• Һекайә
• 13 Желтоқсан, 2018

«Ақ ейиқ һекайиси»

Әкрәм ӘХМӘТОВ Елимиздә сәясәт өзгәрдиму яки чәт әлләрдин келиватқан һәрхил учурларниң тәсири күчәйдиму, иш қилип, Европиға еғиш-көчүш көпийишкә башлиди. Бирлири яхши турмуш издисә, йәнә бирлири дунияни кезиш-сәяһитигә қизиқип, йоруқ дунияға апридә болуп учум болған угилирини-жутлирини ташлап, вәтинимиз чегарисидин өтүп бәхит издәшкә атланди. Әлвәттә, бу вақиә тонуш-билишләр арисидики мунасивәтләр үчүн асасий мавзуларниң биригә айланди. Бирлири “чәт әл турмуш тәризи яхши екән” дейишсә, йәнә бирлири, «У яқта көп пул таписән», десә йәнә бирлири «Германиядә яшисаң, у җәннәт екән», дейишти. Бу әпқачти гәпләр бизниң уруқ-туққанларниму айлинип өтмиди, әлвәттә. Бизниң әвладимиз әзәлдинла мошу дияр қойнида яшап кәлгән екән, ата тәрипимиздин қошқа бовимиз Идирисбай һаллиқ адәм болғачқа, әйтәвир, икки хотунлуқ болған екән. Шуңлашқа болса керәк, биз җамаәтлик әвлатлар қатариға ятидекәнмиз. Ана җәмәттин чоң бовимиз Шәмшидин қази мошу бизниң тәвәгә даңлиқ бай адәм болған, уларниң җәсәтлири мошу биз истиқамәт қиливатқан җайларда ятиду. Демәк, әвлаттин-әвлатқа үзүлмәй келиватқан, һәм бүгүнки күндиму яшаватқан җимики қан-қериндашлиримизниң һаяти мошу тәвәррүк тупрақ билән зич бағланған. Мошу нуқтәий нәзәрдин қариғанда, бизниң бу зиминни тәрк етип, чәт әлгә еғиш әқилгә сиғмайдиған бир иш. Шуңлашқа бу барди- кәлди параңлар мени анчила қизуқтуруп кәтмиди, пәрваму қилғиним йоқ. Қериндашлар арисида бу гәпләр күндин-күнгә әвҗигә чиқишқа башлиди. Чоң акимиз Марат акам тиҗарәтчи, аяли чәт тилидин дәрис бериду. Бир қаримаққа, турмуши яман әмәстәк, лекин йәңгимиз инглиз тиллиқ болғачқиму, дәсләп Европиға көчүш идеяси әшу һәдимиздин чиқти. – Мәсилән, Швециядә президент бетап болса, ағриқханида аддий адәмләр ятидиған палатидила давалинидекән, ишчилар паланчи миң доллар айлиқ алидекән, –деди у қизиқип сөзләп. – Мән Франциядә яшашни халаймән – деди сиңлимиз Назгүл. – У яқта немә бар сизгә? Бир убдан медицина колледжида оқуватисиз, келәчәктә бир ағриқханида һәмширә болисиз... – Һәмширә болуп азғина айлиққа ишләп, өмүрбойи кепини тизидин ашмай өтәмду? – сөзүмни кәскин бөлди акимиз. – Ака мәнму айлиққа ишләп келиватимәнғу, яман күндә қалғиним йоқ. – Сән, бирәр қетим чәт әлгә берип бир дәм алдиңму? – Сиңлим қайнап сөзләп кәтти. Турмушимиз күндин-күнгә яхши болуватиду, дөлитимиз техи әндила айиғиға туруватиду, дәм елишқа чиқидиған күнләр алдимизда техи... – Әшу яхши күнләрни сиз күтүң иним, бизниң күтидиған вақтимиз йоқ, өмүр қуюндәк иштик өтүп кетип бариду... Талашни мошу йәрдә тохтитип, Қадир сиртқа чиқип кәтти. Талада һава райи яхши, баһар пәслиниң йеқинлашқанлиғидин дерәк берип туратти. Лекин, қиш өзиниң һоқуқидин айрилғуси кәлмигәндәк, дога қарлириниң тамамән ерип түгишидин әнсирәп, өзиниң аҗизлашқан соғ шамаллири билән пүвдәп күч көрсәткиси келип туратти. Амал нечүк, вақит кәлди. Ериқлардики әгиз сулар күндин-күнгә