• Һекайә
• 10 Қыркүйек, 2018

«Назугум» сәргүзәштилири

Йәттису тәвәсидики әң қедимий жутларниң би­ри – Кәтмән йезисида язлиқ тәтилниң йәттинчи кү­­нини өт­күзүватқан Дилназ билән Арзум узақтин бери арман қилған «Назугум» өңкү­риги­му келип қалди. Кәтмән йезисида истиқамәт қилидиған чоң апи­­­­синиң қизи Санийәм билән оғли Бәһрәм бу тә­вәдә яшисиму, ривайәткә айланған өңкүргә дәс­ләп­ки қе­­­тим келиши. Алмутидин кәлгән күн­дин башлап ««На­зугум» өңкүригә қачан баримиз?» – дәп, Дилназ билән Арзум соравәргәчкә, бүгүн чоң аписи билән чоң дадиси һаҗәтлик нәрсиләрни жи­ғиш­ту­руп, йеник машинисиға селип, уларни бу йәргә елип кәлди. Машинидин чүшү­ши­ги­ла чоң дадиси бош қаплар­ни елип ойиди­кини ейтти: – Қени балилар, биринчи новәттә, бу әт­рапни әхләт­ләр­дин та­зилаветәйли. Болмиса, Назугум момаң­ларниң ро­һи хапа болуп қалиду. – Чоң дада “роһ” дегән немә? – дәп сориди ки­чи­гидинла «бу немә?» – дегән соални көп қойидиған Арзум. – Роһ – бу дунияда йоқ адәмләрниң көрүн­мәй­диған, тутқили болмайдиған қияпити. Роһниң иккинчи мәниси – инсанниң ички дунияси. – Шунда “роһ” дегинимиз көрүнмәс адәмкәндә?! – деди Дилназ ойчан көзлири билән соал нәзәридә қарап. – Шундақ десәкму болиду, – чоң дадиси кү­лүмсирәп, қадақ алиқанлири билән сийпап қойди. – Демәк, биз көрмисәкму, Назугум момимиз бизни көрүп туридудә, – чоң йеңилиқ ачқандәк Бәһрәм орнидин сәкрәп кәтти. Дилназ, Санийәм, Бәһрәм, Арзум келишивелип, қоллирида қаплирини тутқиничә «биз кәлдуқ!» дәп вақириди. Өңкүр тәрәптин «би-и-и-з-з-з кәл-ду-у-у-қ-қ-қ!» дегән әкис сада аңланди. Улар бираз вақитниң ичидила әтрапни тазилап, бирнәччә қап әхләтни догилап қойдидә, үз-көзлирини жуювелиш үчүн шилдирлап еқи­ватқан су бойиға кәлди. – Һәдә, Назугум момимиз мошу суни ичкәнму? –сориди Арзум. – Бу суни ичкәнла әмәс, бу йәрләрдә ялаң аяқ маңған, – җавап бәрди Дилназ көп нәрсиләрни би­ли­диған қияпәттә. – Андақта бизму ялаң аяқ меңип көрәйли, – Са­­нийәм дәсләпкиләрдин болуп аяқ кийимини йәш­тидә, бир-икки қәдәм бесипла, «вай апа-а-а!» дәп вақирап кәтти. – Неманчила чидимаслиқ қилисән?! – Дилназ достини җемилимәкчи болдидә, униң путидин еқип чиққан қип-қизил қанни көрүп, тохтап қалди. – Әйнә, «виң-виң» қилип “тез ярдәм машинисиму” келиватиду, – Бәһрәм қоли билән илдам меңип келиватқан аписини көрсәтти. Неридики чимәнликтә дәстихан йейип, йемәк-ичмәкликләрни қоюватқан йеридин жүгрәп дегидәк йетип кәлгән ана қизиниң путини көрүп: – Қийиқ таш қийиветипту, қени тез аяқ кийи­миңларни кийиңлар, – дәп буйриди. Ялаң аяқ пуғани қанғичә маңалмиғанлиғиға өкүнгән Дилназ, Арзум, Бәһрәм хуш яқмиған әлпазда аяқ кийимлирини кийишти. – Шунда Назугум момимизниң путиға тикән кирип, ташлар петип, яридар қилмиғанму? – дәп сориди Санийәм аписи теңип қойған айиғиға қарап. – Батурларниң терисидин қиличму, нәйзиму өт­мәйду дәп аңлиған. Назугум батур турса... – Бәһрәм адәттикидәкла сөзиниң ахирини жутувәтти. Балиларниң сөзини диққәт билән тиңшиған Са­­нийәмниң аписи уларға мәнилик қарап өзиниң бил­гәнлирини ейтип бәрди: – Назу­гумниңму аяқ-қоли қийма-җийма болған. Әву дөң­­ниң үстигә чи­­қип қарисаңлар көп-көк болуп көрүнидиған Или дәриясидин өтүп, бу йәргә кәл­гичә қанчилик чөл-баяванлиқ мусапини пиядә меңип өткән. У ва­қит­ларда бу җайлар адәм айиғи бас­миған қомуч­луқ, явайи һайванлар маканлиған, техиму сүрлүк болуп көрүнидиған җай еди. – Чоң апа, Назугум момимиз