• Әхбаратлар еқими
• 13 Қыркүйек, 2018

Кәшпиятчи Искәндәр

Йеза аһалисиниң көңлидин чиқидиған йеңилиқ ачти Мәшүр САСИҚОВ, «Уйғур авази» Уйғур наһийәсидики Ғалҗат йезисиниң турғунлири жутдиши Искәндәр Һәмраевни «бәш бармиғидин һүнәр тамған жигит» дейишиду. Һәқиқәтәнму шундақ. Чүнки у пәқәт жутдашлиринила әмәс, бәлки башқиларниму өзиниң йеңи-йеңи «кәшпиятлири» билән һәйран қалдуруп келиватқан инсанларниң бири. У асасән йеза егилиги техникилириниң һәрхил түрлирини қураштуруп, сәра йеридә яшаватқанларниң күндилик ишлирини йеникләштүрүватиду. Мәсилән, йеқиндила униң иҗтимаий торларда тарқиған чөп чапидиған йеңи трактори аз күн ичидила көпчиликтә алаһидә тәсират қалдурди. Искәндәрниң бу йеңи кәшпиятидин хәвәр тапқандин кейин, униң билән учришиш истиги пәйда болдидә, дәрһал Ғалҗат йезисиға йетип бардуқ. Дәсләп Искәндәр акини тәбрикләп, андин бийил чөп чепиш мәвсүмидә униң тағ бағридики өлчүк йеридики от-чөпини чепиш билән биллә мошу кәшпиятиға һәмдәмдә болған бирқатар жутдашлириниң «бир қолини икки қилған» трактори һәққидә ейтип беришни илтимас қилдуқ. Өз новитидә, у үч ай давамида тинмай издиниш вә илгәрки колхоз-совхозлар моҗут дәвирдә топлиған тәҗрибиси түпәйли қураштуруп чиққан тракториниң һәрбир қисминиң қандақ хизмәт атқуридиғанлиғи тоғрисида әтраплиқ чүшәнчә бәрди. Техникидин азду-тола хәвиримиз болғачқа, униң ейтқанлириниң бәзибир йәрлирини чүшәнгән болсақму, толиму “инчикә мәсилиләргә” кәлгәндә, униңға қайта-қайта соал қоюшқа тоғра кәлди. Қизиқарлиғи, у бизниң соаллиримизға еринмәй, алдиримастин җавап бәрди. Бу болсиму, униң техникиға шу қәдәр қизиқидиғанлиғидин һәм көрүнгәнниң қолидин кәлмәйдиған мундақ ишларға толиму амрақ екәнлигидин далаләт берәтти. Мәлум болушичә, заман өзгирип, йезида мундақ техникиларниң изнасиму қалмиған пәйттә, у дәсләп үч ат сөрәйдиған чөп чапидиған үскүн ойлап тапиду. Бу чалға чапқандин хелила оңай болғини билән, йерими яғач, йерими төмүр-тәсәктин ясалған “тракторниң” өмри анчә узақ болмиди. Уни йәниму пайдилиниш мүмкинчилиги бар еди. Амма қол йәткүзгән утуғиға қанаәтлинишни билмәйдиған Искәндәр ака чөп чапидиған пичақни бирәр техника васитисигә орнитип көрүшни қарар қилиду. Шу-шу болдидә, у “ГАЗ-69” автомобилини «сенокосқа» айландурушқа киришиду. Жуқурида тәкитлигинимиздәк, Искәндәр ака «Социализм» колхозида механизатор вә шофер болуп ишлигән жиллиридики тәҗрибиси вә өзиниң техникиға дегән қизиқиши түпәйли, бу ойиму утуқлуқ әмәлгә ашти. Бу йәрдә шуни алаһидә тәкитләш лазимки, у чөп чепишқа лайиқлаштурулған ГАЗ-69 машинисиниң сол тәрәптики рулини (пичақни көрүп меңиш мәхситидә – М.