Аримизда анчә көзгә челиқмайдиған, вәтән , хәлиқ мәнпийитини қоғдап, талай ишларни қилған болсиму, һеч қачан мәйдисини керип, «Мән мундақ ишларни қилған, мән андақ җавапкәрлик вәзипиләрни атқурған», дәп махтанмайдиған, кәмтар адәмләр барлиғи тәбиий. Мирғияс Җамалдин оғли Яқупов әйнә шундақ шәхсләрниң бири. Улуқ Вәтән урушиниң иштракчиси, бехәтәрлик органлириниң ветерани Мирғияс ака Яқупов мошу жилниң 15-сентябрь күни өзиниң мубарәк 85 яшлиғини нишанлайду. Бүгүн биз мөтивәр билән болған сөһбитимизни диққитиңларға һавалә қиливатимиз.
— Мирғияс ака, сизни тәвәрүк 85 яшлиқ тәвәллудиңиз билән сәмимий тәбрикләймиз.
— Мени әсләп, тәбриклигиниңлар үчүн бәк миннәтдармән. Адәмниң йеши чоңайғансири кишиләр билән муңдашқиси, өткән күнләрни, һаятидики бәзи вақиәләрни әсләп, көңлини көтәргүси келидекән. Һазир мән демәтликләр наһайити аз қалди, уларни санашқа бир қолниң бармақлири йетип-ашиду. Шуңлашқа дана хәлқимиз: «Чәккили тамака йоқ, муңдашқили нәдә киши», дегән екәндә...
— Мирғияс ака, сизни гезитханлиримиз 2004-жили алаһидә китап болуп нәшир қилинған «Кульджа — город торговый» («Ғулҗа — сода-сетиқ шәһири») дегән тарихий очеркиңиз вә 2009-жили нәшир қилинған «Оғузхан» намлиқ тарихий романиңиз арқилиқ қисмән билиду. Ундақ дегиним, һәр иккила китавиңиз рус тилида нәшир қилинғанлиқтин, көпчилик китапханлар улар билән тонушуп чиқиш имканийитигә егә болмиған. Әнди 2009-жили «Оғузхан» романиңизниң І томи нәшир қилинғанда, шу мунасивәт билән сизни гезитханлиримизға әтраплиқ тонуштурушни илтимас қилғинимда, буни рәт қилғанлиғиңиз һелиму ядимда. Лекин сиздәк адәмләрниң һаят йоли көпчиликни қизиқтуридиғанлиғи тәбиий. Шуңлашқа, мүмкин болса, өзиңизни гезитханларға қисқичә тонуштуруп өтсиңиз.
— Мән рәсмий һөҗҗәтлирим бойичә 1926-жили 8-январьда һазирқи Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Қорам йезисида дехан аилисидә туғулған. Әнди «рәсмий һөҗҗәтлирим бойичә» дегинимниң сәвәви, мән әсли 1927-жили 15-сентябрьда туғулған. Лекин йешимға бир яшни қошушқа тоғра кәлгән еди. Униң сәвәви мундақ. 1942-жили февральда дадам Җалал армия сепигә атланди. У чағда мән техи 15 яшқа толмиған гөдәк едим. У жиллири пүткүл Кеңәш Иттипақи хәлқиниң вәтәнпәрвәрлик роһи наһайити үстүн болуп, яшларниң һәммиси җәң мәйданиға атлинишқа, явуз дүшмәнни тезирақ Вәтән топриғидин һайдап чиқиришқа тәшна еди... Мәнму башқилар қатари мәйданға атлинишни арзу қилаттим. Әйнә шундақ күнләрниң биридә, 1943-жилниң қиш айлирида, Челәккә Бауржан Момышулы кәлди. Москва босуғисида немис-фашист басқунчилириға қахшатқуч зәрбә бәргән даңлиқ генерал Панфилов дивизиясиниң офицери, мошу җәңләрдә қәһриманлиқ көрсәткән Бауржан Момышулы Челәктә шу чағдики Мәдәнийәт өйидә өткүзүлгән чоң жиғинда генерал Панфилов дивизиясиниң Москвани явуз дүшмәндин қоғдашта