• Һекайә
• 15 Қараша, 2018

Бәхиткә йол

Бурун-бурун-бурунда, қуяш күлүп чиққанда, ай юлтузни пәзаға марҗан кәби чачқанда, Қара Туруқ дегән мәлидә Ислам исимлиқ бала яшапту. Йезиниң атилишидики “Қара” сөзи «улуқ», “Туруқ” «җай» мәнасини билдүридекән. У алтә йешида атисидин, йәттигә кәлгәндә меһриван анисидин айрилип, житим қапту. Өрүлүп кәтмәс үчүн тирәк қоюлған әски тамлиқта яшапту. Тоққуз яшқа әндила толған бир күни бала чүш көрүпту. Чүшидә сақаллири, чачлири аппақ бовай алдида пәйда бопту. «Балам, – дәпту ақ сақаллиқ киши Исламниң бешидин сийпап. – Мусулман уйғур әһли ислам динини қобул қилған әҗайип таза, пак хәлиқ. Сениң исмиңниң Ислам екән. Исмиңниң җисмиңға яришиши үчүн сән Тәңрим теғиға сәпәргә атлинип, еғир синақлардин өтүшүң керәк. Тәңритағниң әң егиз чоққисида бир хизир бовай яшайду. Шуниңға йолуқуп, дуасини елип кәлсәң, сән бу дунияда бай һәм бәхитлик яшайсән», дегән сөзләрни ейтип, көздин ғайип бопту. Ислам уйқисидин чөчүп охинип, әтрапиға қариса, ақ сақаллиқ бовай көрүнмәпту. Талаға издәп чиққан екән, әндила сүвә көтирилип, таң етишқа башлапту. Өйгә қайтип киргән Исламниң уйқиси қечипту. Бузулған манта очаққа бир тутам қорай селип, туташтурупту. Қазанға су қуюпту. Пилдирлап йениватқан шах-шәмбилгә қарап олтирип, ойға кетипту. «Байлиқниң маңа немә кериги бар? Әйнә, хошнимиз Тейивахункамниң балилири байлиқ үчүн «Қериндаштин қарним татлиқ» дегәнни қилип, иниси акисини өлтүрди. Яқ, маңа бай болуш керәк әмәс. Әнди бәхитлик болушқа қарши әмәсмән. Сехирлиқ бовай нәгә кәттикинә? Бәхиткә қайси йол билән меңишни ейтмидиғу? Дала билән маңсам жиртқуч һайванлар көп. Бөригә йәм болимән. Җаңгалда Ейиқ маймақ бар. Бенәмлик билән маңсам Илан жиқ. Чеқивалиду». Қазандики су қайниши билән Ислам бир апқурға чай дәмләп ичипту вә узақ йолға чиқишқа бәл бағлапту. Өйдә нан болмиғачқа, баққа кирипту. Алма, помидор, тәрхәмәкләрни үзүп, халтисиға сапту. Әндила көтирилишкә башлиған Қуяш сәпәргә атланған Исламға ақ йол тилигәндәк, бешидин айиғиғичә шолисини чечипту... Чиғир йол билән келиватқан Исламниң путиға бир немә тәккәндәк қипту. Қариғидәк болса, кирпә екән. У жиңнилирини чәкчәйтип, һүрпийип Исламға қарапту. – Аппақ жигит, йол болсун! Нәгә маңдиң? – дәп сорапту Кирпә. – Кирпиҗан, нери ятсаң болмамду? Чәйливалсам, жиңнилириң путумға кирип кетәтти. – Көңүлдә болмиса, көз там төшүги дәйдиғу. Нийитиң ақ болғачқа, мени байқап қалдиң. – Бу йәрдә немә қилип олтирисән? – Балилирим алмини сеғинип қалған екән. Жиғлишип, аләмни маләм қилди. Әву бағдин алма елип келишкә меңиведим. – Вай-вуй! У йәргә берип кәлгичә кәч киридиғу?. – «Җапа тартмиғичә һалавәт йоқ», дәп даналар бекар ейтмиғанғу... – Мә, ал! Мениңдә алма бар, – дәп Ислам халтисидин қип-қизил пишқан алмиларни униң алдиға қоюпту. – Рәхмәт, меһриван жигит. Сән өзәң сәпәргә атланған турсаң. Йолда ач қалисәнғу? – Тәң йегән, тәнгә сиңиду, Кирпиҗан. Ал, тартинма, – дәпту Ислам. Бала йолини йәнә давам қипту. Чиғир йолдин бедиликкә