• Яднамә
• 29 Қараша, 2018

Сән әзиз әткән қулуңни хар етәлмәйду киши...

(Көрнәклик қәләм саһиби Йәһия Тайирниң тәвәллудиға – 80 жил)Сән әгәр хар әйлисәң, һәр җайға барса хар киши. Демисиму раст әмәсму, иман-етиқатлиқ аилидә буниңдин сәксән жил бурун туғулған екәнмиз, Алланиң һиммити билән қиммитимизни тепип, қериндаш Қазақ елидә әркин-азадә йәр дәссәп жүрүватимиз. Бу қутлуқ сәксән яшқа йәткәнләр бар, йәтмигәнләр көп... Буниңғиму миңқатлиқ шүкри, дунияда нашүкүрлүк яман... Мән Йәһия билән һәмшәһәр едим. У Үч вилайәт миллий-азатлиқ инқилавиниң топ-зәмбириги етилған һәрәмбағлиқ, мән Орда мәһәллилик едим. Тәғдирниң тәқәзаси билән 1962-жили 29-май – қанлиқ вақиәси болған күни мән аялим Пәхринса, ағинилирим Мөмүн, Салих билән тарихий Вәтәндин наилаҗ кечип, қериндаш Қазақ елигә баш-пана тиләп чиққанда, Йәһияму шу күни мәшһур язғучимиз Зунун Қадирий билән биллә сәпәргә атлинип, Қорғасқа кәлгәндә сақчиларниң чаңгилиға чүшүп қалиду. Адәм балиси бешиға еғир күн чүшмисә, киндик қени тамған қутлуқ зиминини ташлап һәргиз кәтмәйдиғу. Тәң йерими азат болған әлни «азат қилип берипла, чиқип кетимиз» дәп алдап, уйғурниң атақлиқ язғучиси Зунун Қадирийни Үрүмчигә апирип, кишиләрниң жүригини моҗуш үчүн кочиму-коча сөрәп, тиллап, дүшкәлләп сазайә қилип, у қилмиши йәтмигәндәк Тәклимаканға палап, бешиға бояқ қуюп, бир көзини кор қиливетиду. Бу паҗиәләрни көрүп, жүриги зедә болған Йәһия бир йолини тепип, шаир Аблиз Һезимниң паспортиға четилип, Қазақ елигә чиққандин кейинла әркин нәпәс алиду. “Бир яхшилиқ унтулмас” дегәндәк, Йәһия өмриниң ахирқи дәқиқисигичә Аблиз Һезимға еһтирам билән қариди. Яхши-яман күнләрдә бир-бирини издишип, қериндаштәк өтти. Бизниң достлуғимиз мошу тәвәдә башланди. Мән у чағларда Челәк наһийәсиниң Қаш мәлисидә үзүмгә су тутуп жүргәндим. Бир күни иштин қайтип өйгә кәлсәм, Пәхринса: «Өйгә меһман кәлди» деди. Аңғичә икки киши өйдин чиқип, мән билән қәдинас достлардәкла иллиқ көрүшти. Қолумдики йоған кәтмән, өзәм бир дәртмән, путумдики резинка өтүккә қаришип, бир һаза унчуқмай туруп қелишти. Аңғичә өйгә кирип дуа қилиштуқ. Чай ичкәч параңлишип тонуштуқ. Уларниң бири Төмүр дегән киши болуп чиқти. Мән тамақ әкириш үчүн ашханиға чиққанда қулиғимға Төмүрниң: «Мошума әҗайип шаир дәп шөлгийиң еқип кәткән адишиң?» дегән гепи кирип қалди. “Әски чапанниң ичидә җан барлиғини билмәйдудә бечарә” дәп күлүмсирәп қойдум. Һелиму ядимдин чиқмайду, 1964-жилниң соғи җандин өтидиған бир күни айрилмас үч дост – мән, Йәһия вә Мөмүн (шаир Мөмүн Һәмраев – ред.) – Алмутиға қарап сәпәргә атландуқ. Автобусниң кәйнидә қистилишип олтирип, Мөмүнниң қизиқ гәплирини тиңшап күлүп, йолни хелила қисқарттуқ. Униң әр-хотунчилиқ алақиларға аит һәзиллири тохтап қалса, Йәһия билән мени ғәм-ғуссә бесивалатти. Шуңа сәл бепәрварақ қизиқчи ағинини худа билгәндәк бизгә һәмра қилғанди. Үчимизгә хас бирла арзу бар болуп, у болсиму биз иштияқ билән