көрсәткән җасарити тоғрилиқ наһайити тәсирлик сөзләп бәрди вә яшларни җәң мәйданиға атлинишқа чақирди. Буниңдин тәсирләнгән мән әтисила Челәктики наһийәлик һәрбий комиссариатқа бардим. Һәрбий комиссар бой-турқумға қарап: нәччә яшқа киргәнлигимни, нәччинчи синипни пүтәргәнлигимни сориди. Мән йешимни, 8-синипни пүтәргәнлигимни ейтивидим, комиссар: «8 синиплиқ билими барлар наһайити керәк, бирақ амал йоқ, кичик екәнсән, йешиң тошқанда кәл», деди. Мән өзәмниң кичик командирларни тәйярлаш курсида оқушни халайдиғанлиғимни,имканийәт болса,йешимға йәнә бир яш қошуп,метрика беришни илтимас қилип турувалдим. Яшанған һәрбий комиссар ахири: «Бопту, сениңчә болсун, сән әнди рәсмий һөҗҗәтләр бойичә (шуниңғичә мениң һеч қандақ һөҗҗитимму йоқ еди) 1926-жили 8-январьда туғулған болисән» дедидә, дәрһал маңа туғулғанлиғим тоғрилиқ гуванамә бериш һәққидә телефон қилди.
Шундақ қилип, биз Челәк вә униң әтрапидики йезилардин 30ға йеқин бала һарвуларда, пиядә Талғирға кәлдуқ. Бу йәрдә кичик командирларни тәйярлаш курсида әндила оқушни башлиған едуқ, Алмутидин бир офицер келип, бизни қатар тизип, бир нәччә кишиниң фамилиясини атиди, уларниң ичидә мәнму бар едим. У киши фамилияси аталғанларни жиғивелип, НКВД рәһбәрлигиниң буйруғиға бенаән, Шималий Кавказда НКВДниң мәхсус полкиниң қурулидиғанлиғини ейтти. Шундақ қилип, қисқа муддәтлик тәйярлиқтин өтүп, қатардики җәңчи сүпитидә Шималий Кавказдин немис басқунчилири һайдап чиқирилғандин кейин, бу йәрдә дүшмәнгә ярдәм бәргән, һәрхил җинаий һәрикәтләрни қилип, теч пухраға арам бәрмәйватқанларни йоқитиш җәңлиригә иштрак қилдим.Шундақ җәңләрниң биридә, йәни командиримниң һаятиға ховуп туғулған кәскин пәйттә, бир дүшмәнни йәр чишлитип, йәнә бирини яридар қилип, әсиргә алғанлиғим үчүн «Җәңгивар хизмәтлири үчүн» медали билән мукапатландим.
Шималий Кавказда течлиқ орнитилғандин кейин, мән хизмәт өтигән НКВДниң мәхсус полки тарқитилди. Көп өтмәй, 1944-жили июньда, Алмутидики НКВД мәктивиниң курсантлиғиға чақиртти. НКВД курсини пүтәргәндин кейин, 1945-жили Җамбул наһийәлик НКВД бөлүмигә оператив хадим сүпитидә хизмәткә әвәтилдим. Һелиму ядимда, бир күни наһийә мәркизи Узунағаштики иш орнумға барсам, һәммә киши опул-топул болуп кетипту. Уқсам, ат оғрилири уларни байқап қалған «Октябрь» колхози рәисиниң орунбасарини вә НКВДниң оператив хадимини өлтүрүп қечип кетипту. Биз дәрһал бу җинайәтчиләрни тутуш операциясини пухта ойлаштуруп, уларниң изиға чүштуқ. Қизиқ йери, бандиниң башлиғи Улуқ Вәтән урушиниң иштракчиси, капитан, Алмута шәһиридики Сталин (кейин Совет наһийәси болған) наһийәлик парткомида партия әзалиғиға намзатта турған киши екәнлиги ениқланди. Һә, уруштин кейинки еғир жилларда, әтималим, ишсизлиқтин болса керәк, бәзи җәңгивар офицерлар әйнә шундақ йолларға киргән еди.