улуқлап, җаһанға қарләйлигүллири чечәклирини чечип, баһар ишәшлик өз һоқуқиға еришмәктә еди. Бизниң бүгүнки әвлатниң еңиға «европа» кесили жуққанмекин билмидим, әйтәвир, аримиздики уруқ-туққанчилиқ мунасивити совуп, қәлбләрни әтияз шамилидәк аста-аста музлитиш тәрипигә өтүватқандәк, “баһар кәйнигә йенип, қарләйлиләр ечилмай соларму?” дегән ойлар билән Қадир аста чамдап қаяққиду илгирилимәктә. Чүш мәзгили болуп қалди, әтияз аптивиниң тәптидин көңли сәл иллиғандәк болсиму, лекин «европа» мавзуси йәнила униң хиялини чирмавалди. У һәрхил ойлар илкидә, өзиниң язғучи-шаирлиғи билән йеңидин тонулуп келиватқан дости Талантниң өйигә қандақ берип қалғанлиғини өзиму сәзмәй қалди. Ағиниси уни хошал күтүвалсиму, Қадирниң ғәмкин көзлиригә диққити авуған Талант, дуадин кейин бирдин униңға әнсирәш һалитидә соал қойди. – Адаш, чирайиң солғун, йешәлмәйватқан бир муәммариң бардәк туридиғу, ишиңда бир келишмәслик барму? – Ейтма адаш, ундақ болса мәйлиғу. Акамлар чәт әлгә кетишкә җабдунуватиду. – Чәт әлгә? Яхшиғу, қаяққа? Анталиягиму? У тәрәпләргә сәяһәткә бериш арманғу. – Сәяһәт болса мәйлиғу, бирәтолла көчүп кәтмәкчи. Күтүлмигән бу хәвәрдин вақип тапқан Талант, сәл гаңгириғандәк болуп чугулған ой-хияллирини жиғалмай, бираз сүкүт сақлап қалди. Ағинисиниң қәлбигә чүшкән сәрсанчилиқни сәзгән Қадир, униң көңлидики көләңгүлүкни йорутуш үчүн гәп ясиғандәк болуп сөзини давамлаштурди. – Адаш, акам һәқәсиниң гепигә кирип, “Европида һәр күни мәйрәм” дәп ойлиса керәк... – Һәй ағинә, Марат акам, жут қәдриниң қиммитини билмәмду? Қадир җан ағинисиниң әзәлдин вәтәнпәрвәрлик роһи үстүн, әл-жут десә, ичкән ешини йәргә қойидиған инсан болғачқа, өз дәрдини ейтишқа дәсләп мошу Талантниң алдиға кәлгәнлигиму беҗиз әмәс еди. Әслидә язғучи-шаирлар әшундақ милләтпәрвәр келиду. Бу һәммигә мәлум, лекин у һазир қайнап сөзләп кәтсиму, өз новитидә, аңлиқ рәвиштә яхши мәслиһәт беришигә ишинәтти. Қадир аз сүкүнаттин кейин сөзини йәнә давамлаштурди. – Талант һәқиқәтәнму бу асанла биртәрәп қилидиған иш әмәс, қан-қериндашлиримниң оттурисида болуватқан үчүн, хаватир болуп сениң алдиңға келип дәрт ейтиватқиним бу. Талант бираз өзини тутуп, алдиримай гәп башлиди. – Қачан маңмақчи? – Билмәймән, ямини әву сиңлим Назигүлму әшулар билән биллә кәтмәкчи. – Назгүл? У немишкә кәтмәкчи?.. Визини қандақ һәл қипту улар? – Билмәймән, рәсмийити барму, йоқму, у тәрипи маңа намәлум. – Қадир, чәт әлгә бирәтола кетиш һөҗҗәтлирини һәл қилиш асан иш әмәс, лекин уни қанундин сирт пүтиридиған адәмләрму бар охшайду. – Бар болғачқа, һазир кетип барғанлар аз әмәсқу, – қошумчә қилди Қадир. – Мәйли, кәтсә кетәр. Һазир дөләт қануниға хилаплиқ қилип бейиған адәмләр кетип бариду, уларғу жиққан пулидин айрилип қелишидин қорқиду. Сениң акаң немидин қорқиду? Коррупциягә мунасивити йоқ. Шәхсий тиҗарәт билән шуғуллинип жүриду. Немидин қорқуп, нәгә қачиду? “Назгүлгә немә көрүнгән?” дәп җимип қалди. Қадир бир пәс шүк туруп, андин