оқуйдиған «Коммунизм туғи» редакциясини бир көрүш, мүмкин болса, бирәр шеир яки һекайимизни униң сәһипилиридә бастуруш армини еди. «Комсомольская-45» дегән униң макан-җайи бизгә яд болуп кәткән еди. Издәп-сорап, тәсликтә таптуқ. Аяқлиримизни қарда сүртүп пакизлап, биз үчүн муқәддәс орун һесапланған гезитниң әдәбият бөлүмигә ишикни чекип, турнидәк қатарлишип кирдуқ. Төрдә бөдрә чач, палван гәвирлик Һезмәт Абдуллин, пәгада болса, қәдинас тонуштәкла аддий Хелил Һәмра олтарған екән. Улар бизни қериндашлиридәк күтүвелип, бәргән салимимизни илик алди. Һезмәт акам: «Хуш кәпсиләр, жигитләр!» деведи, өпкәмни сәл бесивалдим: – Һезмәт ака, Хелил ака, силәрни бир көрүшкә интизар едуқ, бүгүн көрүп хурсән болдуқ. Мениң исмим Абдуғопур, әву ағинәмниң Мөмүнҗан, буниң Йәһия болиду. Бизму изиңларни бесип, шеир, һекайә йезип жүримиз. “Коммунизм туғида” бирәр шеир яки һекайимизниң бесилишини арман қилимиз. Биз силәрдәк уста көрмигән шагиртлар һәр сәнәмгә йорғилап жүримиз. Язғанлиримизни елип кәлдуқ, – дәп Һезмәт акамға қолязмамни сундум. Йәһия һекайисини бәрди, Мөмүнҗан рубаийлирини Хелил акамға тапшурди. Улар дәрһал оқушқа киришти. Биз җавап күтүп, бир һаза олтардуқ. Тарғина бөлүм көп-көк исқа толди. Биз сират көрүктин өтүватқандәк һаяҗан илкидә теч олтириштуқ. Бир чағда җим-җитлиқни Һезмәт акамниң бом авази бузди: – Укам, сениң хелила хемитуручуң баркән, язғиниң маңа яриди. Хелил акаңға бәр, көрүп бақсун, деди. Мән қолязмини униң қолидин елип, Хелилкамға тапшурдум. Һаяҗанда рәхмәт дейишни унтуп қаптимән. Шуниңдин кейин Хелил акам Мөмүнҗанға қарап: «Рубаийлириңниң ичидә һәқиқий рубаийлириң хелә бар екән. Сән Шәриқ классик шаири мәшһур Өмәр Һәйямниң йолини таллавапсән. Ақ йол тиләймән», деди. – Йәһия укам, сениңдин Зунун Қадирдәк яхши язғучи чиқидиғандәк туриду, көпирәк үгәнгин, еринмәй ишлигин, мону һекайәңни бираз қисқартип, артуқ сүйини чиқириветип (қуруқ баянни еливетип), андин бизгә әвәтип бәргин, – дәп Һезмәт ака Йәһияниң мүрисигә қеқип қойди. Биз әндишә билән кирип, бешимиз көккә йәткидәк хошал болуп чиқтуқ. Худди сират көрүктин өткәндәк шатлинип, ғәм-қайғуни унтуп, өйлиримизгә хушвақ тараштуқ. Бешимизни оравалған қайғу – булут тариғандәк әркин нәпәс алдуқ. Қош қабил устазларниң ғәмхорлуғи билән бизгә қош қанат пүтүлди. Уйғурниң қәһримани Ризвангүл тоғрилиқ язған поэмамниң тәғдири мени хелә тәшвишләндүрди. 1965-жилниң кириши билән поэмам «Коммунизм туғида» бесилди. У мениң кеңәш уйғур мәтбуатиға чиққан тунҗа әсәрим еди. Мән хуш болмай, ким хуш болсун?! Шу яшқа кәлгичә шу күндикидәк хуш болғиним есимдә йоқ. Көп өтмәй өйүмгә Йәһия келип, қолумни қаттиқ қисип тәбриклиди. У мәндинму бәтәр хошал болуп кетипту. Әҗайип кәң көңүл инсан еди ағинәм. Әдәбиятимизниң ақсақили Һезмәт Абдуллин атидарчилиқ қилип, маңар йолумизни дағдам ечип бәргән еди. У поэмам мени кәтмәндин қутулдуруп қойди. Уни оқуп чиққан милләтпәрвәр мәктәп