бурилипту. Кичиккинә һадуқ елиш үчүн олтирипту. Халтисидин озуқлирини чиқирип әндила йәй дейишигә алдиға бир Илан чиқип, тиккидә турувапту. Ислам «Абла, өлгән йерим мошу охшайду. Буниңдин қандақму қутулармән” дәп аста орнидин туруп, маңмаңчи болған екән, Илан тилға кирипту. Исламҗан, сән мениңдин қорқма. Сени чақмаймән. – Чақмисаң, алдимда немишкә чоқчийип турувалдиң?. – Сениң ярдимиң керәкти, Ислам, – дәпту Илан. – Иланҗан, сән мениң исмимни нәдин билисән? – Пешанәңдин мусулманчилиқ, паклиқ, исламниң нури йеғип туриду. Шуңа Тәңримгә охшитип Ислам девидим, хаталашмаптимән. – Мениңдин немә ярдәм керәк? – сорапту бала. – Ислам, мениң балилирим ағрип қалған. Уларға пәқәт калиниң сүти пайда қилиду. Әву сийирни сеғип бәрсәң, – дәп сорапту Илан. – Немигә сағимән? Қача барма? – Йоқ. Ислам өп-чөрисигә қариса, бедидин башқа һечнәрсә тапалмапту. Қеришқандәк, өзи билән қача-қомучму алмапту. Ойлинип олтарған балиниң көзигә қолидики помидор чүшүпту. Иланҗан, һазир елип келимән, – дәп орнидин турупту. Помидорниң оттурисини оюп, юмшиғини йәпту. Андин чинигә охшап қалған помидорға сүт сеғипту. – Мону сениң балилириңға. Улар ағримисун, – дәп сүтни берипту. Иланниң рәхмитини алған Ислам йолини давам қипту. Жирақтин җаңгалдики арчиларниң қариси көрүнүшкә башлиғанда йенидинла Бөриниң һувлиған үни аңлинипту. «Кимдин қорқсаң, шуниңға йолуқисән” дегәндәк болдидә. Бөрә қассапқа йәм болғичә йолумни өзгәртәй», дәп кәйнигә бурилипту. Қорққинидин пешанисидә тәр тамчилири пәйда бопту. Қанчә чапсан маңай десә, путлири алмишип, мағдирсизлинип кетипту. Һадуқ елиш үчүн йол бойиға олтарған екән, қаяқтинду қанатлирини керип учуп кәлгән Қушқач униң бешиға қонупту. Күтүлмигән бу һадисидин техиму қорқуп кәткән Ислам бешини пүркәп, йәргә йетивапту. Һошини жиққан бала қанатлирини тазилап олтарған Қушқачни көрүп: «Кирпә, Иланға охшаш буниңғиму ярдәм керәк охшайду», дәп ойлапту. Халтисидин тәрхәмәкни чиқирип, чеқипту. Уруғини терип Қушқачқа берипту. – Рәхмәт, Ислам. Сән һерип қалдиң. Қосиғиңму ач. Өзәң йә. Маңа мону бедиликтики қурут-қоңғузларму йетиду, – дәпту Қушқач. – Қосиғиң тоқ болса, мениң бешимға немигә қондиң? – сорапту бала. – Сениң бешиңдин иссиқ нур келиватиду. Һөл болған қанатлиримни қурутувалай девидим, – дәпту Қушқач. – Әву яқта Бөрә қассап бар охшимамду? – сорапту Ислам. – Һә-ә. Униң үнини аңлап, қорқуп кәттиңма? Кәйниңгә маңдиңғу? – Қорққиним раст. Бөрә қассап қосиғиниң ачлиғидин һувлаватиду. – Яқ, Ислам. У ярдәмгә чақириватиду. – Сән нәдин билисән? – Мән шу яқтин учуп кәлдим. Бөриҗанниң күчүклири ориға чүшүп кетипту. – Очиларниң орисиға чүшүп кетиптудә, җаниварлар. Мән шу яққа барсам қандақ дәйсән? – сорапту Ислам. – У өзәңгә бағлиқ. Көңлүң немигә тартса десә, шуни қил, – дәпту Қушқач. Ислам виждан әмри билән халтисини мүрисигә артип, Бөриниң авази чиққан йәргә кәпту. – Бөриҗан, немә болди? Күчүклириң қени? – дәп сорапту у. Адәм балисиниң өзидин қорқмай йеқин кәлгинигә хошал болған