• Дост һәққидә сөз
• 13 Желтоқсан, 2018

Яхши атиниң балиси ғерип болсиму, қул болмас...

Ривайәт қилишичә: бир қуш сәйядниң (очиниң) ториға илинип қапту. – Мени немә қилмақчисән? – дәп сорапту қуш. – Немә қилаттим, союп йәймән, – дәпту сәйяд. – Яхши адәм болсаң, мени қоювәт, мени йәп бәрибир тоймайсән. Қоювәтсәң, мән саңа үч пайдилиқ мәслиһәт беримән, улар саңа мениң муштумдәк гөшүмдин көпирәк пайда бериду, – дәп ялвурупту қуш. Биринчи мәслиһитимни һазир қолуңда турғинимда аңлайсән. Иккинчи мәслиһитимни қолуңдин учуп, мону дәрәқниң шехиға қонғанда, үчинчисини болса, әву қорам ташқа берип ейтимән. – Қени аңлап бақай, – дәпту очи. – Биринчи мәслиһитим шуки, қолдин чиқарған нәрсәңгә һечқачан әпсусланма! – дәпту қуш. Бу мәслиһәт сәйядқа хуш йеқип, қушни қоюп берипту. – Иккинчи мәслиһитим шуки, болмиған нәрсигә һәргиз ишәнмә! – дәпту қуш дәрәқ шехиға қонуп. – Әй хам сүт әмгән инсан! Мени сойғиниңдиғу, ичимдин икки данә бебаһа мәрвайит тапаттиң, – дәпту қуш. Сәйяд немә қилишини билмәй, икки пути көйгән тохудәк палақлап қапту. – Учуп кетиштин бурун үчинчисиниму ейтип бәргинә? – дәп ялвурупту очи. – Һелила ейтқан икки мәслиһәтни һазирла унтуп қалған адәмгә үчинчи мәслиһәтниң немә кериги бар?! Қолдин чиқарған нәрсигә әпсусланма, болмиған нәрсигә зинһар ишәнмә дәп саңа һазирла ейтмидимму? Сән болсаң, мени қоюп бәргиниңгә ечинип, ичимдә мәрвайит барлиғиға ишинип қапсән. “Қушниң ичидә мәрвайит болиду” дегән гәпни бирәр қетим аңлиғанмедиң? Мәрвайит дегән қушниң ичидә немә қилсун, у деңизниң әң чоңқур йеридә, сәдәпниң ичидә болидиғу, һәй ахмақ адәм! – дәпту қуш. *** Бир күни чинқи чүштә һойламдики дуб дәриғиниң сайисида хиял сүрүп олтарсам, қой көзлири күлүмсирәп, қәдинас ағинәм Абдуреһим Муһәмәтов кирип кәлди. «Мән йоқлап кәлмисәм, һәр қайсиң йоқлапму қояй демәйсән, бәк чоңчи болуп кетиштиң», дәп рәнҗишини ейтти. Раст рәнҗигинигә қарап, һәқиқәтән көңли йеқинлиғини һис қилдим, болмиса бу ай, бу күнләрдә ким билән кимниң кари болсун! «Херидариң болмиса, зибалиғиң кимгә керәк?!» дегәндәк, ағинәң йоқлап келип турса, чоң мәдәт әмәсму! Муңдашқан чеғиңда көңүл көңүлдин су ичип, дилиң яширип қалидиғу! – Адәм дегән раст хам сүт әмгән бәндидә, қолда барниң қәдригә йәтмәй, йоқитип қойимиз, йоққа ишинимиз, бая мән саңа ейтип бәргән ривайәттикидәк ахмақлиқ билән Худа бәргән каллиниму ишләтмәй жүрүверимиз. Ишлитип, ойлинип иш қилсақ, калла упрап кетидиғандәк... – Мән бүгүн ағинимиз Рәхимни йоқлап, ағриқханидин тоғра йениңға кәлдим. Униң һали анчә яхши әмәс. Бир қизи униңға қарап, һәмра болуветипту. Мән саңа ейтсам, дохтур бәргән доридин башқа һечнемини ичмәй-йемәй, торусқа қарап ятиду. Гәп қилишқиму хушти йоқ. Параңға селип бақсам, бурунқидәк қизғин талашқа чүшкидәк дәрманиму йоқ. Немә дәп, немә қилишимниму биләлмәй, йенида хелә олтирип бақтим. Бир чағда у нәшрияттики китавини сүр-сүр қилди. Шундақла сени сориди. Сән әшу китавини сүрүштүрүп, әтила униң йениға берип, йоқлап қойсаң, – деди Абдуреһим қара көзлиригә мөллидә яш елип. Көңлүм бузулуп, жүригим астиға тартип, бир һазағичә беарам болдум. Әтиси наштилиқ қилип болупла ағриқханиға берип, һәйәлләшмәйла униң ятқан бөлмисигә кирдим. Рәхимҗан Розиев орнидин туруп қучақлишип көрүшти. Биз бир дәқиқә үн-түнсиз җим туруп қалдуқ. Бир һазадин кейин йениға орундуқ қоюп олтардим. Синчилап қарисам, хелила җүдәп қапту, қой көзлиридин чақнап туридиған нурму йоқ, ғәмкин. Мән униңға «Мир» нәшриятидики китавиниң әтә-өгүн чиқидиғанлиғини ейтсам, күлүмсирәп қойди. Қанчә дегән билән китап дегән шаирниң жүрәк қенидин тамған пәрзәнт һесаплинидудә! Мән униңға «Кишәнләнгән жүрәкләр» тарихий Вәтинимиздә чиқидиғанлиғи тоғрилиқ у қаттин кәлгән ениқ хәвәрни ейтқанда, орнидин дәс туруп кәтти. Мәнму дәс туруп, униң көзигә қарисам, шалаң кирпиклиридин мәңзигә тамған икки тамчә яшни көрдүм. Рәхим йешини мәндин йошуруп, ястуққа баш қойдидә, көзлирини жумуп еғир «уһ!» тартти. Маңа атмиш жил чапқан кәтмәнниң һадуғи чиққандәк билинди. Қизи: «Дадам кечичә анчә ухлалмиған еди, әнди бираз арам алидиған болдидә», дәп хатирҗәм болди. Мән униң буғдай өңлүк қамлашқан чирайиға төрт миң мисралиқ «Миң өй» тарихий дастанини мүкчийип олтирип тамамлиғичә қәләм тутуп қапарған қоллирини, көпүп кәткән томурлирини алиқинимға елип силап хелә олтардим. Бир чағда дохтурлар тәкшүрүшкә киргәндә, достумни үмүт билән уларниң қолиға тапшуруп, тамака чәккили талаға чиқип кәттим. Әс-ядимни Рәхимҗанниң нурлуқ симаси оравалған еди. Сәвәви, у хәлқимизниң көңлидики вижданлиқ һәқиқий шаири еди. Ундақ уюл талантлиқ шаири бар хәлиқ өзини бәхитлик һис қилса әрзәтти. Ундақ шаири йоқ хәлиқ бечаридур. Алла, узақ өмүр әта қилғайсән, дәп дуа қилип өйгә кәлсәм, Абдуреһим телефон қилди. Мән униң билән дидарлишип кәлгинимни, униң көңлини көтиримән дәп, өзәмниң көңли йерим болғанлиғини ейттим. Шуниң билән биллә: “Абдуреһим, сәндәк қәдинас достум болмиған болса, Рәхимҗан билән дидарлишалмай бир өмүр дағда қалаттимкән, рәхмәт саңа!” – дедим. Әпсус, аридин анчә көп вақит өтмәйла, мәшһур шаир Абдуреһимниң қучиғиға баш қоюп, панидин бақиға рәһләт қилди. Мән өзәмни басалмай түн бойи мәрсийә йезип, җиназа намизида оқуп бәрдим, ва дәриха. Ривайәт қилинишичә, дунияниң йеримини дегидәк чаңгилиға киргүзгән