достиға илтимас ретидә мураҗиәт қилди. – Адаш, сән берип акам билән сөзлишип көрәмсән?.. Қадир үмүт учқунлири чақниған көзлирини достиға бақти. Ағинисиниң бу илтимасиға кесип бир җавап беришниң асан әмәслигини чүшәнгән Талант бираз үнсиз қалди. Униң хиялиға «Һәҗәва, жутини сеғинған бәзи чәт әлликләр, нәчән заманлардин томур тартип үгинип қалған җайлирини, азду-тола жиққан мал мүлкидин кечип, тарихий вәтинигә келиватса, бизниңкиләрниң йилтиз тартқан йәрлирини, йәттә атисиниң қәврисини ташлап, вәтәндин кечип нәгә кәтмәкчи, мошу «көч-көч» кесилидин қандақ қутулимиз, дегән ой илкидә қелип, көңли азапланмақта еди. У Қадирниң илтимасини җавапсиз қалдурғанлиғи үчүн әмәс, бәлки ағинисиниң акисиниң вәтинини ташлап кәтмәкчи болғанлиғи буниңму ғәзивини қозғиғанди. Талантниң хиялини ана диярини тәрк етип «Кетәрмәнләрниң немә үчүн күндин-күнгә көпийиватқанлиғи һәққидики ойлар хелә вақтин бери азаплап жүрәтти. Қадир, шаир достиниң көңлини сәлбий тәсират қалдуридиған ой-хияллар чирмап, униң ички дуниясини күмпәйкүм қиливатқанлиғини сезип, хиҗаләттә қалди. Бу «көч-көч» кесили икки ағининиң еңини җараһәтләп үлгәргән еди. Болупму, Назгүлниң кәтмәкчи болуватқини, Талантниң қәлбини морлиғандәк болди. Чүнки Назгүлниң назук қамитигә, йеңидин порәк ачқан әтиргүлгә қиясән чеһрисигә, булақ сүйиниң мөлдүри мисали қой көзлиригә, мәһлия болған бу жигитниң яш жүригини чирмавалған биринчи муһәббәт учқунлири, аллиқачан өчмәс ялқунға айланған еди. Өз новитидә Назгүлму Талантниң язған шеирлирини ядлап оқуп, муәллипниң қәлб төридин аллибурун орун алғанлиғи һәқиқәт еди. Асмандин чүшкәндәк болған бу вақиә, яш шаирниң назук жүригигә қиру чүшкәндәк, орғуп еқиватқан қизиқ қанлирини бирдин совутқандәк болди. «Наһәтки, Назгүлниң қәлбидә мениң жүрәк сезимимға қилчиликму бир орун тепилмиғиниму?.. Яқ, гәп мени һәләйкүмгә селиватқан сезимимни, әшу назук қәлб егисигә түзирәк изһар қилалмай жүргинимдә болса керәк. Мән бүгүнла берип, тосаттин давулғуп кәлгән илһамдәк, жүрәк сиримни униң қәлб төригә йейип салимән. Мениң бу сөйгү изһаримдин кейин, әгәр униң көңлидә қилчилик болсиму маңа дегән иҗабий сезими болса, у идеясидин «Европа» кесилини түп-йилтизидин жулувелип ташлиши мүмкин». Бу чақмақ тезлигидә кәлгән ойлар, чүшкүнлүккә чүшкән шаирни бир пәскә мәңдитип қойди. Қадир ағинисиниң мискин чирайини байқап, уни ялғуз қалдурушниң зөрүрлүгини байқап, кетишкә җәмләнди. – Ағинә, мән қайтай, өзәмни аз дәп сениңму көңлүңни бираз ғәш қилған охшаймән. – У немә дегиниң, мошундақ пәйтләрдә бир-биримизгә мәнивий җәһәттин йөләк болмисақ, бизниң дост болғинимизниң әһмийити қанчә. – Шуңлашқиғу сениң алдиңға келип олтарғиним. Бопту һазир мән қайтай, уларни пәйлини яндурушниң йәниму башқа бир йоллирини караштуруп бақайли. – Мақул, мәнму бир амалларни издәштүрүп көрәй. Талант меһманни узитип қойғандин кейин, «Болди бүгүнла берип Назгүл билән чоқум сөзлишимән» дегән қарарға кәлди. Бир-биригә ғайиванә ашиқ болуп жүргән икки яш шәһәрдики яшлар истираһәт беғиға висал дәмлиригә беришқа вәдиләшти. Талант бәлгүләнгән җайға вақиттин бурун кәлди. Назгүлниң назлири, чәшмәзилал булиғиниң сап тамчисидәк сүзүк үзлири, өзини мәһлия қилған зәпму рошән көзлири, бир сөз билән ейтқанда, ғайиванә ашиғиниң «шекәр» чеһриси көз алдидин кәтмиди. Һели келидиған гөзилигә “дәсләп муһәббитимни изһар қилайму яки униң тәпәккүригә сиңгән «Европа» кесилигә дора сепәйму?” дегән ойлар, ғәмгә чүшкән жигитниң жүригини сәрсанчилиққа салди. «Биринчи новәттә, өз муһәббитимни изһар қилип, у гөзәл қизниң жүригини рам қилишқа һәрикәт қилай, андин иккинчи мәсилигә көчәй, чүнки у мениң сөзлиримни аңлап, Назгүлниң назлири бирдин ғәзәпкә айлинип кетиши мүмкинғу», дегән ойларни хиялидин өткүзүп, роһий азапқа чүшүшкә башлиди. Әслидиғу жутни ташлап кетиш биз хәқниң адитигә зит келидиған иш, җайдин-җайға көчүш адити пәқәт цыган хәлқигә яришиду, уларда “вәтән” дегән уқум йоқ. Бизгә көчүшниң қандақ зөрүрийити бар. Бир чишләм нанни артуқ йәш үчүнму яки бир көйнәкни ошуқ кийиш үчүнму? Байлиқ издәп һечким тегигә йетәлмигән. Әслидә, “чин муһәббәтни йеңидиған күч йоқ” дейилиду классикилиқ әдәбиятларда, “һаятта қандақ, қени уни бир көрәйли”, дегәнгә охшаш гадирмаш ойлар бу әшуқни, мәҗнунға айландуруп қойғандәк болди. Висал дәмлири йеқинлашқансири ирмаш-чирмаш хияллардин беши гаңгирап сөйгисигә ейтмақчи болған сөзлирини унтуп, һәләйкүмгә чүшүшкә башлиди. Әйнә, жирақтин әшу назлиқ Назгүлниң қариси көрүнди. У аддийғина кийингән болсиму, өзигә яришип турған әңли, униң сәрви қамитини техиму гөзәлләштүрүп туратти. Гөзәл қизниң симасини жирақтин байқиған жигитниң жүрәк соқуши бирдин иштикләп кәтти. “Әйнә у келиватиду, гәпни немидин башлай”, дегән ой чақмақ тезлигидә жигитниң хиялидин өтти. Жүригиниң қаттиқ дүпүлдигинини сәзгән у «Маңа немә көрүнди?», дәп өзини бу сәрсанчилиқтин қутулдурушниң амалини издиди. Аңғичә, бу жигитниң қәлбини һәләйкүмгә салған қизму күлүмсиригән бойи иллиқ салими билән йетип кәлди. – Әссалам шаир, илһам деңизиға чөкүп кәттиңиз, әтималим. Кәйпиятиңизда мәзә йоқтәк көрүнидиғу. Әркин өскән бу шох қизниң һәзил арилаш йоллиған салими, һодуқуш ғаридин ғулай дәп турған шаирниң илһами бирдин учуп кәткәндәк болуп, тили гәпкә кәлмәй қалди. – Ейтар сөзиңиз болмиса, шеирға новәт бериң – гепини давам қилди қизчақ. – Салимиңизға салам ретидә қандақ мавзудин гәп ечишимни билмәйватимән. – Һазирқи яшларниң асасий мавзуси муһәббәт, шуниңдин башлаң! Язған он шеириңизниң тоққузи сөйгү мавзусиғу яки ундақ әмәсму? – деди, әркиләп. – Мошу тапта маңа сизгә болған муһәббитимни изһар қилиштин шеир йезиш асандәк туриду, – дәп оңайсизланғандәк болди гәп егиси. – Маңа болған муһәббәт? – Бу соалдин кейин, әркилиги хиҗаләткә алмашқан қизчақниң икки мәңзи отқиғандәк болуп җимип қалди. Буни байқиған жигитниң жүриги ғайиптин қувәт алғандәк бирдин сәгәклишип, асасий гәпкә көчүшкә бәл бағлиди. – Назгүл, сизгә