• Сәһнә чолпанлири
• 13 Желтоқсан, 2018

Или булбули – Давутҗан Насир

Давутҗан Насир 1939-жили Ғулҗа шәһириниң Мойка мәһәллисидә туғулған. Униң атиси Насир ака хуш пейил, нахшичи адәм болуп, һарвукәшлик қилатти. Давутҗан кичигидинла дадисиға әгишип мәшрәп, олтиришларға берип, нахша-саз тиңшашни яхши көрәтти. Насир ака һарву һайдап жирақ сәпәргә чиққанда, нахшиға хумар оғлиниму биллә еливелишни унтуматти. Давутҗан әгир-тоқай һарву йоллирида чайқилип олтирип, аптаплиқ далада сайриған торғайларниң авазлириға қулақ салғиничә, дадиси ейтқан нахшиларниң аһаңини тәкрарлатти. Узақ өтмәй, хошна-холумларға униң авазиниң сазлиғи мәлум болди. Мәһәллидики момайлар уни тутувелип, «Анам-анамни» ейтқузушқа хуштар еди. Нахшиниң муңидин улар көз яш қилишатти. Чоң кишиләр Давутҗанни көрсә: «Қени Давутҗан, «Ханләйлүнгә» бир товливәткинә... Һә, әнди Садир нахшисиға...», дәп қоюп бәрмәтти... 1950-жиллири Ғулҗа шәһиридә сәнъәт ишлири кәң раваҗлинип, мәһәллә-мәһәллиләрдә сәньәт өмәклири тәшкиллинишкә башлиди. Давутҗан 1953-жилдин башлап, Мойка мәһәллисидики шундақ өмәкләргә қатнишишқа башлиди. У тунҗа қетим сәһнигә чиқип нахша ейтқанда, хелила кичик бала еди. Шу жиллардики пешқәдәмләр бу нахшичи балиниң авазини бир аңлаш биләнла униңдики орғуп турған талантни дәрһал байқайду. Давутҗан шу чағдики Қазанчида һөкүмәт тәрәптин тәшкилләнгән сәнъәт өмигигә қобул қилинди. Қазанчи мәһәллиси әзәлдин күчлүк әлнәғмичиләр топланған, сәнъәт паалийәтлиридә Ғулҗа шәһири бойичә мәлум тәсиргә егә орун болғачқа, бу йәрдики өмәктә ишләш Давутҗанниң сәньәт әһли қатариға қетилишида муһим әһмийәткә егә болди. У һәр күни өмәккә беришқа алдиратти. Бу йәрдә уни қизиқтуридиған нәрсиләр толуп туратти. Шу жилларда уйғур диярида даңқи чиққан Паша Ишан, Ғиясидин Барат, Һүсәнҗан Җами, Мусаҗан Рози, Қурбан Өмәр қатарлиқ атақлиқ сәнъәтчиләрму мошу йәрдә бир мәзгил ишлигәнди. Шундақла Һезим Молла, Абдуреһим тәмбүрчи, Турсун Авамуслим (Турсунҗан мәшчи) қатарлиқ күчлүк әлнәғмичиләрму бар еди. Давутҗан өмәктә саз челиш, нахшини сазға чүширип ейтиш, улап ейтишларни үгәнди. Болупму Мойка мәһәллилик Турсун Авамуслим ака униңға күчлүк тәсир көрсәткән еди. Мәрһум һаят вақтида устазини әсләп: «У кишиниң чалған сази, ейтқан нахшилири мени сехирлап, жүригимдә сәнъәткә болған қайнақ һәвәс ойғатқанди. У мениң һөрмәткә мунасип, унтулмас устазим!», дегән. Давутҗан Насир өз өмридә бирәр сәнъәт мәктәплиридә оқуш пурситигә муйәссәр болалмиған болсиму, өз юртиниң сәнъәткә бай туприғида тәбиий өсүп йетилип, хәлиқтин ибарәт бу солмас булақтин су ичип, ялғуз