Әмир Төмүр рисқи пүткән бир күни һәммини ташлап, қуруқ қол кетидиғанлиғини билип, өзигә гүмбәз ясашни буйрупту. Һашамәтлик гүмбәз пүткәндә көрүп беқишқа чиқип, зәң селип қариса, сөләтлик йешил гүмбәз ата-анисиниң, һәтта ағзиға илим салған устазиниң қәбиргаһлириниң жуқурисида җайлашқанлиғини байқаптудә, «Гүмбәзни бузуветип, мән дәссәп турған мону йәргә – муһтәрәм устаз вә ғәмгүзар ата-анамниң айиғи астиға башқидин ясаңлар! Мән шөһрәтлик падиша болған билән мөтивәр устаз вә җанкөйәр ата-анамдин улуқ әмәс...» дегән екән. Ойлап бақсақ, чүшинип униң меғизини чақсақ, униң тегидә җиқ гәп бар. *** Гәпни уйғур классик шаири Абдуреһим Низарийдин башлисам, туғма вәтәнпәрвәр Абдуреһим Өткүр, Абдуреһим Рахман, тәңтушум Абдуреһим Муһәмәтовқичә Алланиң рәһимдил бәндиси исим-шәрипигә егә болған йүзлигән саһипқиранлар көз алдимға келиду. Уларниң һәрбириниң тарихи бир дастанға сиғмайду. У 1938-жилниң кәч күз айлирида уйғурлар дияриниң җәннәт макани аталған Моңғулкүрәдә һүнәрвән аилисидә дунияға келиду. 1954-жили толуқсиз оттура мәктәпни тамамлап, өзи оқуған мәктәптә муәллим болуп ишләйду. Униң қәлбидики оқушқа болған иштияқ Үрүмчигә атландуриду. У маарип нәшриятида бир жил ишләп, Шинҗаң институтиға йолланма елип, 1957-жили әдәбият факультетиға оқушқа чүшиду. Оқуш арминиға йетип, көңли бираз тинған билән җәмийәттә һөкүм сүргән «үзлүксиз инқилапниң» тәтүр шамилиға дуч келиду. Җүмлидин алий билим дәргаһи болған Шинҗаң институти рәзил «Стиль түзитиш» һәрикити башланди. Миңлиған адәмләр униң қурвиниға айланди. Шуларниң қатарида Абдуреһимниң савақдиши шаир Мирзайитму бар еди. У «Сандуқ ичидики бовақ» балладиси үчүн түрмигә ташланди. Абдуреһим болса, «оңчи, милләтчиләрниң қуйруғи» атилип, «Яшлар өстиңини қезиш», төмүр йол ясаш, полат тавлаш қатарлиқ еғир ишларға селинип тәқипләнди. Бир күни устазлири Сәдирдин ака билән Әзиз Аюп Абдуреһимни халирақ йәргә чақирип, «ата-анаң Советкә кетишкә җабдунупту. Оқушқа һәвәсиң бәк зор еди. Алмута, Ташкәнттә оқарсән. Тезирақ кәткиниң яхши...» дәп әскәртти. Шундақ қилип, 1958-жили ата-аниси билән баш-пана тиләп, қериндаш Қазақ елиниң Талғир наһийәсигә қарашлиқ Калинин (һазирқи Туздыбастав) йезисиға орунлишиду. Ана вәтинидә йетәлмигән арзу-арминиға Алмутида йетип, КазПИда ечилған уйғур тили-әдәбияти вә тарих факультетиға оқушқа чүшиду. 