хелидин бери ейталмай жүргән бир гепим бар еди... – Ейтиң, – деди бәһөзүр сипайилиқ билән. – Ейтимән, бүгүн яки һечқачан, – деди авазини пәсәйтип. – Ейтиң, – деди тақәтсизләнгән Назгүл. – Мән... Бар һаятимни... Сизниң бәхитлик болушиңиз үчүн сәрип қилмақчимән... – Бу немә гәп Талант ака? – деди бесиқ аһаңда, беихтияр икки мәңзигә сәл қизғуч рәң алған қизчақ. – Бу демәкчи... Бу шундақ гәпки... Сизниң мөлдүрдәк сап муһәббитиңиз, мениң қәлбим төридин орун алсекән дегән арман... Җимип қалди «дадил» жигит. Күтүлмигән бу гәпләрдин һодуққан қизчақ, – Очуқ гәп қилиңа – деди пәс аһаңда икки оттурида пәйда болған нақолай муһитни оңшашқа һәрикәт қилип. – Мән сизни яхши көримән, Назгүл... Хелидин бери нәқ мошу гәпни күткән қизниң бойидин қувәт кәткәндәк назук бәдәнлири хелила бошашқандәк болди. Буни байқиған жигит пүтүн вуҗуди билән «Мән сизни чин жүригимдин сөйимән, Назгүл» дәп қан-томурлирида муһәббәт кәвсәрлири толуп-ташқан қизни, аста көкригигә басти. Сөйгү отлирида кавап болған қизчақ, жигит көкригидин аҗриғуси кәлмиди. Бир-биригә ишқи чүшкән икки яш висал дәмлириниң һөзүрини сүрүп, бирқанчә вақит яшлар беғида сәйлә қилип жүрди. Талант бүгүнки бәхитлик күнниң ширқини бузмас үчүн «Европа» муәммасини кейингә қалдуруп, өзлириниң сөйгүлиригә сайә болған гөзәл бағни чаңқилдиған шох күлкә садалири билән қалдуруп кәтти. Ағиниси билән болған сөһбәттин кейин, Қадирниң кәйпияти сәл көтирилгән болсиму, лекин роһий азавидин тамамән қутулалмиған еди. Аилә ичидә болуватқан бу җедәл күндин-күнгә әвҗигә чиқип, һәммисиниң җениға патти. Әнди ким билән сөзләшсәм бола, бу ишқа бир чекит қоюш үчүн кимгиму мураҗиәт қилармән. Акам билән һәдәмгә кимниңму гепи өтәр, амма у бирәвниң мәслиһитигә муһтаҗ адәм әмәс. У кәтсә чәт әлгә, мән кәтсәм вә башқилар кәтсә, шу чағда “ана вәтән” дегән сөзниң һечқандақ әһмийити болмиғиниму? Үйиридин айрилған ат бөригә йәм болидиғанлиғи һәммигә аянғу. Ат тоғрилиқ тәмсил есиға чүшкәндә, Жадира ағайниң ейтип бәргән бир һекайисини ядиға алди, әшу даналиқ қонған ақсақални, мошу аилиси ичидә болуватқан вақиәләрдин вақип қилишни тоғра көрди. Әшу көпни көргән, нурғунлиған дана сөзләрни аңлиған инсан, акилирини райидин қайтуралайдиғанлиғиға ишәнчә қилип, қәлби роһланғандәк болуп, Жадира ағайниң өйи тәрәпкә йол тутти... Дәл мошу пәйттә Жадира ағай өзиниң кәң-таша һойлисини сүпирип-тазилап, пешайвандики бар-йоқниң һәммисини рәтләп, бир сөз билән ейтқанда, һойла ишлирини ериғдап үлгәргән еди. Жирақтин салам берип кирип кәлгән Қадирни хушчирай күтүвалди. – Саламчи болсаң төрлә, Қадирҗан, кәл-кәлә тапчанға чиқә, йә өйгә киримизму? Тала салқин әмәсма? – Яқ, болди, йоғиси, рәхмәт, өйгә кирип олтарғидәк вақтимму йоқ ата, – дәп һөзүрханлиқ билдүрүп, тапчандики чүшәктин орун алди. Иккиси дуа қилғандин кейин ақсақал әдәп билән сөз башлиди. – Хош, балам, алдираш болсаң ейтә, немә буюмтайиң бар? – Ата, сизни хелидин бери яхши билимән, сизниң нәвриңиз Дастан билән