• Асасий мақалилар
• 15 Қараша, 2018

Аләмшумул мәнпийәтләр клуби

Йеқинда Астана клубиниң VI мәҗлиси болуп өтти. Дөләт рәһбири Нурсултан Назарбаев униң умумий сессиясидә сөзгә чиқип, аләмшумул синақларни йоқитиш йоллирини издәш җәриянида Астана клубиниң алаһидә әһмийәткә вә актуаллиққа егә екәнлигини тәкитлиди. Президент чоң дөләтләр оттурисидики қариму-қаршилиқниң өсүп, униң турақсизлиқни күчәйтиватқанлиғини тәкитлиди вә йеңи реаллиқниң асасий тавакәлчиликлиригә тохталди. Җүмлидин Президент Россия, АҚШ вә Хитай оттурисида геосәясий риқабәтчиликниң өсүватқанлиғини тәкитлиди. Мошу стратегиялик үчбулуңлуқта һәрдайим мурәккәп пәйтләр болған. Амма кейинки жилларда уларни башқуруш дәриҗиси төвәнлимәктә. Шундақ қилип, чоң тоққунушларға айлиниши мүмкин болған маҗраларниң пәйда болуш ховупи һәссиләп көпәймәктә. – Қариму-қаршилиқниң күчийиши умумән тәрәққият вә бехәтәрликниң аләмшумул институтлириниң нәтиҗидарлиғида гуман туғдуриду, – дәп атап көрсәтти Қазақстан Президенти. – Стратегиялик турақлиқ асаслириниң аҗизлишиши бүгүнки күнниң муһим мәсилисигә айланмақта. Оттура вә қисқа мусапә ракетилирини йоқитиш тоғрилиқ қолға кәлтүрүлгән келишимләргә бағлиқ вәзийәт еғир болуватиду. 2021-жилғичә күчкә егә болидиған Стратегиялик һуҗумкарлиқ қураллирини қисқартиш тоғрилиқ шәртнамини узартиш мәсилисиму арисалда туриду. Дөләт рәһбири сода урушлири ақивитидә дуниявий ихтисат өсүшиниң төвәнлишиш ховупиниң бар екәнлигини атап көрсәтти. – Уларниң бири АҚШ вә Хитай оттурисида қанат йейиватиду, дуниявий ихтисатниң үчтин бир қисми, аләмшумул экспортниң 20 пайизи вә уттур инвестицияләр еқиминиң үчтин бир қисмидин ошуғи шуларниң әнчисигә тоғра келиду. Бу сода уруши дуниявий ихтисатниң өсүшиниң төвәнлишишигә вә ақивәттә тәрәққий етиватқан әлләрдики әһвалниң начарлишишиға елип келиду. Намратчилиқ, ишсизлиқ – терроризм, миграция вә бөлгүнчилик үчүн яхши асас. Давамлишиватқан уруш еғир ақивәтләргә елип кәлгән Авғанстандики әһвал нәқ әйнә шундақ, — дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири.. Нурсултан Назарбаев шундақла биртәрәплимә тәртиптә җарий қилиниватқан ихтисадий чариләр проблемисиға тохталди, Чоң Евразияниң айрим қисмида һәрбий қариму-қаршилиқниң орун елиш ховупиниң жуқури екәнлигигә диққәт ағдурди. – Йеқин Шәриқ әң хәтәрлик регионларниң бири болуп һесаплиниду, – дәп билдүрди Президент. – Турақсизлиқ Сириядики боһран, Ирақтики сәясий кәскинликниң сақлиниши, Ливиядики гражданлар уруши, әрәп әллириниң тәрәққиятидики ички синақ-ховуплар ақивитидә пәйда болди. Мошуниң һәммиси қийинчилиқ арқилиқ қолға кәлтүрүлгән Иран билән түзүлгән ядро келишиминиң парчилиниши билән мурәккәпләшмәктә. Дуниявий бирләшмә, җүмлидин Қазақстан мошу һөҗҗәт