1963-жили мәзкүр билим дәргаһини тамамлап, Калинин йезисидики оттура мәктәпкә ишқа орунлишиду. – Туздыбастав йезисида уйғур синипи 1957 – 1958-оқуш жиллири ечилған екән, – дәп өтмүшни әслиди Абдуреһим. – Бирақ 4-синиптин кейин уларға йепилиш ховупи туғулиду. У жилларда Пәхирдин Хәйридинов, Ибадәт Җаһанова, Өмәрҗан исимлиқ муәллимләр ишләп, уйғур синиплирини сақлап туруватқан екән. Бу әһвални билгәндин кейин математика факультетида тәлим еливатқан Мунаждин Баһавдинов дегән ағинәм билән мәслиһәтлишип, қириққа йеқин уйғур аилисиниң өйлиригә кирип, тәшвиқ қилип, миң бир тәсликтә 5-6-синипларни ечип, алий билимлик муәллим Илахун Әнсәровни муәллимликкә тәклип қилдуқ. Илахун тәбиий пәнләрдин, мән иҗтимаий пәнләрдин дәрис берип жүрдүм. Уйғур синиплири жилдин-жилға көпийип, оқуғучилар саниму ешишқа башлиди. Талғир наһийәси бойичә бизниң йезидила уйғур синиплири болғачқа, Қизил Туғ, Гүлдала, Бесағаш вә башқа йезилардинму балилар келип, қатнап оқуп жүрди. Һелиму ядимда, шу бир жилларда тәҗрибилик устазлардин Айәтхан, Пәхирдин, Илахун, Ибадәт, Ярмуһәммәт, Һаким, Реһан, Һебибулла, Реһимҗан, Нурмуһәммәт, Гүлҗәннәт, Һенипахун, Лена, Клара, Бәкнәзәр, Муһәммәт, Рәна, Йолдаш, Һәҗәрбүви, Банум, Азийәм, Меликәм вә Чолпанға охшаш муәллимләр тиришип, бар билимини сехилиқ билән шагиртлириға бәргән еди. Бир һәрипни үгәткән адәмни устаз десә әрзийду. Шуңлашқиму адәмләр уни ата орнида билип, көргән йәрдә қол қоштуруп, еһтирам билдүрүп баш егип салам беришиду. – Абдуреһим, дост болғандин кейин бешиңға қарисам, чачлириңниң бир талму қариси қалмапту. Сениң бир чағлардики қап-қара чачлириң бекар ақармиғанду. Мениңчә, һәр тал чечиңниң ақиришиниң өзгичә бир сәргүзәштиси бар. Ейтқина достум, сән өтүп кәткән өмрүңдин разиму? – Сәксәнгә киргән бар, кирмигән көп, – деди у соалимға җававән. – Мениң дадамму 44 йешидила у аләмгә сәпәр қилған еди. Бир мәшрәп ойниған оттуз оғулдин һазир тоққузиму қалмиди. “Өткән өмрүмдин рази әмәс” десәм, нашүкүрлүк болиду. Бирдә күлдүрүп, бирдә жиғлитидиған шатлиқ билән ғәмгә һамилдар бу һаятқа кимму тойған дәйсән?! Мән оқуп, ишләп, ойнап-күлүп жүрүп, ярамлиқ төрт оғул өстүрдим, мал-дуния жиғишқа һәвәс қилмастин, алған билимимни сехи дехандәк яш әвлатниң каллисиға қуйдум. Растини ейтқанда, мән бир инсан қилишқа тегишлик изгү ишни қилалиғиним үчүн өткән өмрүмдин өкүнмәймән. Мән йетәлмигән пәллиләргә шагиртлиримниң йәткинини көргәндә, терәмгә сиғмай, хошал болуп яшнап қалимән. Дәрһәқиқәт, шундақ! – Сән байлиғиңни уруқ қилип чечивәткән адәм, байлиғиң үнүп чиқип, сән тиккән көчәтләр әлгә мевә бәргәндә, уни көрүп хошал болмиған адәм қалмиғиниға биз шаһит. Қазақ елигә тонулған пән докторлири Әнвәр Һаҗиев, Қутуп Аюпов, Ризвангүл Аюпова, пән намзатлири – Алмас Шәмшидинов, Зәйнәп Исламова, Алийәм Арзиева, һәрбийләр Реһимҗан Тоқаев, Абдумеҗит Мәмиров, журналистлар Исмаил Розиев, Қәлбинур Хушнәзәрова, мәһәллини һәрхил жилларда