ағинә – дост, шуңлашқа мәнму бу өйдин нурғунлиған яхши гәп, дана сөзләрни аңлиған, мана бүгүнму маңа шундақ сөзләр йетишмәйватқандәк... – дәп келип тохтап қалди. Давам қиливәр балам,зади хиҗаләт болма, хош. – Бәлким, сизниң хәвириңиз барду һазир елимиздики вақитлиқ қийинчилиқларға бәрдашлиқ берәлмәй, хели адәмләр тәрәп-тәрәпләргә, әң ямини чәт әлләргә кетип бариду. – Билимән, Қадир балам, билимән, белиқ суниң чоңқурини издигәндәк, бәзи адәмләрму сән дегәндәк өзлирини һәр ян етиватиду. Мана мошу өйни ташлап кәтсәк, көп өтмәй өй бузулуп, һойла-арамни от бесип, бу ханидан харабилиққа айлиниду, шундақ әмәсму һә, вәтәнму шундақ, сән уни күтүп пәрвиш қилмисаң, уму йоқап түгәйду. Һелиқи йәр астидин шәһәрләрни тепиватқанларни қандақ ататта? – Археологларму? – Һә-ә, худди шундақ. Әшу шәһәрләрдә өз вақтида бизниң қедимий әвлатлар яшиғанғу, бизму питирап, тәрәп-тәрәпкә қачсақ, мошу диярму харабилиққа учрайду. Тәрәп-тәрәптин кәлгәнләр булап-талап, керигини елип, тописини асманға етиветип кетиду. Адәмму күтүмсиз қалса, набут болиду. Вәтәнниңму җени бар, у егисиз қелип дәпсәндә болса, униңму көзидин яш төкүлиду, дәп тохтиди бираз қизип сөзлигән ақсақал. Қадир Жадира атисиниң қайнап сөзлигинини көрүп, бираз хиҗил болғандәк җим олтирип қалди. – Җим болуп қалдиңғу, биз қериларни билисәнғу, бәзидә гепим бар дәпла йоқ нәрсиләрни дәверимиз. Сән хапа болма немигә кәлгиниңни әнди ейт. – Ата мошу «көч-көч» кесили бизниң өйгиму жуқупту. – Қойә нери, силәргә немә йоқ, йәтмиш пуштуң мошу йәрдә турса, сәнму кетәй дәватамсән немә? – Яқ, ата, йоқсизчилиқтин илигим үзүлсиму, мән бу маканни ташлап кәтмәймән – деди мәғрур һалда Қадир. – Лекин акам билән һәдәм йолға җабдунуватиду, уларни әгишип, сиңлим Назгүлму кәтмәкчи. – Вай, бу яман боптиғу, әпсусланди бовай. – Мениң сизгә кәлгиним, ата, әшуларни бир амал қилип йолидин қайтурамсизкин дәймән. – Адәмниң ичигә шәйтан киривалса, уни һайдап чиқармақ тәс балам, қандақму қилармиз? Ойға чөмди ақсақал. – Бу балиларниң бовиси билән «тамир» болуп йеқин өтиведуқ, наһайити пәм-парасәтлик адәм еди. «Лачиндин – гечил» дегини мошумекинә. Буниң акисиму яман бала әмәсқу, алдимиздин тоғра өтмәйду, салам-саати түзүк, аңлиқ балиғу. Мошундақ ойлар ичигә шуңғиған бовай бираз сүкүт сақлап қалди. Ақсақалниң бу түрини көргән Қадир оңайсизланған һаләттә йәнә мураҗиәт қилди. – Акам бир тиңшиса, сизниң сөзиңизни тиңшайду. – Һәй таңәй, акаңни мәйлидин қайтуруш – тағдин ғулап-аққан кәлкүнгә қарши туруш билән баравәр. Мәйли, бир урунуп көрәй. Акаң өйдиму? – Өйдә. – Ундақта, чай ичмисәң, тур, һазирла барайли. Иккиси йол бойи һәрхил планларни түзүп, Маратниң өйигә қарап йол тутти. *** Улар кәлгәндә Маратму, аялиму өйдә екән. Течлиқ-аманлиқ соришип, бир чинә чай ичишип, болуватқан йеңилиқларни Маратниң өз ләвзидин аңлиғандин кейин, данишмән бовай гәпни узундин башлиди. «Марат балам, сениң билән биз ят адәмләр әмәс, сән уни яхши билисән, дадаң иккимиз