кимләрдин қачқан? – дәп сориди Арзум. – Тарихта Ипархан, Майимхан, Назугум, Риз­вангүлдәк қәһриман анилар өткән. Зулумға чидимай 1826-жили Җаһангирғоҗа рәһбәрлигидики кө­тирилгән қозғилаң қанлиқ бастурулуп, миңлиған бегуна адәмләрниң қени ериқтики судәк ақти. Залимлар әрлирини өлтүрүп, аяллирини қул қил­мақчи болди. Назугумму Қәшқәрдин Ғулҗиға паланған миңлиған аял-қизларниң қатарида болуп, тил билән тәсвирлигүсиз гөзәл һөсүнгә егә еди. Назугум ана диярини қанға милигәнләрниң босуғисида малай болуштин көрә, бешини тик көтирип әркин яшашни таллиди. Қәшқәрдин пиядә Ғулҗиға һайдилип кәлгән Назугум бир зомигәр әмәлдарни өлтүрүветип, Или дәриясидин өтүп, бу яққа қечип келиду. Қәшқәрдин башлап миң километрдин ошуқ мусапини пиядә меңип өткән екән. Қечип жүрүп, бу өңкүрни паналайду. Амма яйилар бәрибир уни тепивелип, көпчиликниң алдида қәтл қилиду. Назугумниң тарихи балиларни тәсирләндүрди. Балилар өңкүр ичиниң һәрбир булуңини диққәт билән қарап чиқти. – Ачлиқтин, йол азавидин чарчиған, аяқ-қоли ти­лим-тилим болған Назугум момимиз мошу қара ташни чүшәк һәм йотқан қилип ятқан, – Дилназ худди мирасгаһлардики әсир-әтиқиләрни тонуш­туруватқан гидтәк өзини тутуп сөзләвататти. – Кечиси қорқмай, бу йәрдә тәнһадин-тәнһа қан­дақму ухлиғанду? – Санийәм түндики ялғузчилиқ­ни көз алдиға кәлтүрүп, өзиму қорқуп қалди. – Бу йәрдә йә озуқ-түлүги, йә қазини болми­са, немә биләнму қосиғини тойдурғанду, һә? – деди Арзум бир тәрәптин өзиниңму қосиғи ечиват­қан­лиғини һис қилип. – Қосиғиңларни чалдурувелиңлар! – дәп вақи­риған Санийәмниң дадисиниң авази аңлиниши би­лән улар өңкүрдин чиқишти. Дилназ, Санийәм, Арзум, Бәһрәм қолли­ри­дики йеңи үлгидики янфонлар арқилиқ әтраптики гөзәл тәбиәт мәнзирисини сүрәткә тартишти. Андин бир-бирини сүрәткә вә видеоларға чүшәрди. Бу йәрдики чүшкән видео, сүрәтләрни «WhatsApp» арқилиқ достлири вә синипдашлириға әвәтишти. Андин бир-биригә янфонлиридики һайванатларниң, учар-қанатларниң “сөзләватқан”, һәрхил қизи­қарлиқ һәрикәтләрни көрситиватқан видеолирини, нахша клиплирини көрситишти. Бәһрәм билән Арзум һәдилирини қорқутуш үчүн «Қан ичкүч адәмләр» фильмидин елинған үзүндини көрсәтти. – Арзум һечқандақ мәниси йоқ нәрсиләрни янфониңға йезивалидиған адитиңни задила қой­май­сәндә, – дәп Дилназ укисиға кайиди. Са­ни­йәмгә видеодики аял һазирла әву ғар ташниң арқи­си­дин чиқип келидиғандәк туюлғачқа, қорқунуч туйғу­лири егилисиму билиндүрмәсликкә тиришти. – Янфонлар дайим йенимизда болғачқа, уни ха­лиған вақтимизда ойнавалимиз. Униңдин көрә биз Санийәм иккимиз Назугум болуп мөкүнәйли, си­ләр яйилар болуп бизни издәңлар, – деди Дилназ өзиниң мүҗәзигә тән тетиклик билән. – Келиштуқ, бирақ жираққа кәтмәңлар, – Бәһ­рәм йәрдә турған таяқни елип бир шилтиветип, – тепивалсақ силәрни җазалаймиз! – деди. – Алди билән бизни тепиңлар, – дәп Дилназ Санийәмниң қолини йетәклигиничә дөңлүккә қарап маңди. Дилназ билән Санийәм өңкүрниң ян тәрипидики дөңлүкниң ғар-таш камариға йошурунди. Арзум билән Бәһрәм қоллиридики «қи­личлирини» сойлитип, уларни издәшкә киришип кәтти. – Дилназ мону таш астидин илан чиқмай­ди­ғанду? – сориди Санийәм. – Санийәм қорқма, иланлар йезида әмәс, шәһәр­дә өскәнләрнила чақиду. Йезида туғулсиму, шәһәрлик Дилназниңкидәк җүръәтниң өзидә йоқлуғиға уюлуп қалған Са­ни­йәмму бош кәлмиди. – Мән мошу тәвәниң қизи турсам, иланларму мени тонуйдидә. – Раст, раст. Ташлар тонушлуқ берип тапи­ниңни сөйүп қойған, әнди чүмүлиләр сени йеқин көрүп пайпиғиңниң ичигә кирип кәтти... Санийәм «апа-а-а!» дәп яридар кейиктәк сәкрәп, путлириға ямишип чиқиватқан чүмүлиләр­ни қеқип чүшәрди. – Чөк, олтар! Болмиса көрүнүп қалимиз, – Дилназ Санийәмниң қолидин тартип олтарғузди. Мөкүнүп олтарған йеридә күнниң нурида ялт-юлт бир нәрсә пақириди. «Әйнәкниң парчиси» дәп ойлап қалған қизчақлар колап чи­қи­ривәтмәкчи болуп учлуқ ташлар билән бираз оюп көрди. 