классик аһаң, хәлиқ нахшилирини орунлашқила маһир болуп қалмастин, дутар, тәмбүр, скрипка қатарлиқ саз әсваплириниму мукәммәл чалалайдиған сәнъәткар болуп йетишти. У Ғулҗа шәһәрлик мәдәнийәт юрти, Ташкөрүк йезиси вә башқиму сәнъәт өмәклиригә қатнишип, бу өмәкләрни тәшкилләш, риваҗландуруш, йеңи күчләрни йетилдүрүш ишлирида муһим роль ойниди. Давутҗан Насир хәлиқ нахшилирини орунлашта өзигә хас услуб яратқан сәнъәткар. Униң авази йеқимлиқ, долқунлуқ, сүзүк, һиссиятқа бай, тили ениқ, аһаң билән нахша мәтинлири мустәһкәм бириккән болуп, пәқәт өзигила мәнсүп өзгичә пурақ билән жуғирилған. Шуңлашқа хәлиқ униң нахшилирини бәкму яқтуруп аңлайду. Мәркизий хәлиқ радиостанцияси, Шинҗаң хәлиқ радиостанцияси вә Ғулҗа шәһәрлик радиостанциялири униң нурғун нахшилирини лентиға алди вә уни мәхсус тонуштурди. Бу радиостанцияләрниң сәнъәт бойичә аңлитишлириға вә тәләпләр бойичә бәргән концерт программилириға Давутҗан Насирниң авази алаһидә һөсүн қошуп кәлди. Давутҗан Насир әйни жилларда өткүзүлгән сәнъәт мусабиқилиридә көп қетим тәғдирләнди. 1961-жили уйғур дияри бойичә өткүзүлгән иштин сирт сәнъәтчиләр көрүгидә өз нахшилири билән биринчи орунға еришти. 1984-жили «Мәмликәтлик әмалар үналғу лентилирини баһалаш» мусабиқисидә униң Үрүмчидә лентиға елинған йәттә нахшиси мәмликәт бойичә иккинчи орунға сазавәр болди. Кейинки жилларда Давутҗан Насир музыка иҗадийити биләнму шуғуллинип, яхши нәтиҗиләрни яратти. Униң «Тағ сулири», «Или алмиси», «Сени күйләймән бәхтим», «Қизилгүл» қатарлиқ нахшилири кәң хәлиқ аммисиниң алқишиға еришти. Давутҗан Насирниң ейтқан нахшилири кишиниң қәлбини ләрзигә селип, худди қариғайзарлиқлар арисидин шақирап чүшүватқан долқунлуқ тағ сулириға охшаш кишигә арам вә һөзүр беғишлайду. «Нахшилириңиз немишкә шунчилик тәсирлик?», дегән соалға у: «Қандақ чүшәндүрсәм болар... Дутарни қолға елишим биләнла вуҗудум һаяҗанға толиду... Кичик вақтимда көзүм хирә көрәтти. Жиллар өткәнсири йоруқ аләмни пәқәт көрүштин қалдим. Мән ейтқан һәрбир нахша һаятқа, адәмләргә болған муһәббитим, қуяш нури астида тавлинип ятқан кәң дала, яп-йешил отлақларға болған сеғиниш һиссиятим жүрәк муңум билән толған...», дәп җавап бәргән еди. Униң әҗайип йеқимлиқ авази билән хәлқимизгә мәнивий озуқ йәткүзүватқан бу һармас Илиниң булбули 1988-жили 18-сентябрьда туюқсиз аримиздин кәтти.... Давутҗан Насирниң вапати тоғрисида уштумтут тарқиған бу шум хәвәр шу күни һава очуқ туруп гүлдүрлигән чақмақтәк һәммини таң қалдурди. Йолувчилар тохтап тиңирқап, бир-биригә қаришатти, касипларниң қоли ишқа бармай қалди, тиҗарәтчиләрниң