бир туққан қериндаш болмисақму, наһайити йеқин өттуқ, яхшилиқни тәң көрдуқ, ғәм-қайғуниму тәң тарттуқ, бир-биримизгә болған һөрмитимиз наһайити әстаидил, симаптәк сап, қәсәмдәк һәқ болди. Аримиздин ала мөшүк өткини йоқ. Шуңлашқиму мениң саңа ейтидиған һәрбир еғиз сөзүмни пәқәт силәрниң келәчигиңларниң парлақ болушиға, қериндашлар арисидики иттипақниң мустәһкәмлиги үчүн ейтиливатқан тиләк, дәп қобул қиларсән» дегәнгә охшаш бираз гәпләр ейтилғандин кейин Маратқа асасий соалларниң бирини қойди. – Балам, силәр ата маканиңларни, әлни, бизни, мана мону Қадир иниңни ташлап кәтмәкчи болушиңға немә сәвәп болди? – дәп Маратниң көзигә қадалди. Ақсақалниң бу тоғракесәр соалиға бир нәрсә дейишкә җүръәт қилалмай, у яқ-бу яққа нутуқлап туруп, аста пәм билән җавап беришкә урунди. – Жадира ата, сизниң һәрбир сөзиңиз бизниң келәчигимизниң парлақ болуши үчүн ейтиватқанлиғиға һечқандақ гуманимиз йоқ. Сизниң бизгә һәрқачан тоғра йол көрсәткиниңиз раст, лекин бизниң бу қетимқи Европиға кетиш планимиз қәтъий. Нурғун ойлап, йәттә өлчәп, бир кәскән қарар. Бу гәпни аңлиған Қадир бирдин чечилип: – Ака, Жадира ата “кетишкә немә сәвәп” дәватиду? – Немә сәвәп болатти... Мону балиларниң келәчиги үчүн. – Бу балиларниң келәчиги немә бопту? Европиға берип өз ана тилидин, миллий салаһийидин мәһрум болсун дәмсән?! – Қадирҗан балам, акаңға авазиңни көтәрмә, сәвир қил. Маратҗан балам, чәт әлгә берип, бәрибир чәтәллик болуп кетәлмәйсиләр, нәччә әвлаттин кейинму бәрибир у яқта буғдайниң ичидики қаримуқтәк бөлүнүп турисиләр. Улар у қаримуқни халиған вақтида елип ташлаветиши мүмкин. Өз йериңларда немә яманлиқ көрүватисиләр? Ишиңлар бар, ишләватисиләр, балилириңлар өз тилида оқуватиду, кочиға чиқсаңларму миллий ашханиларда өз таамлириңларни йәватисиләр. Миллий роһта той-төкүн ойнаватисиләр. Сән у яққа беривелип аз вақит өтмәйла, бу яқни кинәйсән, шу чағда немә дәп қайтип келисән? – Кәтсәк, кәлмәймиз, – қәтъий җавап бәрди Марат. – Келисән. Сән адәмғу, һайванларму өз маканини кинәйду, – дәп ақсақалму бирдин һуҗумға өтти. – Һайванлар дәмсиз? – қизиқти Қадир. – Һә, һайванлар. Мошуниңдин бирқанчә заман илгири, дияримиздики сәясий бир қариму-қаршилиқлар тәсиридин бәзи адәмләр тәрәп-тәрәпләргә қечишқа башлиди, шу пәйтләрниң биридә бизниңму қәдир-қаяшимиз Мухтәрбай өзигә керәклик затлирини елипла, бир үйүр җилқисини һайдап, бир түндила чегара ешип, чәт әлгә раван болиду. Шу кәткиничә дерәксиз йоқап кетиду. Арилиқта икки дөләт оттурисидики чегара йепилиду. Чегариниң икки тәрипидики туққанлар бир-биригә чәтәллик болуп қалиду. Чегара атлап кәткәнләр жутини, қериндашлирини сеғиниду, лекин, амал қанчә, тәғдиргә тән берип, чәтәллик болуп қаливериду. Адәмләр йепиқ чегарини атлап өткүсиз, лекин өз маканини кинигән һайванларға һечқандақ егиз там тосқун болалмайдекән, – дәп улуқ-кичик тинди бовай. – Андинчу? – тақәтсизләнди Қадир. – Үйүр илқисини һайдап кәткән у тәрәптики туққинимизниң малчиси