридин ташқири, мәркизий мечитта баштин ахириғичә мурәккәп җөндәш ишлирини жүргүзгинини алаһидә миннәтдарлиқ билән тәкитлимәкчимән. Мечитни җөндәп беришини униңдин бирнәччә рәт илтимас қилдим. «Мечитни жутдашлириң җөндәп бериши керәк» дәп кесипла җавап бәрди. Мән наһийәмиздин чиққан қолида бар бирнәччә һаллиқ әзимәтләргә ейтип көрсәм, улар «яқ» демиди, лекин ишниму башлап кәтмиди. Бир күни Дилмурат Мурат Әхмәдиев билән биллә келип қапту. Чүшлүги өйдә ғизалинип болуп, һойлиға чиққанда мечит тоғрилиқ гәп қозғидим. У “көрүп келәйли”, дегәндин кейин үчимиз мечитқа бардуқ. Һеч қулупланмайдиған, тоғриси қулуп салғидәк беҗирим ишигиму йоқ мечитниң ичигә киргән Дилмурат аң-таң туруп қалдидә, гәп-сөз қилмай алдираш сиртқа чиқип кәтти. Һечбир гәп-сөзсиз өйгә қайтип кәлдуқ. Шу кәткинидин үч күн өтүп, маңа телефонда әтә қурулуш прораблири мечитниң җөндәш ишлириниң һесавитини тәйярлайдиғанға баридиғанлиғини ейтти. Дегәндәкла әтиси Султанқорған мәһәллисиниң баш жигитбеши, җәмийәтлик ишларниң һәқиқий җанкөйәри Ғәйрәт Мәмәтәлиев башлиған қурулушчи жигитләр йетип кәлди. Шу-шу болди, Чонҗиниң мечитини адәм тониғусиз өзгәртип, мурәккәп җөндәштин өткүзди. Бу ишларға шу вақитта сәккиз миллион алтә йүз миң тәңгә сәрип қилди. Мечитни җөндәш ишлири жүргүзүлүватқанда “чонҗилиқ жутдашлирим көтирилип кетиду, ярдәмгә келиду, әң болмиғанда, чәттин келип ишләватқан қурулушчиларни тамақ, йемәк-ичмәк билән тәминләйдиғу” дәп ойлаптимән. Нәдики, «ишлар илгири» дегидәк бирси, «тамаққа еғиз тегиңлар» дегидәк йәнә бирси чиқмиди. Пәқәт жигитбеши Әркин акам арилап, қурулушчиларниң әһвалидин хәвәр елип жүрди. Аблин акам бирәр миң хиштин, Камилҗан яғач материаллиридин ярдәм бәрди, халас. Һазир Дилмурат Кузиев елип бәргән мәктәптин учум болған яшлар алий оқуш орунлирида билим елип, җумһурийитимизниң тәрәққиятиға мунасип һәссисини қошуватиду. Дилмурат ясап бәргән мечитта жут-җамаәт униң ишлириға муваппәқийәтләр тилишип, дуа беришиду. Көрнәклик меценат Дилмурат Кузиевниң бу икки соғисиға чонҗилиқлар бәк миннәтдар. Шамахун НУРУМОВ. Чонҗа йезиси.