— Мирғияс ака, илгәрки НКВД — бу һазирқи полиция органлири, әнди сиз бехәтәрлик органлириға қандақ кәлдиңиз?
— 1951-жили июльда рәһбәрлик мениң хизмитимни НКВДдин җәңгивар офицер сүпитидә (мән у жиллири лейтенант едим) ДБМға (Дөләт бехәтәрлиги министрлиги) йөткиди. Уйғур наһийәсидә ДБМниң оператив хадими, бөлүм башлиғи болуп 1959-жилғичә ишлидим. Әнди 1959-жилдин 1967-жилғичә Алмута вилайәтлик Дөләт бехәтәрлиги комитетиниң чоң оператив хадими болуп ишлидим. Һелиму ядимда, 1958-жили чегарини бузуп өткән бир ховуплуқ җинайәтчини қолға чүшәргәнлигим үчүн «Чегарини қоғдаштики үлгилик хизмити үчүн» медалини елишқа сазавәр болдум.
Мән иштин қол үзмәй 1962 — 1967-жиллири СССР Дөләт бехәтәрлиги комитетиниң Москвадики Алий мәктивини қизил диплом билән тамамлидим. 1967 — 1977-жиллири Алмута вилайәтлик дөләт бехәтәрлик комитети башқармисида бөлүм башлиғи болуп ишлидим, андин бехәтәрлик органлиридин полковник унвани билән истипаға чиқтим. Шуниңдин кейин 1977 — 1979-жиллири Қазақстан ДОСААФ Мәркизий комитетида бөлүм башлиғи, 1979 — 1981-жиллири «Казгипроводхоз» лайиһиләш институти 1-бөлүминиң башлиғи лавазимлирида ишләп, дәм елишқа чиқтим.
— Сизгә узақ жиллар давамида бехәтәрлик органлирида ишләш җәриянида һәрхил дәриҗидики шәхсләр билән учришишқа тоғра кәлгән болса керәк?
— 1961-жили Җамбул наһийәсидики «Рославский» совхозиға шу чағдики СССР рәһбири Н.Хрущев кәлди. Рәһбәрлик Н.Хрущевниң бу йәрдә болуш җәриянидики бехәтәрлигини тәминләш вәзиписини маңа жүкләп, йәнә 11 тәҗрибилик оператив хадимни қошуп бәрди. Әйнә шу чағда биз бу интайин җавапкәрлик вәзипиниң һөддисидин чиқип, рәһбәрликниң тәшәккүригә сазавәр болған едуқ. Н.Хрущев билән совхозға җумһурийәт рәһбири Динмухамет Қонаев һәмра болуп кәлди. Наһийә рәһбәрлири билән биз уларни совхоз клубида күтүвалған едуқ.