үстидә узаққа созулған ишни елип барди. Бизниң мәмликәт пүткүл дунияға ядро қуралиға егә болушниң бехәтәрликни тәминләш мәсилисини һәл қилмайдиғанлиғини өз үлгиси билән көрсәтти. Җумһурийәт мошу қуралдин ваз кечип, хәлиқара бирләшминиң ишәнчисигә егә болди. Президентниң пикричә, келәр жили һәл қилинмиған проблемилар түгүни техиму чигичлишип, Йеқин Шәриққә чоң урушни қайтуруши мүмкин. Болупму, хәлиқара терроризм вә экстремизм ховупиниң сақлиниватқанлиғини һесапқа алғанда. Дөләт рәһбири кибербехәтәрлик саһасидики ховупниң күчийиватқанлиғини йәнә бир тавакәлчилик дәп атиди. – 2018-жил кибербехәтәрликниң аләмшумул турақлиқниң тамамән йеңи өлчими болуватқанлиғини көрсәтти, – дәп тәкитлиди Нурсултан Назарбаев. – Асасий дөләтләр оттурисидики қариму-қаршилиқ мошу кәңликкә йөткиливатиду. Йеқинқи жилларда кибертехнологияләрниң ярдими билән сәптин чиқиши мүмкин болған ядро вә башқа стратегиялик объектларниң бехәтәрлик проблемисиниң актуаллиғи өсиду. Буниңда Дөләт рәһбири мәмликәтләр сода вә чариләр уруши шараитида пайдилиниватқан коммуникацияләр бехәтәрлиги мәсилисигиму тохтилип өтти. Нурсултан Назарбаев аләмшумул синақларни биртәрәп қилиш йолини издәш мәхситидә бирқатар муһим тәшәббусларни оттуриға қойди. Җүмлидин Брюссельда болуп өткән АСЕМ форумида АҚШ, Россия, Хитай, Европа иттипақи әллириниң диалогниң йеңи шәкиллирини тепиши керәклиги тоғрилиқ ейтқан идеясини әслитип өтти. – Мән мошу төрт тәрәпниң ихтисат, сәясәт вә бәхәтәрлик саһалиридики проблемиларни муһакимә қилиши үчүн Астана мәйданини тәклип қилдим, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. Президентниң сөзичә, 1975-жили түзүлгән Хельсинки Хуласә актини (ЕБҺТниң Хельсинкида болуп өткән I Саммитида қобул қилинған вә тәшкилатниң асасий принциплар декларациясини өз ичигә алидиған) йеңилаш вә 2020-жили бехәтәрлик һәм һәмкарлиқ бойичә шундақ конференцияни өткүзүш вақти кәлди. Дөләт рәһбири униңдин ташқири ядро қуралиға егә дөләтләр оттурисида ишәнчә диалогини орнитишниң муһим екәнлигини тәкитлиди. – Ядро қуралини техиму қисқартиш, ядросиз зониларни қуруш тоғрилиқ музакириләрни җанландуруш зөрүр. Өз вақтида Ядро қуралини тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнамә қобул қилинған еди. Амма шуниңға қаримай, бирқатар дөләтләр униңға егә болди. Буниң сәвәви – мошу шәртнамидә көздә тутулған чариләрниң йоқлуғи, – дәп һесаплайду Қазақстан Президенти. Нурсултан Назарбаев дуниявий сода саһасида талаш туғдуридиған мәсилиләрни һәл қилишниң зөрүр екәнлигини тәкитләп, тәрәпләргә көптәрәплимә шәкилдә Дуниявий сода тәшкилати даирисидә музакириләр үстилигә олтиришни тәклип қилди. – Мошу тәшкилатниң министрлар учришиши 2020-жили нәқ Астанада өтиду. Биз вәзийәттин чиқиш йолини