• «Уйғур авазиниң» сәйилгаһи
• 10 Қыркүйек, 2018

Яғач соға

Соға – ериқ-өстәң вә қудуқ-көлләрдин су тошуйдиған, су сақлайдиған вә башқа суюқлуқлар қачилинидиған яғач челәк. У әзәлдинла Тарим, Тәклимакан бойлиридики иптидаий бостанлиқ вадиларда әвлатму-әвлат яшап кәлгән уйғурлар турмушида ишлитилип кәлгән. Соға, адәттә, үзүм, чилан, өрүк, шаптул, қарасөгәт дәрәқлиридин ясилиду. Дәсләп яғач тәкши рәндилинип, кесилип, мувапиқ өлчинип, тәйярлиниду. Бу тариша яғачлар тик өрә қилип тизилип, асти тар, үсти кәңирәк һаләттә қураштурулиду вә астиға тәхсидәк тәглик орнитилиду. Шуниңдин кейин ариша шал арилиқлириға йелим йеқилип, су ақмиғидәк дәриҗидә һимлиниду вә соға бели икки йәрдин бағлинип, тариша шалларниң аҗрап кетишиниң алди елиниду. Ахирида соғиниң тутқучи бәкитилиду. Соғини лопнурлуқлар – “чөңәк”, хотәнликләр – “матал”, ақсулуқлар “малтақ” дәпму атайду. Соға хәлқимизниң узун тарихқа егә сайманлириниң бири болғачқа, униң намини хәлиқ қошақлиридиму учритишқа болиду: Бағиңда гүлүң болсам, Булбулдәк тилиң болсам. Баққа суға киргәндә, Соғаңда сүйүң болсам. Археологиялик байқашлардин мәлум болушичә, Тарим-Тәклимакан гирвәклиридә, Турпан-Қумул бостанлиқлирида яшиған әҗдатлиримиз соғини иҗат қилип, күндилик турмушта ишлитип кәлгән. Мәсилән, 1986-жили Қумулдики 3000 жиллиқ тарихқа егә Янбулақ қәбирстанлиғидин тоққуз данә,1991-жили Қумул Қара дөвә қәбирстанлиғидин бәш данә, йәнә шу 1991-жили Пичан наһийәсидики Субеши қәбирстанлиғидин тоғрақ яғичидин ясалған бир данә соға тепилған. Булардин ташкири Чәрчән зағунлуқтики қәбирстанлиқларниң биридин тоққуз данә соға қезивелинған. Салаһийәтлик мутәхәссисләрниң пикричә, яғачтин ясалған җабдуқларниң асасән Қумул, Турпан, Лопнур, Тарим вадиси, Қәшқәр вә Хотән бостанлиқлирида көп учрайдиғанлиғи мәлум болған. Соғиға оюлған нәқишләр мүңгүзсиман әгмә, ай-қуяшсиман чәмбәр, юлтузсиман, хишсиман вә һалқисиман шәкилләрдин тәркип тапқан. Мошуниң өзи уйғурларниң әйни дәвридики эстетик қарашлири билән сәнъәт чүшәнчилириниң нәқәдәр жуқури болғанлиғиниң ярқин испатидур. Соға ясаш бүгүнки күндиму өзиниң нәпислиги, тәбиий, сап, зиянсиз мәһсулат болуши билән херидарлар диққитини өзигә җәлип қилмақта. Мәдәнийәт-сәнъәт саһасидиму қиммити өсүп, базар риқабитидики орни вә ихтисадий үнүми ашти. Мутәхәссисләр шундақла соғиниң адәм саламәтлиги үчүнму пайдилиқлиғини испатлимақта. “Тәңритағ” тори.