1967-жили июльда җумһурийәт рәһбири Д.Қонаев вә Алмута вилайәтлик парткомниң биринчи кативи А.Асқаров Уйғур наһийәсигә кәлди. Меһманлар дәсләп Чаринға берип, Мирзигүл Насиров башқурған Свердлов намидики колхоз етизлиқлирини көздин кәчүрди, башқа егиликләрни зиярәт қилди, андин Чонҗиға келип, Уйғур наһийәлик парткомниң биринчи кативи Кинтал Исламовниң өйидә меһман болди. Д.Қонаев мошу баш қошушта уйғур хәлқи тоғрилиқ нурғун сәмимий сөзләрни қилип, уйғурларниң әсли деханчилиқта даңқи чиққан хәлиқ екәнлигини, Йәттисуни гүлләндүрүштә уйғур деханлириниң әҗри алаһидә орунда туридиғанлиғини пәхирлиниш билән тилға алған еди. Һөрмәтлик меһман уйғур хәлқиниң қедимий мәдәнийити тоғрилиқму хәвәрдар екәнлигини тәкитләп, шундақла дәстиханға кәлтүрүлгән һәр бир таамдин дәм тартип, уйғур таамлириниң наһайити ләззәтлик екәнлигини, кичигидинла уйғурлар билән арилишип өскәнлигини вә Сопи Зәрватов намидики уйғур мәктивидә билим алғанлиғини ейтқанлиғи һелиму ядимда.
— «Кульджа — город торговый» намлиқ китавиңизда уйғурлар дияриниң тарихи, XІX әсирдә Уйғурстанда һөкүмранлиқ қилған манҗурларниң Чин империяси билән Россия империясиниң өз ара алақилири тоғрилиқ қизиқарлиқ мәлуматлар аз әмәс. Мошу китапниң йезилиш җәрияниға тохтилип өтсиңиз.
— Мән әзәлдинла хәлқимиз тарихиға, қедимий бай мәдәнийитимизгә қизиқип, уйғурларниң тарихиға аит китапларни издәп оқуп жүрдүм. Кейин хәлқимизниң тарихи, тәғдирини бәлгүлигән бәзи муһим вақиәләр тоғрилиқ бир китап йезишни мәхсәт қилдим. Шундақ қилип, Москва вә Алмута архивлирида сақлиниватқан тарихий материалларға асасланған һалда, хәлқимизниң йеқин өтмүшиниң ярқин сәһипилирини йорутидиған тарихий очерк үчүн материал топлидим. Москвадики Ленин намидики чоң ктапханиниң кам учрайдиған материаллар фондидин хәлқимизниң тарихиға аит көплигән мәлуматларни тепишқа сазавәр болдум. Шундақ қилип, китапханларға Уйғурстанниң тарихини, уйғур хәлқиниң мустәқиллик үчүн елип барған күрәшлирини, Уйғур дөлити тәрәққиятиниң асасий басқучлирини қисқичә әкс әттүридиған «Кульджа — город торговый» дегән китавимни һавалә қилдим.
— Сиз тунҗа Уйғур дөлитини вуҗутқа кәлтүргән Оғузхан тоғрилиқ тарихий роман яздиңиз. Бу интайин мурәккәп вә шуниң билән биллә шәрәплик ишни қолға елишиңизға сизгә немә түрткә болди?
— Мән хәлқимизниң тарихиға аит материаллар билән тонушуш җәриянида тунҗа Уйғур дөлитини қурғучи Оғузхан тоғрилиқ хелә мол мәлуматларға егә болдум. Москвадики Ленин намидики китапханиниң мәсъул кативи, тарих пәнлириниң намзити Коркин дегән киши билән тонушуп қалдим. У маңа бу роман үчүн материал топлашқа йеқиндин ярдәм қилди. Мәзкүр китапни йезиштики асасий муддиа — уйғур хәлқиниң дөләтчилигини, қедимий тарихини, мәдәнийитини өзимизгә вә өзгиләргә тонуштуруштин ибарәт. Вәтәнни сөйүш — улуқ иш, вәтәнпәрвәрлик — муқәддәс иш. Яшлиримиз вәтәнпәрвәрлик роһида тәрбийиләнсә нур үстигә нур болиду. Яшлиримиз маңқуртларға айлинип қалмаслиғи, өзиниң кимлигини билиши лазим. Яшлиримиз көп вақтини компьютер алдида оюнларни ойнап өткүзүвәтсә — мана бу өкүнүшлүк һадисә. Китап оқумаслиқ — һазирқи яшлиримиз арисида овҗ алған чоң апәт. Китап оқумиған адәмдин наданлиқтин башқа нәрсини күткили болмайду.