С.) оң тәрәпкә җайлаштуруп, йәнә бир йеңилиғи билән жутдашлирини һәйран қалдуриду. Мәлумки, сәра хәлқи үчүн от-чөпниң қәдри бөләкчә. Шуңлашқа улар суғирип, баққан йәрләрдин имканқәдәр көпирәк чөп жиғивелишқа тиришиду. Әнди айрим тракторларниң шу чөпни қирип алалмайдиғанлиғи уларға әләм қилиду. Мана мошуларниң һәммисини өз көзи билән көрүп өскән һәм бу әһвалниң һазирму давамлишиватқанлиғини билидиған Искәндәр акиниң ясиған бу тракториму хелә заман жутдашлар хизмитидә болди. Ғалҗатлик кәшпиятчиниң йеңи тракториға әла баһа бәргән жут әһли униңға бирәр нам бериш тәшәббусини көтәргән еди. Лекин хелила конириған сәплимә қисимлардин қураштурулған у пәйдин-пәй бузулуп, бәзи җайлирини кәпшәләшкиму яримайдиған тәрәпкә өткәнликтин, әнди чөпни тәкши һәм исрапсиз чапидиған тракторни қураштуруш үчүн җиддий киришиду. Арилиқта бираз вақтини униң умумий шәклигә сәрип қилиду, жут ичидин, униңдин қалса, хошна йезилардин сораштуруп, мәхсәт қилған тракториниң бираз қисимлирини жиғивалиду. Йәтмигинини Алмутидин алдуруп, ахири оғли Расул билән ишини башлайду. Буниңдин хәвәр тапқан жутдашлири «Аңлисам, йәнә бир йеңилиқ үстидә ишләветипсән, керәк нәрсә болса, қолумиздин кәлгичә ярдәм беришкә тәйяр» дәп барини бериду. Сетивалғинини сетивелип, отун-көмүргә тегишкинини тегишип, һәтта айрим жутдашларниң соға қилған төмүрләрдин Газ-53 автомашинисиниң рамиға МТЗ-80 тракториниң мотори, Газ-69, билән Газ-66ниң коробкиси вә раздаткилири, Газ-51ниң радиатори вә шундақла Зил-157ниң мости орнитилған, узунлуғи 2 метр13 сантиметр чөп чепиш агрегати бар трактор вуҗутқа келиду. – Искәндәр ака, техника дегинимиз ғуччидила төмүр. Әнди уни бир-биригә, аддий тил билән ейтқанда, чаплашқа нәччә пул хәшлигәнсән? – дәп соридим униңдин. – Растимни ейтсам, Чонҗидин мән электрод билән төмүр кесидиған һәриниң дискини (болгаркиниң – М.С.) алдуридиған дукан ғоҗайини мениң пулумға өй селивалған болуши керәк – дәп һәзилләшти у. – Һәқиқитигә кәлсәк, униң һесави йоқ. Чүнки алаһидә бир схема яки ениқ көрсәтмә болмиғанлиқтин, бир йерини он кесип, он қетим қайтидин кәпшәләшкә тоғра келиду. Шуниң өзидиму маңа һәмра болған оғлум Расулниңму техникидин хәвири болғачқа, бу ишимизни тез арида сүпәт җәһәттин алдинқилириға қариғанда хелила чапсан түгәттуқ һәм бийилқи чөп чепиш мәвсүмидә қилған әмгигимизни әмәлиятта синап үлгәрдуқ. Сөһбәт давамида униң үчинчи қетим кәшип қилған трактори билән чепилған җайларни көздин кәчүрүп чиқип, һәқиқәтәнму бәш бармиғидин һүнәр тамған сәра жигитиниң қолидин чиққан тракторниң нәқ тағ йеригә лайиқ вә исрапсиз чөп жиғиш техника васитиси екәнлигигә көз йәткүздуқ. Кәшпиятчиниң ейтишичә, бу тракторниң