башқурған жигитбашлири Зәрват Баһавдинов, Җамалидин Насиров вә башқилар билән пәхирлинишкә һәққиң бар. Сениң Туздыбастав йезисиниң жут-җамаитигә төккән тәриң түпәйли, той-төкүн, нәзир-чирақ сән төрдә олтармай өтмәйду. Әлниң бу һөрмитини орден-медальлардин артуқ баһалимисаң болмайду, чүнки әл яхши дегән – әң яхши әмәсму!.. Әл ичидә тапқан аброй-һөрмәткә немә йәтсун! Чүнки у издисәң тепилмайду, йә базарда сетилмайду... Сән Туздыбаставда истиқамәт қилип, шу йәрниң сүйини ичкәчкә, ичкән суниңму сориғи барлиғини билип, әлниң намини әр чиқиридиғанлиғини испатлидиң. Абдуреһим авал мәктәптә әдәбият-сәнъәт өмигини қурушниң тәшәббускари болди. Кейинирәк Мурат Һәмраев билән учришиш өткүзди. Йеза клубида жут-җамаәтни жиғип, Һашир Ваһидов билән көңүлдә қалғидәк жиғин өткүзди. Шаир-язғучилардин Савутҗан Мәмәтқулов, Савут Искәндәров, Һебибулла Юнусов, Рәхимҗан Розиев, Мәмтимин Обулқасимов, Әхмәт Һәсән, Абдухалиқ Махмудов, Аблиз Һезимов вә башқиларни мәктәпкә тәклип қилип, әдәбий кәчләрни уюштурушни адәткә айландурди. Шундақла уйғур миллий мәтбуатиниң җанкөйәри сүпитидә гезит-журналларниң йезида өй бесип дегидәк кәң тарилишиға зәмин тәйярлиған тәрғибатчи болди. Бу халисанә ишларни еринмәй қилиш бир кишигә оңайму? Ривайәт қилинишичә, “Уйғур Қараханилар дөлитиниң мәшһур сәркәрдиси Әмир Төмүр Чинға қилған һәрбий жүрүшидә қаттиқ ярилинип, ордисиға кәлгәндә, ястуқтин бешини аранла көтирип, орда әмәлдарлириға: “Көңлүм туюп туриду, сақийип кетәлмәйдиған охшаймән. Мабада қаза болуп қалсам, икки қолумни тавуттин чиқирип қоюп, қәбиргичә көтирип апирип көмүңлар! Дунияниң тәң-йеримини егилигән болсамму, бу бевапа дуниядин қуруқ қол кетиватқанлиғимни пухралирим көзи билән көрсун!», дәп вәсийәт қилған екән. Өлүмгә амал болмиғандин кейин, қачан, қәйәрдә өлүшимизни алдин-ала билмигәндин кейин, қолумизға киргән байлиқни дәвраң қилип бузуп-чачмай, бизни яратқан Алла разилиғи үчүн Алладин қалсила улуқ һесаплинидиған ата-ана вә ана-Вәтән, хәлқимизниң пайдиси үчүн әрзигидәк изгү бир ишқа сәрип қилсақ, биздин қалған ялдамини хәлиқ һәр қетим көргәндә бизни яд әйләп, беихтияр дуа қилидиғу. Хәлқимиз «Дуа билән әр көкирәр», дәп бекар ейтмиғанғу... Уйғурниң иши үчүн өзини атап қойған Абдуреһим Муһәмәтов Туздыбастав йезилиқ уйғур мәдәнийәт мәркизини башқуруп, ҖУЭМ тәрипидин тәсис қилинған “Сахавәт» медалини тақиди. У шаирә Саадәтбүви билән инақ аилә қурғанлиғиниң 50 жиллиғида 2017-жили Алмута вилайити бойичә «үлгилик аилә» конкурсиға қатнишип, 1-орунға еришти. Мундақ есил инсан билән пәхирләнмәй мүмкинму! Абдуғопур ҚУТЛУҚ. шаир, хәлиқара уйғур PEN мәркизиниң әзаси.