мудири, шаир Турсун Турдиев Байсейит мәктивидә муәллим болуп ишләшкә тәклип қилди. Челәктики «Әмгәк туғи» гезити йенида шаир Насир Һәсәнниң рәһбәрлигидә бир топ яш қәләмдашлар баш қошуп, әдәбият бирләшмисини қурдуқ. Униңға әза болуп, Йәһия Тайир, Мөмүн Һәмраев, Әкрәм Садири, Һебибуллам Гайитов, Һезбуллам Ғенияров, Муһәммәтҗан Һапизов, Җәмшит Розахунов, Абдумеҗит Дөләтов, Мухтәр Абдурахманов, Дияс Қурбанов, Сейит Розиев вә башқилар җәм болушти. Бу бирләшмә әзалири айда бир баш қошуп, язған шеир, һекайилирини муһакимә қилишип, яхши баһаланған әсәрләрни гезитқа бесишқа тәвсийә қилишатти. Униң ишиға Йәһия Тайир Қарайотидин пиядә келип, паал қатнишатти. Шундақ баш қошушларниң биридә униң «Саадәт териги», «Еқидә» қатарлиқ һекайилири яхши баһаланғини һелиму ядимда. Бир қетим мениң тунҗа поэмилар топлимимниң көчмә муһакимиси Алмутидин Һезмәт Абдуллин, Маһмут Абдурахманов, Җамалидин Босақов вә Һезим Искәндәровниң қатнишиши билән Челәктә өткүзүлди вә 1967-жили тунҗа топлимим – «Өчмәс юлтузлар» – «Жазушы» нәшриятидин чиқти. Шу чағда мән оғул пәрзәнт көргәндәк хошал болғанлиғим һелиму ядимда. Аридин көп өтмәй Йәһияниң дәсләпки топлими – «Көзләр» муһакимигә чүшүп, яхши баһаланди. 1969-жили «Көзләр» нәшир қилинип, униң муәллипигә әлниң алқишини яңратти. Техи йеқиндила «Иҗаткар» журналиниң баш муһәррири Әхмәтҗан Исрапилов өйүмгә келип, «Ағиниңизниң «Көзләр» намлиқ китавини тепип бәрсиңиз, уни журналимизда бесип беришни хәлиқ тәләп қиливатиду» деди. “Наһайити яхши гәп екәнғу”, дәп уни издәп, тепип бәрдим. «Иҗаткарниң» ахирқи санида «Көзләр» повестидин парчә берипту. Бу әһвал истедатлиқ әдипниң 80 жиллиқ тәвәллудиға чоң төһпә болди Шу мунасивәт билән «Уйғур авази» гезитида берилгән хәвәрдә мундақ дейилиду. «Көплигән оқурмәнләрниң илтимасиға бенаән, уйғур әдәбиятиға мунасип һәссә қошқан көрнәклик язғучи, мәрһум Йәһия Тайирниң «Көзләр» повестидин парчә берилгән. Тәкитләш лазимки, әдипниң ушбу әсәриниң нәшир қилинғанлиғиға йерим әсирдәк вақит өтсиму, һеликәм оқурмәнләр тәрипидин иллиқ қарши елинмақта. Шуңлашқа ишәшлик ейтишқа болидуки, жиллар давамида өзиниң әһмийитини йоқатмиған мошундақ әсәрләрни йеңи заман вәкиллиригә тонуштурушни нийәт қилған тәһриратниң тәшәббусини алаһидә тилға елишқа әрзийду. Чүнки һазир яшларға тәрбийә беридиған әсәрләрниң бүгүнки күндә йоқниң орнида екәнлиги көпчиликкә яхши мәлум...». Бу Йәһияниң роһини хурсән қилидиған, уйғур әдәбияти тарихида аз учрайдиған йеқимлиқ йеңилиқ екән. Ағинәм һаят болған болса, қин-қиниға сиғмай хошал болуп, бир яйрап қалар еди. Чүнки әлниң әшу жүрәк сөзини өз қулиғи билән аңлашни өмүрбойи тәлмүрүп күтти әмәсму, әпсус! Йәһия тамагәр язғучи әмәсти, әлгә яриғидәк бирәр әсәр яриталмай күн өткүзүп, йеши 70кә йәткәндә, тәвәллудини өткүзүп беришни сорап, өзини дөләт мукапитиға өзи сунидиған лата ғилап, яғач пичақ байвәччиләрдин жиркинәтти. Униң дәйдиған икки гепиниң бири мундақ еди: “Адәм дегән хам сүт әмгән бәндидә, шуңлашқиму адәм мәнсәп билән әмәс, әксичә, мәнсәп өзигә мас адәм билән мөтивәрлигини билип яшиса болар еди. Адәм балиси әлниң ғемини йәп, униңға пайдилиқ бир иш қилип яшимиса, уни қандақму адәм дегили болсун”. Йәһия өзи яқтуридиған мошу сөзгә итаәт қилип, виждан әмри билән яшап, пак, диянәтлик инсан сүпитидә өмүр сүрди. Он йешида тәқвадар дадиси Тайир сопидин, 17 йешида болса, ғәмгүзар аниси Айимхандин айрилип қалғачқа, көңли сунуқ, һаятниң анчила һалавитини көрмәй кишиләр ишигидә ғерип-ғурува бойни қисиқ чоң болди. У Һәрәмбағ мәктивини тамамлиғандин кейин китап оқушқа хумар болуп қалди. «Еғир күнләрдә», «Қуллар», «Адина» қатарлиқ китаплар униң қолидин чүшмәтти. Беминнәт дост болған китап униң қәлбигә иштияқ отини яқти. У бәзи күнлири өйниң бир булуңиға киривелип, қараңғу чүшкичә китаптин баш көтәрмәй, китапни тутқан пети қийсийип ухлап қалидиған. У әдәбият сепигә қуруқ һәвәс билән әмәс, бәлки иштияқ һәм өзини беғишлаш роһи билән кирди. Мән бу тәвәдә униң билән тонушқандин бери бирәр қетим мәндин пул сориғинини билмәймән, амма һәрдайим арийәткә китапла соратти. Жиллар ериқтики судәк бир-бирини қоғлишип өтивәрди. Кечә-күндүз мүкчийип тартқан җапаниң һалавитиниму көрүш несип болди. У 1969-жили «Көзләр» повести нәшир қилинғанда «Адаш, мән оғул таптим, көрүмлүк бәрмәмсән?» дәп күлүмсириди. Сениң тунҗа оғлуң Зулпиқар бар әмәсмеди десәм, мән бәргән көрүмлүкни елип туруп, «Әсәр дегәнму пәрзәнткә охшаш тәстә туғулидиған нәрсекәнғу...», дегән еди. Шуниңдин кейин 1971-жили «Еқидә», 1978-жили «Меһир», 1985-жили «Дунияға бир келимиз», 1989-жили “Тар кочидики ай” повестлири, 2001-жили болса, «Язниң ялғуз ялдамиси», «Көйүватқан йол» романлири чиқти. Бир жиллири Байсейит билән Қарайота арисида пиядә маңғанда һәр иккимиз уйғур мәтбуатида бирәр шеиримиз бесиларму дәп арман қилған едуқ. Худаға аһимиз йәткән чеғи. һәр иккимизгә «Уйғур авази» дегән улуқ дәргаһта ишләш несип болди. Бу босуғиси билән төри охшашла хасийәтлик орунда аңлиқ һаятимизниң тәңдин-толисини өткүздуқ. У йәрдә ишләп тапқан һалал нан билән мән 5 баламни, Йәһия 3 балисини тәрбийиләп чоң қилди. Бизгә Мәккидәк муқәддәс билинидиған бу дәргаһ һәр иккимизгә талмас қанат пүтүп, бизни бепаян әришкә учум қилди... Әдәбият – хәлиқниң көзи, қулиғи вә виждан-номуси болушқа мунасип талантлиқ, пак диянәтлик һәқиқий инсанлар топлинидиған дәргаһ. Уқушмай талантсизлар кирип қалса, униң өзигиму тәс, башқиларғиму путликашаң – бир дәдисә болиду – ахирқи һесапта у өмрини зайә қилиду. Хәлиқ қолдин чүшәрмәй оқуғидәк бирәр әсәрму язалмай, мабада тирнақчә һая-номуси болса, виждан азавида қийнилиду. Адилқази болған хәлқи уни тиригидила унтуп кетиду. Чидиғанға чиқарған бу сәпниң һәрисиниң чаққиниға чидиғанларла һәсилини йәләләйду. Бу гепимгә мисал керәк болса, Йәһияниң қисмити шуни испатлайду. Йәһияниң “хизмәт көрсәткән җәмийәт әрбаби” дегән