сода-инвестиция һәмкарлиғиниң бирпүтүн адаләтлик қаидилирини ишләп чиқиштин ибарәт дәп һесаплаймиз. Шуниң билән бирқатарда сода урушлири проблемилирини һәл қилиш йоллирини Дуниявий сода тәшкилатини ислаһат қилиштин издәш керәк, – дәп атап көрсәтти Дөләт рәһбири. – Мошу тәшкилатниң паалийитини тәртипкә кәлтүридиған келишимләр нормилириға риайә қилмаслиқ баһасини ашуридиған механизмларни қошуш керәк. Қазақстан Президенти регионлуқ бехәтәрлик мәсилилиригә қайтип, Азиядә ЕҺБТқа охшаш тәшкилат қурушни тәклип қилди. – Қазақстанниң Азиядики Өзара һәрикәт вә ишәнчә чарилири кеңәшмиси тәшәббуси Азиядики бәхәтәрлик вә һәмкарлиқ бойичә кәлгүси тәшкилат үчүн асас болар еди. Мошу идеяни әмәлгә ашуруш йолидики биринчи қәдәм сүпитидә ЕҺБТниң, АӨҺИЧКниң, АСЕАН (Шәрқий-Җәнубий Азия дөләтлириниң ассоциацияси) Регионлуқ форуминиң бехәтәрлик бойичә бирләшкән консультатив мәҗлисини өткүзүшни тәклип қилимән, – деди Нурсултан Назарбаев. Дөләт рәһбири шундақла бехәтәрлик бойичә Мюнхен хәлиқара конференцияси охшаш абройлуқ форумни өткүзүш тәҗрибисидин пайдилинип, Астана клуби асасида пайтәхттә Евразиядики бехәтәрлик бойичә конференция өткүзүшни тәклип қилди. ЕАИИ, Европа иттипақи вә “Бир бәлбағ вә бир йол” Хитай лайиһисиниң нәтиҗидарлиқ өзара һәрикити көп җәһәттин буниң үчүн асас болди. Қазақстан чоң Евразияниң бир қисми болғачқа, һәрқачан очуқ диалог тәрәпдари болди вә тоқунушуватқан тәрәпләрни яхши-хоп қилишқа күч чиқирип һәм көп чағларда бу ишта утуқ қазинип, течлиқпәрвәр сәясәтни жүргүзди. Дунияни бирләштүрүш – бизниң тарихий вәзипимиз. Астана клубиниң учришишини өткүзүшниң маһийитиниму әйнә шуниңда. Нурсултан Назарбаев экспертлиқ муһакимә давамида қитъәниң барлиқ әллириниң пайдисиға Евразияни техиму тәрәққий әткүзүш бойичә инновациялик идеяләрниң пәйда болидиғанлиғиға үмүт билдүрди. Қазақстан Президентиниң докладидин кейин һәрхил вақитларда өз әллиридә асаслиқ дөләт лавазимлирини егилигән чәтәллик сәясәтчиләр сөзгә чиқип, заманимизниң муһим проблемилирини һәл қилишни қандақ тәсәввур қилидиғанлиғи билән ортақлашти. Җүмлидин мәҗлистә МАГАТЭниң сабиқ баш мудири, Нобель течлиқ мукапитиниң лауреати Муһәммәд Әл-Барадеи, Авғанстанниң сабиқ Президенти Хамид Карзай, Түркияниң сабиқ Премьер-министри Ахмет Давутоглу, Бельгияниң сабиқ Премьер-министри Ив Летерм сөзгә чиқти. Чарә-тәдбирниң ахирида Нурсултан Назарбаев учришиш қатнашқучилириниң соаллириға җавап бәрди. *** Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев Астана клубиниң VI мәҗлиси аяқлашқандин кейин Еврокомиссиясиниң сабиқ рәиси Жозе Мануэль Баррозу, Авғанстан Ислам Җумһурийитиниң сабиқ Президенти Хамид Карзай, Түркия Җумһурийитиниң сабиқ Премьер-министри Ахмет Давутоглу билән учрашти.