Бөрә қассап балини ора тәрәпкә башлапту. – Мана, мону йәрдә, ака, – дәп Бөрә дәрәқ шахлири йепилған җайни көрситипту. Ислам қутулдурған күчүклирини бағриға бесип, һәрбирини ялап, әркиләткән Бөрә бу меһриван жүрәк егисигә чәксиз миннәтдарлиғини билдүрүпту. – Мениң исмим Ислам. Рәхмәтни маңа әмәс, мону Қушқачқа ейт. Мени шу башлап кәлди, – дәпту бала. Дәрәқ шехида олтарған Қушқачқа егилип тазим қилған Бөрә қассап униңғиму рәхмитини ейтти. – Қушқач хеним, мени кәчүр. Сениң алдиңда мән гунакармән. Җүҗилириңни нәпсимни туталмай йәп қойиведим. Лекин сән мениң күчүклиримни әҗәлдин сақлап қалдиң, – дәпту. – Болған иш болди. Буниңдин кейин җүҗилиримгә тәгмә, – дәпту Қушқач. – Мән сениң қулуң болай, Қушқач хеним. Әнди һәргиз тәгмәймән, – дәп Бөрә қассап сөз берипту. Яманлиққа яхшилиқ қилған бу һадисини өз көзи билән көргән Ислам, һаяҗанлиниш илкидә йолини йәнә давам қилип, қелин җаңгаллиққа кирипту. Асман билән бой талашқан арча дәрәқлиригә зоқлинип келиватқан балиниң қулиғиға Ейиқ маймақниң зарлинип вақириған авази аңлинипту. «Бөрә қассаптин аман қутулуведим, Ейиқ маймаққа дуч кәлдимғу? Немә қилишим керәк? Тохта, униң авази бәкму зарлинип чиқиватиду. Мениң ярдимим керәкмекин?». Шу ойлар илкидә Ислам аваз чиққан яққа йеқинлишипту. Қуруп кәткән көтәк үстидә олтарған Ейиқ маймақ кәйни путини қучақлап жиғлаветипту. – Вай, путум! Вай җеним! Балилиримни әнди қандақ бақармән... – Сән палванға немә болған? Йоп-йоған туруп жиғлиғиниң немиси? –дәп Ислам униңға йеқинлишипту. – Адими ака, путумни қапқан қисивалди. Тапинимни титивәтти. Қишқа қандақ озуқ жиғармән? – дәп жиғисини давам қипту. Ислам қапқанни керип Ейиқниң путини бошитипту. Халтисини житип, ярисини теңипту. – Рәхмәт, адими ака! Сән болмисаң, терәм яман кишиләрниң аяқ астида ятар еди, – дәп Ейиқ маймақ балиға разилиғини билдүрүпту. – Тонушуп қояйли. Мениң исмим Ислам. Қолумдин кәлгән ярдимимни қилдим. Путуң қиш кәлгичә сақийип кетиду, – дәп Ейиқ маймақниң көңлини хатирҗәм қипту. – Кәч болғиниға қаримай нәгә маңдиң, Ислам? – сорапту Ейиқ. – Кечә бир чүш көрүптимән. Ақ сақаллиқ бовай «бай вә бәхитлик болимән десәң, сәпәргә атлан. Тәңритағниң чоққисиға чиқ. У йәрдә сени бир бовай қарши алиду” дегән. Шу яққа йол туттум”, дәп Ислам һәммини йошурмай ейтип берипту. – Йолуң тазиму еғир екән. У таққа чиқиш үчүн сән дәсләптә җаңгалниң ахирида учришидиған тик, теги көрүнмәйдиған чоңқур ярдин өтүшиң керәк. Әнди тик ярға чүшүш мүмкин әмәс! – дәпту Ейиқ маймақ. – Немә қилишим керәк? – дәп мәслиһәт сорапту Ислам Ейиқ маймақтин. Мә, мону бир туң һәсәлни еливал, – дәпту Ейиқ. – Өзәң қишқа дәп сақлиған озуғиңни маңа бәргиниң немиси?