йүксәк намиму йоқ, йә униң көксидә төмүр тәңгә қатарлиқ медалиму йоқ. Униң вапатиғиму бир жил болуп қалди. Униңға қаримай, хәлиқ униң китавини йәнә бесишни сораватиду. Адилқази болған дана хәлқимиз «Херидариң болмиса, зибалиғиң нә керәк» дәп бекар ейтмайду. Ахирқи қетим униң өйидә мундашқинимизда «Әдәбият сәясәтниң өткүр қуралиму?» дәп маңа көзиниң қирида қариди. “Уни сән яхши биләттиңғу! Һәҗәп сорап қалдиңа? Әдәбиятниң пешиваси Максим Горький октябрь инқилави дәвридила «Әдәбият сәясәтниң өткүр қурали яки чомиғи әмәслигини, әдәбиятчиларниң сәясәттин жуқури туруши, сәясәтниң тоғра яки натоғрилиғи һәққидә һәққаний пикрини дадил ейтиши керәк» дегән. Адәм роһиниң инженерлири аталған шаир, язғучилар хәлиқниң көзи, қулиғи вә виждани, һар-номуси болғачқа, әдәбият хәлиқниң өткүр қурали. Падиша адил болса, хәлқи паравән яшайду, әгәр у залим болса, адил дейишкә зорлайду, һәргиз залим дегүзмәйду... Шаир һәқ гәпни ейтиши керәк дәп, мабада ейтип қалса, Өмәр Һәйям, Баба Рәһим Мәшрәптәк дарға есилиду яки Пушкин, Абдухалиқ Уйғур, Лутпулла Мутәллиптәк сүйиқәсткә учрайду” девидим. Әнди Йәһия, мәнму саңа ахирқи гепимни қилип қалай: пат-пат чүшүмгә кирип турисән. Қой көзлириң күлүмсирәпла туриду. Шуниңға қарап, достум җәннәтул Мәвада екән дәп қалимән. «Сөзи өлмәсниң өзи өлмәс» дегән гәпләр раст охшайду, сән бәзи тирикләрдин тиригирәк аримизда ядлинип яшаватисән. Хәлқиң сени унтуп қалмай, яд етип туруватиду. Мән униңға шаһит болуп, хәлиқ намидин «Қутлуқ 80 яшлиғиң мубарәк болсун!» дәймән. Абдуғопур ҚУТЛУҚ, шаир. Җәмшит РОЗАХУНОВ Бир арзулуқ оғли едиң уйғурниң (Истедатлтқ язғучи Йәһия Тайировқа) Кәлди, ака, өзәңни яд әйлигим, Өлмәйдиған роһиңни шат әйлигим. Чиққан күндә сәксән яшниң төригә, Йәнә бир бар сий-илтипат әйлигим! Бу дунияға ким келип, ким кәтмигән, Арминиға бар йетип һәм йәтмигән. Һалавәт һәм җапасини тәң көрүп, Өз йолини һәрким өзи рәтлигән... Бар өмрини беғишлиған иҗатқа, Сән бөләкчә ашиқ едиң һаятқа. Лекин униң қисқилиғи йәткүзмәй, Қойған болар мүмкин арзу-муратқа?! Һаҗити бар үчүн махтап тақини, Сөз қилимиз салмақлиқ дәп сақини... Көп яхшини көргән билән өмрүмдә, Аз учраттим амма сәндәк акини! Салапәтлик, сағлам ойлуқ җан едиң, Шуңа бәлким еғир йолни таллидиң. Ишәнчәңниң зорлиғидин өзәңгә, Көз жумғичә өзлигиңдин танмидиң. Учрисаңму турмушниң көп синиға, Қанитиңни яптиң қурби, иниға. Өзәңдәк әл тәғдиригә көйгәнләр, Арам издәп яшар қандақ җениға?! Күзәткиним билән ойчан көзүңни, Аңлимидим бир рәт артуқ сөзүңни. Тиләр едим яшлириға бүгүнниң, Саңа мәнсүп болған сәвир-төзүмни. Тирик адәм қутулмас ғәм-тәшвиштин, Толмай қалар гаһи көңүл сан иштин... Кәчүрүмчан болармидуқ сениңдәк, Жирақ болсақ рәнҗитип һәм рәнҗиштин. Өткән әмәс беһөдә һәр дәқиқәң, Ақланғини шәксиз үмүт, әқидәң... Әләм қилар бирақ йоруқ көрмәстин, Әл қолиға йәтмәй қалған көп төһпәң... Туридекән дуния, заман өзгирип, Өтәр уни жүрәк сезип, көз