• «Уйғур авазиниң» сәйилгаһи
• 03 Қазан, 2018

Түгмәнчилик

Уйғурларда түгмәнниң ишлитиш тарихи бирқәдәр узун. Бирқатар археологиялик тепилмилар вә тарихчилар йезип қалдурған мәнбәләр буниңдин дерәк бериду. Миладийә IV әсирләрдә қум астида қалған Керийә дәрияси боғузидики Маржанлиқ харабисидин қезивелинған ақуч қорам ташларни йонуп-чоқуш арқилиқ ясалған төрт данә түгмәнтеши сөзүмизниң ярқин испатидур. Буниңдин ташқири уйғур түгмәнлири һәққидә гәп қилғанда, Суң сулалисиниң әлчиси Ваң Йәнди Х әсирниң ахирида (981 – 984) Идиқут уйғур елигә қилған сәяһәт хатирисидә тәкитлигән «Жинлиң тағлиридин еқип чиққан дәрия сүйи пайтәхтниң әтрапини толуқ айлинип ақатти, бу су билән терилғу етизлиқлири вә мевә бағлири суғирилатти, шундақла түгмәнлири ишқа қошулатти» дегән пикирлири алаһидә диққәткә сазавәрдур. Түгмән адәттә яғачтақақ, койла, яғачно (қоч, қоғач), ғулва, ақта (ләйләңгү), чақпеләк, таш (астинташ, үстүнташ), унлуқ (орилиқ, хампа), сүгән, чеқилдурғуч, тәңшигүч қатарлиқ асасий бөләкләрдин қурулиду . Түгмән салмақчи болғанлар алди билән униңға мувапиқ йәрни таллашқа интайин әһмийәт бериду. Түгмәнчиләрдә «қамлашмиған йәргә түгмән қурса, күтмигәндә яр кетәр» дегән гәп бар. Шуңлашқиму суниң орни түгмәнниң орнидин жуқури болуши – әң асасий шәртләрниң бири. Кишиләр, адәттә, койла бешини пухта қилип, униңға йоған яғачтин чепилған нони бәкитиду. У ғулва тахтайдин ясилиду. Түгмәнниң астин тешини ғулвиниң үстигә қоюп, чақни ахтиниң бешиға, чақпеләкни әркәктурумниң бешиға салиду. Андин астинташниң астидики шүмәкни үстигә чиқириду. Андин шүмәкниң үстигә пақини қоюп, үстинташни япиду. Чақниң бой төмүригә пәркарни селип, бир адәм ғулваниң ичигә кирип чақни айландуриду. Шуниңдин кейин унлуқ, янтахта қатарлиқлар бәкитилиду. Үстинташни оқниң үстигә қойғандин кейин, түгмәнни йәнә бирқанчә қетим пеқиритип синақтин өткүзиду. Һәммә нәрсә көңүлдикидәк болса, сүгән, чанақ, чеқилдурғуч қатарлиқлар бәкитилип, түгмән пайдилинишқа тәйяр болиду. Шуниңдин кейинла түгмән егиси қой союп, мечит җамаитини чақирип, нәзир бериду вә ишлириниң жүрүшүп кетишини вә бәрикәтлик болушини тиләп, көпчиликниң дуасини алиду. Андин сүгәнгә үгүтни қоюп, суни қоюп бериду. Шуниң билән ун тартиш җәрияни башлиниду.