15 – 25 см. узунлуқта, оттуриси инчикә, икки тәрипи кәңирәк әйнәк қачиға охшаш бир нәрсә чиқти. Бу қачиниң ичидә қум толтурулған болуп, қум бир тә­рипидин иккинчи йеқиға инчикиләшкән оттуриси арқилиқ наһайити аста өтидекән. – Бу қумсаат болуши керәк. Қум бир тәрипи­дин иккинчи тәрипигә өтүп болғичә бәлгүлүк иш­ни бәҗириш керәк болғачқа, вақитни көрсәтмиси­му “қумсаат” дәп аталған. Бу һәқтә мән китаплардин оқуған едим, – Дилназ техи топидин толуқ тазиланмиған қум саатини қолида айландуруп сөз­ләвататти. – Баш тәрипидә бир йезиқлар бардәк қилиду, – дәп Санийәм иңишип пүвдигәндә, чаңдин қақи­лип кәтти. Дилназ қол яғлиғи билән бир қур сүрткәндин кейин, икки йоған тәрипидә әйнәккә йе­зил­ған һәрипләр очуқ көрүнүшкә башлиди. Мошу пәйттә һәдилирини издәп жүргән Арзум билән Бәһ­рәмму йетип кәлди: – Һә, қачқунлар, қолға чүштүңларму? – Арзум «қиличини» дәңләп һәйвә көрситип, Бәһрәмгә «не­мишкә қарап турисән, қоллирини бағла, атларға сөритип елип кетимиз уларни», деди яйи ролиға таза маслишип. – Һәй, яйилар! Биз әркинлигимизни мону се­хирлиқ қум саатиға тегишимиз, – деди Дилназ бир қолида тепивалған «ғәзнисини» укилириға көр­си­тип. Арзум Бәһрәм иккисиму чоң қизиқиш билән бу нәрсигә қарап чиқти. – Бу немәңларниң сехири немидә? Рольға берилип кетип бу тепивалған затниң қә­дир-қиммитини ашуруш үчүн «сехирлиқ» дегән сөзни қошуп қойған Дилназ һеч һодуқмайла улар­ниң қолидин қум саатини елип тикләп қойди. Қум иккинчи тәрипигә чүшүшкә башлиди. Дилназ бу бешидики йезиқни үнлүк оқуди. «Бу тәрәптин қум болса әгәр сақип, Өтмүшни намайән қилдурар вақит!..» Балилар турған җайдин он қәдәм нери қуюн көтирилди. У бара-бара йоғирип, шу чөгүлгиничә шундақ тезликтә йеқинлаштидә, бир мәзгил балиларни өз қойниға алди. Чанақлириға қум-топа то­луп, көзлирини ачқузмиди. Қуюн өтүп кәткәндин кейин үсти-бе­ши то­па-чаңға кө­мүлүп қалған балилар көзлирини ачқанда, бир-би­рини тоналмай қе­лишти. Қаш-кирпиклиригичә то­­заң қонуп, башқа түс алған балилар кийим-ке­чәк­лири­ни қеқиш­туру­ватқанда Санийәм: – Һелиму биз­ни бу қуюнтаз учартип елип кәтмиди, – деди қорқуп қал­ғинини йошуралмай. – Бу қуюнтаз туюқсизла нәдин пәйда болуп қал­ди? – Арзумму бу көрүнүштин һодуқуп қалған еди. – Момам қуюнниң ичидә җин-шәйтанлар яшайду дәйдиған, – дәп сөзгә арилашти Бәһрәм. – Җин-шәйтанлар тутувалған адәмни қоюп бәрмәй, өзи билән елип кетәрмиш. – Бизни елип кәтмигинигә қариғанда, улар биздин тәп тартип қалған охшайду. – Дилназниң бу сөзлири сәпдашлириға мәдәт беғишлиғандәк болди. Әндила өзлиригә келишкә башлиған балилар өп-чөрисигә қарап аң-таң болуп, һәҗәпләнди. Қор­шиған тәбиәт мәнзириси башқичила рәң алған. Қә­дәм тәшрип қилған адәмни уттур өңкүргә баш­лайдиған ялғуз аяқ йол йоқап кетипту. Өңкүр алдидики йезиқлири бар ташларму көрүнмәйду. Еқи­­ватқан суниң икки тәрипидә адәм бойидин егиз қомучлуқ билән чиғ­лиқ һәм қелин өскән зириқ, те­вилға, иштмурун кө­чәт­лири