көрүп. Әвлатларға сән қалдурған аманәт – Көңүлләргә салған мәзмут йүз көрүк! Әтивалар әрниң ғурур, зеһнини, Әл-жутиға муһәббити, меһрини. Бир арзулуқ оғли едиң уйғурниң, Етиқати нурландурған чеһрини!.. Һеч немә йоқ бу дунияда мәңгүлүк, Өмримизниң ақивити бәлгүлүк. Меһман болуп келип-кетәр һаятта Бар һәркимниң бешида шу кәлгүлүк... Бу дунияни мәнму тәрк етимән, Дәм-нәсивәм пүткән күни кетимән. Сән излигән, сән-көзлигән мәхсәткә, Ким билиду, бәлкимба, мән йетимән?! Һеч гәп әмәс гүлимизниң солғини, Көңлимизниң өкүнүшкә толғини... ... Шу күнгичә саңа охшаш акилар, Роһи билән йөләп өтсә болғини!!!Достумни әсләп Мән Йәһия билән тәсадипи тонушқан едим. 1963-жили август айлири болса керәк. Бизниң өйгә Мөмүн Һәмраев билән бир жигит кирип кәлди. Мән уларни қизғин қарши алдим. – Әкрәм, достлардин йәнә бирини көпәйттуқ, исми – Йәһия. Өзи иҗат билән шуғуллинидекән, һекайә язидекән, – деди Мөмүн күлүмсирәп. Һазир иптихар туйғуси билән ейтимәнки, өткән әсирниң 60-жиллири тонушқан қәләмдаш достум Йәһия Тайир мәлум вақит өткәндин кейин хәлқимизниң көрнәклик язғучиси болуп йетилди. Мән қәләмдишимни қачан болмисун, оқурмәнләрниң алқишиға еришидиғанлиғини тонушқан мәзгилимдила сәзгән. У чағда Йәһия – 26, мән 24 яшта едим. Йәһия Тайир хәт тонупла Өмәр Муһәммәдий, Зунун Қадирий, Зия Сәмәди, Айбек, Абдулла Қадирий, Мухтәр Әвезов, Сабит Муқанов, Сәдирдин Әйнигә охшаш уйғур, қазақ, өзбәк, таҗик шаир-язғучилириниң әсәрлирини баш көтәрмәй оқуди вә үгәнди. Шуниң мевиси болса керәк, униң «Алға қарап кетиватимән» намлиқ биринчи шеири 1956-жили «Шинҗаң нефтьчилири» гезитида йоруқ көргән екән. Кейин язған шеирлири жуқурида нами зикир қилинған гезиттин ташқири «Или гезити», «Аммивий клуб» һәм «Тарим» журналлирида елан қилинди. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, илгири-кейин көрмигән, тонушмиған, қисқиси, “айдиңда қетиқ ичмигән” биз, яшларни, бириктүргүчи күч – биринчидин, әдәбиятқа, йезишқа болған һәвәс болса, иккинчидин, у чағларда Челәк тәвәсидә «Әмгәк туғи» гезити қайтидин нәшир қилиниши еди. Гезитниң әдәбият бөлүмигә шаир Насир Һәсән җавапкәр еди. У наһийәмиздики әдәбият һәвәскарлирини җәлип қилип, әдәбият бирләшмисини қуруп, уни өзи башқурди. Һәммимиз түзәгирәк бирәр әсәр йезишқа тиришаттуқ. Язғанлиримизни шу қәләмдашлиримизға оқуп беришкә алдираттуқ. Гезит наһийә мәркизидә чиқатти, биз болсақ, чәт йезиларда яшаттуқ. Қатнашниң қийинчилиғиға қаримай, биз, һәвәскарлар, шу дәргаһқа жирақтин пиядә йетип келәттуқ. Язған әсәрлиримизни биринчи болуп оқушқа тиришаттуқ. Мунасип дәп тепилғанлири кечикмәй гезит сәһиписидә елан қилинатти. Ағинәмниң биринчи нәсрий әсәрлири – «Достлуқ», «Бала болса шундақ болса», «Муһәббәт», «Һарпа кечиси» һекайилири мана шундақ учришишлиримизниң мевиси еди. Бу һекайиләр елан қилинған күндин башлап өз оқурмәнлирини тапти. Йәһия Тайирниң 1965-жили җумһурийәтләрара «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитида биринчи қетим елан қилинған «Әсләш» намлиқ һекайисиниң оқуғучилириму биз болған. Мана шу һекайидин кейин келәчәк язғучиниң иҗадийити җумһурийәт даирисидә тонулған әдәбиятшунаслар, язғучи-шаирларниң диққитини җәлип қилишқа башлиған еди. Мошу йәрдә бир һәқиқәтни ейтип кәткүм келиду. Арзуниң чеки болмайдекән. Дәсләпки күнләрдә «Бизниңму бирәр әсәримиз гезит йүзини көрәрму?” дегән шерин арзуларда яшаттуқ. Шундақ күнләрниң биридә Йәһия Тайир әдәбий бирләшмигә «Қаш-кирпикләр» намлиқ һекайисини елип кәлди. Ағинәм һекайисини үч қетим дәм елип оқуди. Биз һекайини зәң қоюп тиңшидуқ. Һекайә бир саат вақит ичидә оқулуп болди. Һәммимиз өз пикримизни ейттуқ. Аримизда Абдуғопур Қутлуқ дадилирақ еди. Новәттики сөзни шу ағинимиз елип Йәһияға: «Һекайәң әл қолидин чүшәрмәйдиған әсәр бопту. Мениң нәзәримдә әсәр һекайә қелипидин чиқип кәткән. Сән вақиәгә бай, қураштурушниму яхши билисән. Йәнә бир қарап чиқип, уни повесть дәриҗисигә көтәрсәң болидекән” деди. Униң бу пикригә һәммимиз һәйран болдуқ. Чүнки әшу чағларда һечқайсимизниң бешида «повесть» дегән чүшәнчә йоқ еди. «Мундақ жанрға пәқәт чоң яштики, тәҗрибиси мол әдипләрла қол уралайду» дәп қараттуқ. Амма байиқи гәп һәммимиздә «Йәһия бу тәләпниң һөддисидин чиқалайду» дегән ишәнчиниму ойғатқан еди. Шундақму болди. Тәләпни мәмнунийәтлик билән қобул қилған у аридин жигирмә күндәк өтүп, һазирму оқурмәнләрниң қәлбидин чоңқур орун алған, қайта оқуш арзусини яратқан «Көзләр» дегән повестьни дунияға әкәлди. Китап 1969-жили оқурмәнниң қолиға тәккәндин кейин, “Йәһия Тайир” дегән исим һәмминиң тилида, дилида иптихарлиқ билән елинидиған болди. Китап муәллипи билән тонушуш, сөһбитигә дахил болуш истәклири улғайди. Китап һәққидә гезитларда яхши пикирләр ейтилди. Җай-җайларда язғучи билән болған учришишлар көпәйди. Һәрбир әсәри йоруқ көргәндә униң тәпәккүриниң чоңқурлашқини, һекайә қилиш услубиниң өсүватқини байқилатти. Йәһия 1966-жилдин башлап Панфилов наһийәсиниң Пәнҗим йезисидики А.Розибақиев намидики оттура мәктивидә уйғур тили вә әдәбияти пәнлириниң муәллими болуп ишлиди. Үгинишни чоңқурлаштуруш нийитидә 1971-жили Ташкәнт шәһиригә көчти. У йәрдә дәсләп Өзбәкстан телерадио компаниясиниң уйғур редакциясидә, кейин «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиниң Өзбәкстан бойичә өз мухбири болуп ишлиди. Җаһанға териқтәк чечилип кәткән уйғурлиримизниң Өзбәкстандики қисмини издәп, җумһурийәтниң булуң-пушқақлириғичә арилап, һәр саһаниң әмгәк адәмлирини әлгә тонуштуруп кәлди. Өзи сөйидиған, нами җаһанға мәшһур әдипләрниң наяп әсәрлирини қийналмай тапти вә берилип оқуди. Өзбәкстанниң мәшһур вә үмүтвар әдиплири билән йеқин мунасивәттә болди. Уларниң надир әсәрлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилди. Яхши әсәр пүтүш арзуси билән әмәлгә ашурулған ишлар нәтиҗисидә өзидики камчилиқларни толуқлиди. Бу йолда талай тосақларға, чәкләш-йәкләшләргә