– унумапту Ислам. – Қиш кәлгичә биз йәнә жиғивалимиз, ака. Елиң, апамниң қолини қайтурмаң, – дәп турувапту Ейиқниң күчүклири вә туңни дүглитип елип келип униң алдиға қоюпту. – Тик ярдин чүшүш үчүн ағамча керәк. У сениңдә йоқ. Мону һәсәлни тик ярдин еқитсаң, түвигә барғанда ағамча охшаш қетип қалиду. Шу чағда сирилип төвәнгә оңай чүшүвалисән, – дәпту Ейиқ маймақ. Ислам Айниң йоруғида кечичә жүрүп тик ярға кәпту. Қуяш уни йәнә нурлирини чечип, қарши апту. Туңни ечип, әндила тик ярға еқитай дәп турған мәзгилдә йенида турған йоған Арча дәриғи шахлирини пулаңлитип сөзләпту. – Ислам, балам! Сениң нәгә, немә мәхсәттә маңғиниңни Қушқачтин аңлидим. Хизир бовайға барғиниңда, мениң дәрдимни ейтип көрсәң. Мән талай жиллар яшисамму, та мошу күнгичә уруқ тутуп, шахлиримда яңақ көрмәптимән. Шуниң сәвәвини билип кәлсәң, икки дуния сениңдин рази болар едим, – дәпту. – Арча хеним. Билип келишкә тиришимән, – дәпту Ислам униң йерим көңлини толтуруп. Бала туңдики һәсәлни тик ярға еқитқан екән, биләктәк силиқ ағамча пәйда бопту. У һәйәл қилмай төвәнгә сирилип чүшүп, Тәңритағниң етигигә йеқинлишипту. Жуқури көтирилгәнсири икки путида мағдир қалмапту. Ғар ташниң үстидә һадуқ елишқа олтарған екән, униң йениға һелиқи Қушқач келип қонупту. – Қушқач хеним! Бу егизликтә сән немә қилип жүрисән? Қосиғиң ач болса, саңа бәргидәк һечнемәм қалмиди. Икки күндин буян ач жүримән,– дәпту. – Билимән, Ислам. Шуңлашқа мән сениң йениңға кәлдим. Сән бәргән тәрхәмәкниң уруғини сақлап қойиведим. Елип кәлдим. Мә, йәвал, мағдир кириду, – дәп тумшуғида чишләп турған уруқни униңға берипту. Ислам уруқни еғизиға селиши билән йоған бир тәрхәмәкни йегәндәк бопту. Қосиғи тоюп, путлириға күч кирипту. – Қушқач хеним, өзәң кичиккинә туруп маңа немишкә яхшилиқ қиливатисән? – сорапту Ислам. – Гәп, һәрнәрсиниң кичик, чоңлуғида әмәс. Көңүлдә. Көңлүң кәң болса, батур болисән. Бу дунияда бир яхшилиқ, бир яманлиқ унтулмайду. Сән мениң дүшминимгә яхшилиқ қилдиң. Шуңа көңлүмгә йеқип қалдиң, – дәпту Қушқач. Беши, өзи кичиккинә болсиму, әқиллик сөзләрни ейтиватқан Қушқач хенимға рази болған Ислам уни алиқиниға селип, икки қолиниң тәптидә исситипту. Пешанисидин сийпап әркилитипту. – Қени, Ислам, әнди мениң икки путумни тут. Сени чоққиға елип чиқимән, – дәпту Қушқач. Ислам: «Хеним, сән Бүркүт әмәсқу, мени қандақ көтирисән?» демәкчи болған екән. Амма есиға Қушқач хенимниң гепи келип, у ойидин ялтийипту. – Хоп болиду, хеним, – дәп бала униң икки путидин тутқан екән, у қийналмастин чоққиға өрләпту. Тәңрим теғиниң әң чоққисиға чиқип, Исламниң пути йәргә тегә-тәгмәйла униң алдида Хизир бовай пәйда бопту. Униң чачлири, сақаллири, һәтта қаш-кирпиклири аппақ болуп, әҗайип чирайлиқ, келишкән адәм екән. Қолидики һаса тайиғи әгир-әгир болғини билән һәйвәтлик көрүнүпту. Қушқач хеним бовайниң мүрисигә қонупту. – Әссаламу әләйкүм, аппақ бова, – дәп Ислам оң қолини көксигә қоюп саламлишипту. – Ваәләйкүм әссалам, жигит. Иман падишалиғиға хуш кәпсән! – дәп бовай егилип тазим қипту. Чоп-чоң хизир бовайниң егилип тазим қилғиниға һәйран болған Ислам мәңдәп кетипту. Өзиниң келиш мәхситини ейтишқа тәмшәлгән екән, бовай тәсвий тутқан қолини көтирип, уни тохтитипту. – Мәхситиңни билимән, Ислам. Сән маңа йетип кәлгичә, чүшүңдә көргән бовайниң сөзидин