адәм айиғи басми­ған бир чатқаллиқни һа­сил қилған еди. Қуш­лар­ниң сайрашлириға арилап кәкликләрниң «пур-пур» қи­лип учушлири қошу­луп, гөзәл тәбиәт мәнзи­ри­си­гә һөсүн қошуп, униң бир тилсим күчкә егә екән­лигидин дерәк берәтти. «Қуюнниң ичидә қалған адәм әқли-һошидин адишип, сараң болуп кетиду», дейишәтти. Бизниң есимиз җайидиду?» дәп ойлиған Дилназ бешини бирнәччә қетим чайқиди. Бәрги қияқтәк кирпиклик көзлирини жумуп-ачти. Санийәм, Бәһрәм, Арзумму қуюндин кейинки өзгиришни кө­рүп, өз көзлиригә өзлири ишәнмәй қалди. Қо­муч­луқниң арисидин наһайити дәрт-һәсрәтлик, муң­луқ, адәм­ни мәһлия қилидиған аһаңда бир нахша аң­ланди. Ялаң аяқ су кәчтим, Тағниң сүйини ичтим. Чидимай қалмақ зулумиға, Әзиз җенимдин кәчтим. Қомучларму пөпүклүк бешини лиңшитип, бу на­хшини тиңшаватса, еқиватқан суниң шилдир-шил­дири билән қушларниң наваси бу аһаңға җор болатти. Қуюндин кейин пәйда болған қелин қомучлуқ­ниң ичидин чиқиватқан бу нахшини аңлиған ба­ли­ларниң бир-биригә қариши тәәҗҗүплиниш туй­ғуси­дин дерәк берәтти. Мән Қәшқәрдин чиққили, Чүшәк селип ятқан йоқ. Атам қойған чечимға, Тағақ селип тартқан йоқ. – Назугумниң нахша-қошақлирини ким ейтива­тидекинә? – пичирлиди Дилназ худди уларниң сөз­лирини йочун бирлири аңлап қалидиғандәк. Йәргә йетәй-йетәй дәп турған узун қара қоюқ чачлири чугулған, һосма қойғандәкла қелин қошма қаш­лиқ, буғдай өңлүк, келишкән, зилва қамәтлик бир аял қелин өскән қомучлуқтин очуқ җайға чи­қип кәлди. Үстидики һаварәң, гүллүк көйниги бирнәч­чә йеридин житилип, өңүп кәтсиму, тәбиәт әта қилған периштә сүпәт гөзәллигигә һечбир нуқсан кәлтүрәлмәтти. Ялтириған қундуздәк қара чачлирини қурутуш үчүн аптапқа қахлап тутқиничә бешини сиңайән қилип нахша ейтивататти. Алтә ай яттим қомучта, Қомуч арилап күн чүшти. Мән Назукниң бешиға, Тағдин еғир муң чүшти. – Бу аял Назугумниң нәқ өзиму немә? – Дилназ йенидикиләргә соал нәзәридә қариди. Чүшәнгүсиз бу әһвални чүшәндүрүшниң өзи қийин иш. – Назугум бу йәргә қандақ келип қалди?.. – Бизгә Назугумниң роһи көрүнүватамду, йә?.. – Қуюн қалдуруп кәткән җин-шәйтанлар бизни аздуруватмиғанду?.. Балиларниң бир-биригә қойған бу соаллириға җавап беридиған тирик җан йоқ. Атларниң дүпүрлиши аңлинип, ялт-юлт қилип қиличлирини ойнатқан бир топ атлиқчанлар кө­рүн­ди. Назугум қелин қомучлуқниң ичигә өзини атти. Баш кийимлиригә сиғмай қалған өрүлгән чач­­лири гәжгисигичә чүшүп турған, қара сур кийимлик, теләти сөрүн адәмләрниң арисидики бири қолидики қилич билән Назугум кирип кәткән қо­мучлуқни көрситиведи, қалғанлири атлирини девитип, уни әгәшти. Дөңниң үстидики ғар таш камаридин болуват­қан ишларни күзитип олтарған балиларниң сә­ви­йәси көз алдида йүз бериватқан һадисиләрни һәзим қилип үлгирәлмәйвататти. – Назугумни тутқили кәлгән яйилар охшайду, – деди Дилназ һавадин болуқ-болуқ нәпәс елип. – Бу йәрдә кино чүшириватмайдиғанду? – Сани­йәм икки қоли билән Арзум билән Бәһрәмниң қоллирини чиң тутувалди. – Биз кинолардикидәк Назугум дәвригә чүшүп қалған охшаймиз, – Дилназ ойида чиқарған хула­сисини үнлүк ейтивәткинини сәзмәй қалди. Қал­ғанлири шүккидә олтириду. Қомучлуқтин чиққан Назугум топ-тоғра балилар мөкүнүп олтарған дөң­лүккә көтирилишкә башлиди. Буни байқап қалған яйилар чүшиниксиз тилда бир нәрсиләрни дәп ва­қирап, атлириниң бешини бу яққа буриди. Балилар билән Назугумниң арилиғини тәхминән 20 – 30 қәдәм, яйиларни икки йүз нәччә қәдәм йол