дуч кәлсиму, өзини йоқатмиди. Әксичә, иҗат қилип, алға басивәрди һәм бәш томлуқ «Қетип қалған нур» намлиқ биографиялик әсәрини йезип чиқти. Әпсус, у әмгәк әдипниң қолиниң қисқилиғидин йоруқ көрмәй, тәкчидә тизиқлиқ туриду. Йәһия, һөрмәтлик дәм елишқа чиққан 2001-жили Қазақстанға көчүп кәлдидә, Қапчиғай шәһиридин пана тапти. Әнди у толуқ күчкә кәлгән, мол тәҗрибә топлиған талант егиси еди. Буниңдин кейинки һаятиниң һәрбир дәқиқисини ғенимәт билип, шу дәқиқиләрни нәтиҗилик өткүзүшкә киришти. 2004-жили «Язниң ялғуз ялдамиси», 2011-жили «Көйүватқан йол» намлиқ романларни яратти. Бир һәқиқәт шуниңдики, Йәһияниң бирқатар әсәрлири қериндаш милләт китапханлири арисидиму қизғин қарши елинди. Язғучиниң бирқатар һекайилири билән «Көзләр» һәм «Дунияға бир келимиз» әсәрлири өзбәк тилиға тәрҗимә қилинди. Бу әсәрләр тоғрисида берилгән баһаларму кишиниң қәлбидә иптихарлиқ туйғуларни ойғитиду. Мәсилән, язғучиниң «Асман узақ, йәр қаттиқ» һекайиси «Шәриқ юлтузи» журналида елан қилинған мәзгилдә Өзбәкстан хәлиқ язғучиси Пиримқул Қадиров «Бу хилдики язғучиси бар әдәбияттин көңлүм тоқ» дегән баһани бәргән болса, язғучиниң «Көзләр» повестини нәширгә тәйярлашта пааллиқ көрсәткән Өзбәкстан хәлиқ язғучиси Шүкүр Халмирзаев: «Қәләмдаш достумниң қайси-бир әсәрини оқумай, қериндаш уйғур хәлқиниң миллий алаһидиликлири билән йеқиндин тонушқандәк болимән. Демәк, Йәһия Тайиров өз хәлқи әдәбиятиниң тәрәққиятиға мунасип һәссә қошуп келиватқан истедат саһибидур», дәп язған. Маһир қәләм саһибиниң «Саадәт териги», «Өмрүм баһари» һекайилири рус вә қазақ тиллириғиму тәрҗимә қилинған. Истедатлиқ язғучи, қәләмдишим Йәһия Тайир 25 йешидин буян туғулған ана жутидин жирақта яшиди. Лекин жутқа болған меһир вә сеғинишлири һәрбир әсәридә гүпүлдәп пурап туриду. Қазақстанниң Хитай билән достлуқ мунасивити күчәйгәндин башлап бу икки дөләт арисида берип-келишләр көпәйди. Бу имканийәттин Йәһия Тайирму чәттә қалмиди. У туғулған жутида болған төрт қетимлиқ сәпиридә өз иҗадийитиниң у яқлардиму мәлум екәнлигини билди. 2007-жилдики сәпәр тәсиратидин кейин язған «Или дәрияси асминидики юлтузлар» дегән публицистикилиқ әмгиги «Или дәриясида» елан қилинип, әдип шәнини улуқлайдиған тәсиратларни барлиққа кәлтүрди. Атақлиқ шаирлар Тохташ Бәкри, Абләт Абдулла, Ялқун Рози һәм Турсунмәһәмәт Имин, Дилмуһәмәт Җәппәр, Әдһәм Ибраим қатарлиқ қәләмдашлар Йәһия Тайирға беғишлимиларни елан қилди. Әпсус, миң әпсус, қәдирлик достум дуниядин өтти. Униңға бу қутлуқ сәнәсини нишанлаш несип болмиди. Амма дилимдики сеғинишим билән, “Йәһия, мән сиздәк бир қәләм саһиби билән дост болғиним, шундақла иҗадий һаятимни биллә өткүзгиним билән пәхирлинимән. Қәдирдан достум, Сизниң исмиңиз миңлиған оқурмәнләрниң қәлбидә мәңгү яшайду” дегүм келиду. Әкрәм САДИРИЙ, Қазақстан Язғучилар иттипақиниң әзаси. СҮРӘТТӘ: Й.Тайир (иккинчи қатарда оңдин үчинчи) бир түркүм қәләмдаш достлири арисида.