отлақта жүргән атларниң әҗайип бир хулқини көрүп, һәйран бопту. Өрдә жүргән атлар уссиғанда, қешидики судин утлимай, топурлишип сайға чүшүп, су ичип дөңгә жүгришип чиқип кетишипту. Бу ишқа әтиси йәнә зәң қоюпту, қариса, атларниң сайдин су ичиши йәнә қайтилинипту. Һәйран болған малчи атларниң хулқиниң өзгириш сирини билиш үчүн, уларниң иш- һәрикәтлирини өз нәзәригә апту. Атларниң сайға чүшүп, су ичип дөңгә жүгриши қайтилиниверипту. Малчи бу чүшиниксиз бир вақиәдин мал егисини вақип қипту. У өз новитидә атлар вақиәсини шу мәлидики көпни көргән бир ақсақалға ейтип берипту. Һаятниң һәрхил мөҗүзилирини аңлап, өмүрдин көп тәҗрибә топлиған данишмән, бираз сүкүт сақлап туруп ой түгүнини меһманниң алдиға йейип сапту. – Әслидә маллар, болупму атлар өз маканиға бәк садиқ келиду. Һә, бәзи адәмләр йәр қәдрини, әл қәдрини анчила әтивалап кәтмәйду. У атлириниң жүгрәп пәскә чүшүп, су ичип өргә жүгриши, демәк, улар узун һәм мүшкүл сәпәргә атлинишқа өзлирини яритиватиду, дегән сөз. Бизчә ейтқанда, тәнһәрикәт қиливатиду, демәк, улар аз күндә чегара атлап өз маканиға қарап қуйруқни хада қилиду, – дәпту дана бовай. Һелиқи ақсақалниң ағзидин пал чиққандәк, бираз вақиттин кейин ярақ атлар өзиниң илгәрки макани тәрәпкә қуюндәк учупту. – Чегаридин қандақ өтиду? – тақәтсизләнди Қадир. – Улар йол тапиду. Тағ арилап маңиду, – дәп гәпни кесипту һелиқи адәм... – “Бир күни “Мухтәрбайниң атлири қайтип кәпту” дегән параң мәлимизгә пур кәтти. Бу гәпни аңлиғандин кейин раст-ялғинини уқуш үчүн әшу атларни тонуйдиған бирқанчимиз таққа чиқтуқ. Қарисақ, раст чегара атлап қайтип кәлгән әшу атлар. «Ат айлинип өз қозуғини тапиду» дегән гәпләрниң раст екәнлигигә қайил болуп, бу атларниң өз маканини кинәп, егисиз йол тепип кәлгәнлигигә һәйран болуштуқ. Шу вақиәдин кейин бирқанчә вақит өтүп, заман өзгәрди. Һелиқи чегара атлап қәткән Мухтәрбайниң бала-чақилири жутумизға қайтип кәлди. Атларниң қандақ кәткәнлигини, уларниң қоғлап йетәлмигәнлигини шулардин аңлидуқ. Мана көрдүңларму, һайванларниң жүригидә өз маканиға болған вападарлиқ, бизниңкидин артуқ, – дәп һәммә гәпкә чекит қойди Жадира ата үнсиз орнидин туруп, аста сиртқа қарап маңди. Бизму униң кетишигә кашила болмай, һазир ейтилған тәмсил гәплириниң тәсиридә үн-түнсиз шүк олтирип қалдуқ. *** Талант ағинисидин Жадира ағайниң гәплириниң өйдикилиригә хелә тәсир қилғанлиғини аңлап, мана әнди Назгүл билән «Европа» һәққидә сөзлишидиған пәйтниң кәлгәнлигини сезип, уни телефон арқилиқ висал дәмлиригә тәклип қилди. Назгүл қарши болмиди, иккиси «һәр қачан, шу саатта, шу җайда» дейишип, күлүшүп, вәдиләшти. Жигит адәттикидәк бәлгүләнгән җайға қәрәлдин илгири барғач, йәнила шу “Гәпни немидин башлаш керәк? Қандақ уни чәт әлгә кетиш пәйлидин яндуруш керәк?” дегән соаллар буни техичила хаватир қилмақта еди. Жадира ағаниң сөзидин кейин әнди мәһбубисигә ғәрәз ухтуруш асан болар, дегән үмүт учқунлири жигитниң қәлбини сәл йорутқандәк болди. (Давами бар).