мусаписи айрип туратти. Амма атлиқчан билән пиядә адәмниң жүрүшидә көп пәриқ бардә. – Балилар Назугум момимизни қутулдурушимиз керәк! – Дилназниң бу сөзи қол астидики җәң­чи­ләргә буйруқ чүшириватқан бәәйни сәрдар­лар­ниң пәрманидәк билинди қалғанлириға. Балилар орунлиридин дәс турушуп, йеқинлишип қалған На­зу­гумниң алдиға чиқишти: – Бу яққа келиң, ана! Алдидин көктин чүшкәндәкла ғәлити кийим­ләрни кийгән 10 – 12 яшлиқ балиларниң пәйда болуши һалсирап келиватқан Назугумни һодуқтуруп қойди. Кәйнидә қиқас-сүрән селип, атлирини девитип чепип келиватқан яв йеқинлишип қалди. Назу­гум ба­лиларниң йениға келишигә Арзум билән Бәһ­рәм: – Дилназ һәдә, Санийәм һәдә силәр анимиз би­лән пәскә чүшивериңлар, биз һазир, – дедидә, ян­чуқлиридин һәдилиригә көрсәтмәй тиқип жүр­гән сәрәңгә қепидәк бир нәрсиләрни чиқарди. Йү­зи­­дин қатиллиқтин башқа нишани йоқ атлиқлар дөң­ниң асти тәрипигә келипму қалған. Дөңниң иккинчи тәрипидин түзләңликкә чүш­кән Назугум, Дилназ, Санийәм тағниң ичини зил-зилигә кәлтүргән бириниң кәйнидин бири етиливатқан милтиқ авазини аңлиди. – Укилиримизға оқ етиватиду, – жиғламсириди Санийәм. Өз бешиниң аманлиғи үчүн кичиккинә балилар­ниң һаятини ховуп-хәтәргә қалдуруп кәткәнлигини ойлиған Назугум: – Қизлирим, силәр меңип туруңлар. Мән укили­риң­ларни елип келәй, – дәп кәлгән тәрәпкә бурулушиға Арзум билән Бәһрәм қирдин жүгрәп чүшүп келивататти. – Укилирим, силәргә милтиқ аттиму? – сори­ди Дилназ билән Санийәм тәңла инилирини қучақ­лап. – Улар әмәс, биз аттуқ, һәдә – деди Арзум қилған ишидин мәмнун болған һалда. – Бизниң йерилғучлардин (хлопушкилардин) ат­лири үркишип ян-яққа питиришип кәтти. Бәзи­ли­ри «милтиқ етиватиду» дәп ойлиса керәк, дүм ят­қиничә орнидин туралмай қалди. – Йерилғучларни биллә елип жүрсәк, “адәмни чөчүтидиған пақилдиғиңларни ташлаңлар” дәп дайим тиллаттиңлар. Мана бүгүн улар таза яриди, – алаһидә бир тәвриниш билән сөзләп кәтти Бәһрәм. Уни қутулдуруш үчүн һаятини хейим-хәтәргә ти­кип, җасурлуқ көрсәткән бу омақ балилардин Назугум көз алмай қарап туратти. – Балилирим, силәр нәдин кәлдиңлар? Мошу пәйттә Арзум, Бәһрәмниң бекиниши болған дөңниң үстидә кимду-бириниң қариси кө­рүнүшкә башлиди. Алиқанда турғандәк көзгә че­лиқидиған түзләңдә турғанлиғини һис қилған Назугум балиларға: – Әву қапталға кирип кәтмисәк, бизни көрүп қа­лиду, – дәп уларни алдиратти. Бехәтәр җайға барғанда тохтиған Назугум билән балилар бираз тиниқ алмақчи болушти. – Мән айфонумни чүширип қоюптимән, – деди Арзум ян-йеқини ахтурғиничә. – Қумсаатни унтумиғиниң яхши болған екән, ай­фонуңму тепилип қалар, – дәп тәсәлла бәрди Дилназ униңға. Қачқун аялни тутимиз дәп ойлимиған йәрдин кичиккинә балиларниң қаршилиғиға дуч кәлгән ман­җурлар «тарсилдитип» милтиқ етилсиму, чи­қим­­ниң йоқлуғиға хошал болушти. Һәрбир яйиниң ойидин өзлири тәрипидин вәһшиләрчә қәтил қи­лин­ған көплигән уйғурниң ичидики «қайсиду-би­риниң балилири интиқам алмақчи болуветипту. Ки­чик болғачқа һазирчә тәккүзәлмиди» дегән хияллар өтти. Отряд башлиғи һәммини аттин чүшүшкә буйруп, өзи башлап өмүлигиничә қирниң үстигә чи­­­­­­қип кәлди. Төпиликкә чиқип кәлгән от­ряд баш­­­лиғиниң қол ишариси билән, қал­ған­­­лириму йе­­тип келишти. Ғар ташниң йенида йе­рилған йерил­ғучларниң қаплири, қал­дуқ­лири чечилип ятатти. Отряд баш­лиғи йе­рилғучниң бирини елип пурап көрдидә, ғар таш­ниң йенида ятқан қап-қара бир нәрсигә көзи