чиқмай, ақсақаллиқ чоңларни һөрмәтләш керәклигини дәлиллидиң. Кирпиниң чақидиған жиңнисигә қаримай, өзәң ач қалсаңму, йәйдиған алмини униң балилириға беривәттиң. Буниң билән «Қериндаштин қарним татлиқ» дегән сөзни рәт қилдиң. Иланниң зәһиридин қорқмай, «сәвәп қилсаң, севәттә су тохтайду» дегән даналарниң сөзини унтумай, аддий помидордин чинә ясап, сүт берип, униң балилирини сақлап қалдиң. Қушқачниң сөзини йәрдә қоймай, достларға, кичикләргә ярдәм бериш, гайида дүшминиңниму кәчүрүш керәклигини чүшәндиң. Байлиқ елип келиш үчүн елип маңған халтаңни жиртип, Ейиқ маймақниң дәрдигә дава болдуң. Шундақ қилип, Ислам, бәхит әмгәктә, виждан тазилиғида, дил арамида екәнлигини өзәңниң адил хизмитиң билән дәлиллидиң. Мениң дуаримни алдиң, – дәпту. Аппақ бова, мениң йәнә бир өтүнүшүм бар еди,– дәпту Ислам. – Униму билимән. Қери Арчиниң дәрдигә кәлсәк, униң йилтизини адимизатқа апәт елип келиватқан бир қурут қирқимақта. Қайтишиңда әшу қурутни колап өйгә елип кәтсәң, Арча яңақ чиқирип, әвлат бериду, – дәпту Хизир бовай. Мошу гәпни дәп болуши билән ақ сақаллиқ бовай көздин ғайип бопту. Ой илкидә чоққида йәккә-йеганә олтарған Исламниң мүрисигә Қушқач келип қонупту. Төвәнгә чүшәйли, – дәп униңға путини сунупту Қушқач. Ислам, һәсәл ағамчисиға ямишип, ярдин чиқип, қери Арчиниң йениға кәпту. Икки адәмниң ғуличини қошсаң қол йәтмәйдиған, томурлири йәрниң тешиға бүртийип чиқип қалған дәрәқниң түвини колашқа башлапту. Таштин ясалған униң гүҗиги юмшақ бир нәрсигә санчилипту. Бармақлирини ишқа селип, латиға йөгәлгән комзәкни апту. Униң ичи толған алтун екән. Ислам еғирдин еғир комзәкни өйгә қандақ көтирип кетишни ойлап олтарғанда, Ейиқ маймақниң балилири униң йенида пәйда бопту. – Ислам ака, ғәм қилмаң. Өйгә апиришқа биз ярдәм қилимиз, – дәп иккиси комзәкни көтирип меңипту. Бөрә қассап Исламни юмшақ гөш билән қарши апту. Бедиликкә кәлгәндә йолни су бесип кетипту. «У қирға қандақ өтәрмиз?» дәп турғанда Илан пәйда бопту. – Ислам, мән силәргә йол ечип берәй. Үстүмдин ишәшлик өтүвериңлар, – дәп йолниң икки қириға ятқан екән, униң тени һашамәтлик бир көрүк һасил қипту. Ислам, Бөрә, Ейиқниң балилири комзәкни көтирип, көрүкниң үстидин өтүпту. Чиғир йол бойлап келиватса, Кирпә балилири билән олтарғидәк. – Кирпиҗан, йәнә немә болди? Алмини сеғиндиңларму? – сорапту Ислам. – Сени күтүватимиз. Биз бағдин сени йесун дәп, җиққидә алма жиғип қойдуқ, – дәпту улар. Узақ сәпәрдин аман-есән қайтқан Ислам, көп ойланмастин, алтунни йезидики шараити начар аилиләргә бөлүп берипту. Қайтип өйгә кирсә, Тәңритағниң чоққисида учрашқан аппақ сақаллиқ Хизир бовай өйдә олтарғидәк. – Һиммитиңгә апирин, Ислам! Даналиримизниң «Сәһәр туруп, хошнаңға бақ» еқидисигә әмәл қилип, һали начарларға ярдәм қилғиниңни Алла таалламу қоллайду. Сән мусулман әһлигә мәнсүп болған ислам дининиң һәқиқий вәкили болдуң. Ислам исмиң, җисмиңға ярашти. Сәндәк бәхитлик, көңли кәң һәм бай инсан бу җаһанда йоқтур, – дәптудә, көздин ғайип бопту...