Ейтмақчи, Мәркизий Азиядики көчмән хәлиқләр тарихида Оғузханға миладидин илгәрки 209-жили тунҗа қетим уларни бирләштүрүш вә қудрәтлик дөләт қуруш несип болди. Бу дөләт қедимий Хитай мәнбәлиридә Хунну сүпитидә мәлум. Оғузхан қурған дөләтниң Александр Македонский, Чиңғизхан вә башқилар қурған дөләтләрдин пәрқи шуниңдики, у өз дөлитини ихтиярий асаста қурди, нәқ әйнә шу чағда униң улуқ дөләт әрбаби сүпитидики қабилийити намайән болди, у өз хәлқиниң мәнпийитини Мәркизий Азияниң кәң даласида истиқамәт қилидиған башқа хәлиқләр вә қәбилиләрниң мәнпийити билән маслаштурушни билди.
Ейтмақчи, 2016-жили тунҗа Уйғур дөлити Хуннуниң қурулғиниға 2225 жил толиду. Бу шанлиқ сәнәни мунасип қарши елишимиз лазим. Тарихимиздики муһим сәнәни нишанлашқа зиялилиримиз ат салиду, дәп үмүт қилимән.
— Мирғияс ака, сиз көп яшиған, көпни көргән, һаятиңизда нурғун иссиқ-соғни баштин кәчүргән, һаят тәҗрибиңиз мол зиялилиримизниң бири. Сиз һазирқи яшлиримизға немиләрни тилигән болар едиңиз?
— XXІ әсир — бу риқабәтчилик әсири. Риқабәтчиликтә әң күчлүкләр, йәни билимликләр йеңип чиқиду. Демәк, һазирқи дәвир тәләплиригә җавап бериш үчүн, биринчи новәттә, билим елиш керәк. Уйғур яшлири шундақла өз ана тилиниң қәдир-қиммитини билиши, уни асриши, муһими, ана тилида сөзләштин әймәнмәслиги лазим. Шуниму қошумчә қилимәнки, өтмүштә улуқ даналарни яратқан хәлқимиз муқәррәр йәниму ундақ даналарни яритиду. Буниң үчүн һазирқи яшлиримиз еринмәй издинип, келәчәктә өз хәлқиниң мунасип пәрзәнтлиридин болуп йетилиши үчүн һазирдин униңға һул селиши керәк.
— «Оғузхан» тарихий романиңизниң ІІ томиму тәйяр болуп қалғанду?
— Һазир мән «Оғузхан» романниң ІІ томи үстидә ишләватимән. Худа буйриса, мошу жилниң ахириғичә уни тамамлаймән. Әнди келәчәктә, Алла йәнә өмүр бәрсә, «Һаят савақлири» дегән мемуар характерда китап йезишни ойлаштуруватимән.
— Мирғияс ака, пәрзәнтлириңиз тоғрилиқ қисқичә тохтилип өтсиңиз.
— Чоң оғлум Владимир Москвада Дөләт бехәтәрлиги комитетиниң мәркизий аппаратида ишлигән, Авған урушиниң ветерани, һазир истипадики полковник. Иккинчи оғлум Тимур — Қазақстан Җумһурийити Миллий бехәтәрлик комитетида ишлигән, һазир истипадики майор. Әнди бир нәврәм Виктория — атилар изини давамлаштуруп, Россия Федерал бехәтәрлик хизмитиниң Москвадики академиясини түгитип, һазир подполковник унванида бехәтәрлик органлирида хизмәт қиливатиду.
— Мирғияс ака, сизгә мәзмунлуқ сөһбитиңиз үчүн рәхмәт, йешиңизға яш қошулсун, сақ-саламәт болуң.
— Рәхмәт.
Сөһбәтләшкән
Ядикар САБИТОВ.