чүшти. Тамамән натонуш нәрсиниң немә екән­ли­гини билмәкчи болуп, у яққа-бу яққа айландурди. У-бу йерини басқандин кейин бир нахша ейтиват­қан салапәтлик аял пәйда болди. Чоң аялниң бу кичиккинә нәрсиниң ичигә қандақ киривалғанлиғидин һәҗәпләнгән яйилар баш­лиғи киридиған җайни издигәндәк, ян-йеқини йәнә бир синчилап көздин кәчүрди. Нахша яңримақ­та еди. Аз едуқ узун сәпәргә атлинип чиққанда биз, Әнди карван аталдуқ қалдуруп чөлләрдә из. Қалди из чөлләрара, гаһи даванларда йәнә, Қалди не-не арсланлар дәшти чөлдә қәбрисиз. Нахшини яңритиватқан алиқанчилик бу нәр­синиң әтрапиға бир-бирини иштиришип дегидәк яйилар олашти. Нахша түгүшигила сан-санақсиз өлүк тәнләрниң арисида ятқан анисини қолидин тартип турғузалмайватқан, әндила тәмтиләп маң­ған наресидиниң аччиқ жиғиси аңланди. Балиниң қосиғи ечип кәткән болуши керәк, һаяттин дерәк йоқ аниниң ақ сүтини емишкә интилатти. Бу кө­рүнүш Җаһангирғоҗа қозғилиңини рәһимсиз бас­турушқа қатнашқан яйиларниң ядиға шу вақитти­ки қирғинни әсләтти. Бу вақиәләрни мону сехирлиқ нәр­сидин көрүватқанлиғиға әқли йәтмәтти. Бир вақитта бу қара төрт бүҗәкниң ичидә җав­ғайлиридин қан темип турған аял пәйда болди. Чачлири чугулған, көзлиридин от чақнап тур­ған бу аял һиңгариған узун чишлирини көрси­тип йе­қинлашқансири айфонни чөрәдәп қариши­ват­қан­лар қорқуп қалди. Бу аял бир әр кишиниң қенини ичип иштиривәткәндин кейин экранға йеқин­лаш­қансири уларниң жүрәклири еғизиға тиқилип қалған еди. – «Әнди новәт сениң!», – дәп көрсәткүч бар­ми­ғини шилтип вақириған бу аял қанға толған еғи­зини ечишиғила «әй я!» дәп вақи­равәткән яйилар башлиғиниң қолидин айфон чү­шүп кәтти. – Җин-шәйтан, җин-шәйтан! – чөрәдәп туруш­қанлириму вақириғиничә атлири бағланған яққа жүгрәшти. Тезирақ қуйруқни хада қилмиса, төрт бү­җәк нәрсиниң ичидин чиқидиған аял уларниң қенини бир-бирләп ичидиғандәк билинәтти. Аилиси хану-вәйран қилинған, өмүр­­лүк йолдишидин, бала-чақисидин айрилған ани­лар­ниң интиқами мошу аялда муҗәссәмләнгәндәк җаллатларниң көңли пәришан болди. – Җин-шәйтан, җин-шәйтан, аял қияпитидики җин-шәйтан дәп вақириғиничә, атлириға сәкрәп ми­нишип, бу җин-шәйтан маканлиған җайдин тези­рақ кетишкә алдириди. Атлириға минип девиткәндә, яйиларниң бирнәччиси егәр-тоқум билән йәргә ғулап чүшти. Бир янға қийсайған егәрниң үзәңгисидә аяқлири қалғанларни үркигән атлар сөрәп маңди. Бу ишларниң һәммисини аял қияпитидики җин-шәйтанниң қилғини дәп ойлиған яйиларни «қорққанға қош көрүнәр» дегәндәк, атларниң ту­яқлиридин чиққан авазму чөчүтәтти. Жиқилғанлири егәр-тоқумлирини көтәргиничә, атлириниң кәйнидин жүгрәп маңди. Ташниң арқисидин марап турған Арзум, Бәһ­рәм қилған ишиниң нәтиҗисини көрүп, бир-биригә қарап күлди. Дүпүрлигән атларниң арқисидин қалған чаң-то­заңни көргән «чарлиғучилар» Арзум, Бәһ­рәм­ һәдилиригә хуш хәвәр елип кәлди. Улар­ниң көңүллири имин тепишти. Вәзийәт кәскин­ли­ги тү­пәйлидин җавапсиз қалған соални Назугум йәнә қайти­лиди: – Балилар, бу йәргә қәйәрдин, қандақ келип қал­диңлар? – Биз Арзум иккимиз Алмутидин, Санийәм би­лән Бәһрәм бу йәргә йеқин җайдики Кәтмән йезисидин болиду. Назугум өңкүрини зиярәт қилимиз дәп бу җайға келиведуқ, – дәп җавап бәрди Дилназ. – Назугум өңкүри?.. Мениң бу өңкүрдә йошурунуп жүргәнлигимни аләмниң төрт тәрипидики халайиқ билип болғанму? – Билмәмдиған, сиз һәққидә ата-анимиз ейтип бәргәндин бөләк мәктәптики дәрисликләр­динму