йәнә бир алаһидилиги, бир гектар йәрдики чөпни чепишқа бари-йоқи 8 – 10 литр дизель йеқилғусини сәрип қилиши екән. Бу болсиму, бүгүнкидәк соляркиниң қиммәт заманида кимгила болмисун, хуш яқидиғанлиғи шүбһисиз. Гәпара шуниму ейтип өтүш керәкки, жүргүзгүчиләр яхши билиду, мәйли адәттики йеник автомобиль болсун яки еғир жүк машинилири болсун, уларни башқурушни асан қилиш үчүн лазим болған “гидравлика” дәп атилидиған система моҗут. Бу тәрәптин елип қариғанда, Искәндәр акиниң тракториму истисна әмәс. Мәсилән, теҗәш қисимлиридин тартип, руль вә чөп чапидиған пичақлар орнитилған жаткиларниң һәммиси гидравлика билән ишләйду. Шундақла бу тракторниң бир хил сол тартип, чөпни пакиз чепишиға асас болуватиду. Исрапсиз, сүпәтлик вә нурғун чиқимсиз чөп чепиш тракторини келәчәктә йәнә башқа көпирәк адәм күчи тәләп қилинидиған ишларда синап көрүшни нийәт қиливетипту. Болупму өй вә мал қоралириниң һулини қурғанда қуюлидиған бетонни арилаштурушта яки қишлиғи қар қелин чүшкән пәйтләрдә йол ечиш васитиси сүпитидә пайдилинишқа болидиған көрүниду. Һазир йеңи тракторниң бираз кам-котиси бар болуп, уларни толуқ түгәткәндин кейин жутниң хизмитигә ярайдиғанлиғиға Искәндәр акиниң ишәнчиси камил. – Буниңға чоқум нам беримән – деди у. – Чүнки һазирчә барчиниң көңлидин чиқиватқан тракторни ясап чиқишта мәрһум оғлум Равильниңму һәссиси бар. Шуңлашқа уни «ИСКА-2 РР» дәп аташни мувапиқ көрдүм. “Иска” – исмимниң дәсдәпки икки боғуми, “2” – униң пичиғиниң узунлуғи вә “РР” – оғуллирим Расул билән Равильниң исимлириниң баш һәриплири. Аңлишимчә, әгәр бирәр йеңилиқ ачсаң, униңға патент елишқа болидекән. Мениң тракторим һазирчә толуқ түгигини йоқ. Барлиқ нәрсини оюмдикидәк әмәлгә ашурғандин кейин униму елишим мүмкин. Қанчә қилған билән буниңға хәшлигән мәбләғни демигәнниң өзидә, кечә-күндүз қилған әмгигимиз бекарға кәтсә йәнә болмас. Демисиму, ейтмаққа асан, лекин уни ясап, бир қисимниң хизмитини йәнә биригә улап, униңдин пайдилинишқа болидиған техника васитисини қураштуруш – иккиниң бириниң қолидин кәлмәйдиған иш. Шуңлашқа дуниявий тәҗрибидә бирәр йеңилиқ ачқан кишиниң мәһсулати яки башқа кәшпиятлири алаһидә баһалиниду. Уларға бәлгүлүк миқдарда муәллиплик һоқуқ ретидә пулму төлиниду. Әгәр башқа бири шу кәшпиятни қайтилиса яки уни өзиниң пайдиси үчүн пайдиланса, муәллипниң һоқуқи бузулған болуп һесаплинидудә, бу ишлар жуқури дәриҗидики органлар арқилиқ биртәрәп қилиниду. Шуңлашқа Ғәрип әллиридә мундақ ишларға интайин еһтиятчанлиқ билән қарайду. Әнди биз сөз қиливатқан ғалҗатлиқ Искәндәр Һәмраев өзиниң кәшпиятиға патент еливалса, «ИСКА-2 РРниң» рәсмий кәшпиятчиси болған болар еди.