оқудуқ. Сизниң қошақлириңизниму ядқа билимиз. Назугумниң тәсәввурида мәктәп дегән диний мәдрисиләр, устазлар орнида молла-ешанлар бол­ғачқа, өзи һәққидә мәдрисиләрдә ейтилип жүр­ги­нини йә яхшилиққа, йә яманлиққа җорушни бил­мәй қалди. – Балилирим, силәр тезирақ өйүңларға йетиве­лиңлар. Мени дәп йәнә бир бала-қазаға йолуқуп қалмаңлар. Ата-анаңларму силәрни издәп, әнсиз­чи­ликкә чүшкәнду?! – деди. – Апам билән дадам бу йәргә биз билән кәлгән. Лекин һазир көрүнмәйду, униң үстигә бу йәр биз кәлгән вақиттикидәк әмәс, тамамән өзгәргән, – деди Санийәм. – Қандақ өзгәргән? – Өңкүрниң алдидики уйғур вә рус тиллирида бу җайни маканлиған хәлқимизниң қәһриман қи­зи Назугум һәққидә йезилған мәр-мәр ташлар ғайип бопту. Бу йәрдә мундақ қелин қомучлуқ һәм чатқал­лиқ йоқ еди, – деди алдида турған Назугум екәнлигигә техичила ишәнмәйватқан Бәһрәм. «Һая-номусумни һәммидин үстүн қоюп, әр­кин­лик йолида тартқан азап-оқубәтлиримдин хәл­қим хәвәрдар екән», дәп көңли көтирилип қалған Назугум қандақ мәрмәр ташлар һәққидә параң бо­луватқанлиғини чүшинәлмәй қалди. Уларниң йенидила бир җүп қалиғач йәр бе­ғир­лап учуп жүрәтти. Қалиғачларни көргән Назугум чоңқур ойға чүшүп, мискинлишип қалди. – Балилирим, силәр биләмсиләр? Қушларниң ичидә қалиғачлар һәргиз өз угисини ташлимайду. Учум қилған угисиға болған садақәтлик уларда әвлаттин-әвлатқа өтүп давамлишиду, – у еғир “уһ” тартти. Андин сөзни давамлаштурди. Қанат пүтсә, мениңму киндик қеним төкүлгән ана жутумға учуп барғум бар... – Назугум лиққидә яш толған көз­ли­рини балилардин йошуруп йәргә қарап, орнидин туруп кәтти. – Ана, биз билән кетиң, ана-Вәтәнгә сиз билән биллә баримиз. Ейтмақчи, мениң янфонумда сиз туғулған Қәшқәр шәһириниң сүрәтлири бар, – де­ди Дилназ янфонини көрситип. Һәммиси Дилназни қоршавалди. «Янпон дегини бу қизчақниң қолидики нәрсә охшайду», дәп ойлиған Назугум Дилназ көрситиватқан сүрәтләргә қарап: – Бу немә? – дәп һәйранлиғини йошуралмиди. – Бу Қәшқәрдики көпқәвәтлик өйләр. – Мениң диярим мундақ әмәс! Балилиғим қал­ған жутниң изнасиму йоқ бу йәрдә! – Назугум «ме­ни алдаватисиләр» дегәндәк рәнҗигән қияпәттә ба­лиларниң һәрбиригә тиклинип қарап чиқти. – Ана, бу бүгүнки Қәшқәр, – Дилназ Назугум­ниң немә үчүн рәнҗиватқанлиғини чүшәнди. – Һазир ХХІ әсир болғачқа, барлиқ җайға мо­шун­дақ өйләр селинип кәтти. – Қизим, һазир жил һесавида нәччинчи жил? – 2015-жил. – ... Назугум мундақ мөҗүзиниң йүз бәргинигә ишән­мәй десә, қолида чөчәкләрдики сехиргәр­ләр­ниңкидәк бир нәрсиләрни тутувалған, кийимлири ғәлити башқа дәвир балилири көз алдида туриду: – Бизни икки йүз жилға йеқин вақит айрип турупту. Шунда бу қандақ болғини? Балилар өзлири билән биллә елип жүргән қумсаатниң карамити һәққидә ейтип бәрди. Назугумму мөҗүзә яритиш хасийитигә егә бу қумсаатни бар зеһни билән көздин кәчүрди. – Келиңлар, Назугум анимиз билән сүрәткә чү­шүвалайли, – деди Санийәм. Балилар новәт-новәт билән бир-бирини сүрәткә тартишти. Балилар билән өзиниң һәрикәт, гәп-сөзлириниң әксини янфон­дики видеодин көргән Назугум өзини әҗайип-ға­­райип дуниясиға кирип қалғандәк һис қилди. Алақә васитиси ретидә пайдилинидиған янфонниң йәнә қандақ ишларни әмәлгә ашуридиғанлиғи һәқ­­­қидә балилар ейтип бәрди. Чүмүлидәк миғилдап меңи­ват­­қан төмүр һарвулар билән учуватқан төмүр қуш­ларниң видеолири Назугумниң қәлби­дики тә­әҗҗүп дәриясини долқунлитивәтти. «Ярат­қучи егәм мениң аһлиримни аңлап, балилар қияпи­тидики пе­риштәләрни әвәттимекин?!» дәп ойлиған Назугум ичидә өзи билидиған сүриләрни оқуди. Йәнә бир тәрәптин анилиқ меһри билән бу омақ ба­лиларниң бирәр хейим-хәтәргә учримай турғанда ата-ани­синиң йениға кетишни тиләтти. – Балилирим, ата-анаңлар хаватирлинип, бу кәмдә силәрни издәватқанду? – учрашқан вақитти­ки сөзини йәнә тәкрарлиди Назугум. – Ана, сиз биз билән кетиң, – өтүнди Санийәм. Назугум бир пәс ойлинип, андин: – Мениң өз орнумда қалғиним, өтмүшниң тарих болуп турғини яхши. Силәр йол тәрәддутини қилиңлар, – деди. Сөз билән болуп уларни учраштурған дөңлүк­киму келип қалди. Назугум: – Өз жутуңниң аддий теши яқа жутниң яқу­тидинму артуқ. Мән йол азавидин һерип жиқил­ғинимда – йөләк болған, ач қелип мағдир кәткәндә – дәрман киргүзгән, ялғузчилиқ, тәнһалиқта муң­даш-сирдаш болған бу әңгүштәримни силәргә қал­ду­рай, – дәп кичиккинә көк ташни яш җәһәттин һәммисидин кичик Арзумға бәрди. Бизниң дә­вир­дики қәлбләрниң үмүт әләңгүсини силәрниң көзүң­лардин көрдүм. – Үмүт билән яшаватқан милләт­ниң арзу-армини рояпқа чиққан күнни көридиған һәм йеқинлаштуридиған арзулуқ пәрзәнтлири бо­луң­лар, – дәп балиларни бағриға бесип, пешанисидин сөйүп қойди. Назугум дөңгә көтириливатқан балиларни қиялмай пәс җайда туруп «әлвида, балилирим» дәп қол шилтип қалди. Дөңниң үстигә чиққичә балилар йенип-йенипла арқисиға қаратти. Аз вақитниң ичидила ичәкишип кәткән қәһриман анидин айрилғуси йоқ. Амал қанчә? Ғар ташниң йениға кәлгәндә, Арзум йоқитип қойған айфонини тепивалди. Қумсаат тепилған ғар ташниң әтрапида хәлқимизниң азап-оқубәтлик йә­нә бир дәв­­ри билән хошлишиш үчүн әҗайип-ға­райип егиси қумсаатни тикләп қойди. Бу тәрәптин қум болса әгәр сақип, Һәммини өз әслигә кәлтүрәр вақит. Қумсааттики бу йезиқлар оқулуп болуши билән йәнә қуюн көтирилди... – Силәрни издәп бармиған йеримиз қалмиди. Нәгә жүтүп кәттиңлар? – дәп Санийәмниң аписи билән дадиси уларниң алдиға чиқип кәлди. – Апа, дада, биз Назугумни көрдуқ, – Санийәм билән Бәһрәм аписи билән дадисини көрүши би­лән бир-биригә сөз бәргүси йоқ. Йүз бәргән һади­силәрдин һаяҗанланған Дилназ билән Арзумму: – Назугум һаят екән, – дәп хошаллиғини чоң аписи билән чоң дадисиға йәткүзди. Андин ян­фон­дики Назугум билән чүшкән сүрәтләрни көр­сәтмәкчи болди. Мана қизиқ. Бу сүрәтләр өз-өзи­дин һәммисиниң янфонидин йоқап кетипту. Пәқәт Арзумниң алиқинида Назугум бәргән көк ташла өтмүшкә болған «сәяһәтниң» гувачиси болуп қапту. Қумсаатниң мөҗүзисини көрсәтмәкчи бо­­луп, баяқи сехирлиқ мисраларни оқуди. Амма ка­рамәт яратқан қуюн чиққини йоқ. Һәммә өз орни­да қалди. Бу әһвални чоңларға қандақ чүшәндүрү­ши­ни билмәй қалған балилар «қумсаатқа немә болди?» дейишип, һәләйкүмгә чүшүшти. Сани­йәмниң аписи билән дадиси балиларниң ейтқан сәргүзәштилиригә йә ишинәрини, йә ишәнмәс­ли­гини билмәтти. Қумсаатни диққәт билән қараватқан Санийәм­ниң дадиси көзгә көрүнәр-көрүнмәс, кичик һәрип­ләр билән «икки йүз жилда бир қайтилинидиған мөҗүзә», дегән йезиқни оқуп, балиларға көрсәтти. Балилар қумсаатни өз орниға көмүп қоюш ке­рәклиги һәққидә бир келишимгә кәлди. Чүнки икки әсирдин кейин униң ярдими билән Назугумниң әһвалидин хәвәр елип туридиғанларниңму бу йәргә келидиғанлиғиға үмүт қилди. – Қәһриманлар мәңгү яшайду, – деди Сани­йәм­­ниң дадиси машиниға балиларни олтарғузу­ве­тип. Шу мәһәл ямғур симилдап йеғишқа башлиған еди... Азнат ТАЛИПОВ.