дуканлири тақилип, ечилмиди. Униң вапатидин хәвәр тапқанла адәмләр Дөңмәһәллиниң «Гүллүк мәсчитигә» қарап ақти... Шу чағда шаир Абдусаттар Насирий бу мәнзирини мундақ мисралар билән ипадилигәнди: Таң йоруп, Сүбһи әнди сүзүлгәндә, Давутҗан тинип қалди, Бир уһ тартип, Туюқсиз жүрәк тари үзүлгәндә. Немә у? Ақ йәлкәнму океандики? Аққуму учуп барған ормандики? Ақ булут ичидә дилға муңлар төкүп, Айму у үзүп маңған асмандики? Яқ достлар, Давутҗанниң тавути у, Адәмләр еқинида кетип барған. Тәлмүрүп қаришиду көзләр көзгә, Мусибәт дәрияси шу еқип барған. Даңлиқ шаир мәрһум Тейипҗан Илиев гоя шу күнләрдики Ғулҗиниң әһвалини, Абдувәли Җәруллаев билән Һесам Қурбанниң көзидики мусибәт йешини көрүп турғандәк мону мисраларни тизғанди: Мән ишәнмәймән, нечүк Әзраил келип, Җан мевәңни үзгили қәддиң шехини әгдиму? Һәммә уйғур дегидәк «Миң яша!», дәтти сени, Көпчилик сөзләверип ахир саңа тил тәгдиму?... Ғулҗиниң пәркайи учқандәк сезилди әшу күн, Чүнки ундин кәтти бир тәңдиши кәм булбул учуп, А.Җәруллаев төкүп яш, күлкидин қапту Һесам, Жиғлиса әрзийду уйғур пушти қәбрәңни қучуп... Атақлиқ композитор Һүсәнҗан Җами Давутҗан Насирниң вапатидин хәвәр тепип, «сәнъәт гүлзаримиз үчүн әҗайип чоң йоқитиш болди», деди. Давутҗанниң уйғур сәнъитидә тутқан орни униңға бәкму рошән еди. Язғучи Зордун Сабир җудалиқ һәсритидә титиригән қоллири билән көзәйнигини тартип: «Давутҗан Насир хәлқиниң сәнъәт ишиға өзини беғишлиған улуқ адәм», дәп язди. У Европа, Әрәп дөләтлиридә әҗайип мөҗүзиләрни көргән болсиму, өз елиниң топилиқ йоллирини, нахша-сазлирини сеғинғанди, Давутҗан билән йәнә бир сорунда болушни истәтти... Давутҗан Насирниң дәпин мәрасими 28-сентябрь күни Ғулҗа шәһәрлик ишчилар уюшмиси бенасиниң үстүнки қәвәт залида өткүзүлди. Или вилайәтлик, Ғулҗа шәһәрлик һөкүмәт рәһбәрлири, мәрһумниң уруқ-туққан, аилә тавабиатлири болуп нәччә йүз адәм бу кичик залға тиқилип қалди. Давутҗан Насирниң һаяти әсләп өтүлгәндә, кишиләр көз йешини тохтиталмиди, Ғулҗа наһийәсидин кәлгән шаир Муһәммәтҗан Рашидин: Өйүңдә дутариң қалди есиқлиқ, Орнуңда қолиға ким алар уни? Ейтқинә, биз барсақ ғерипханәңгә, Алсиму, сениңдәк ким чалар уни? Сорунлар сениңсиз чөл болди гоя, Қарисақ, Һесамкам йенида сән йоқ. Жирақтин кәлгәнләр арманда-дағда, Қайтишти, сәвәви Илида сән йоқ... Дәриялар жиғлайду, бағлар көзи яш, Матәмдә Вәтәнниң алмизар шәһри. Вадимиз жиғлайду кәтти дәп бундин, Уйғурниң булбули, Илиниң пәхри... — дәп йеза хәлқиниң көңүл сөзини ейтти. Пешқәдәм шаир Мөмүн Сәпирий микрофонни қолиға алған заман пуғандин боғулуп қалди. Дайим күлкә пәйда қилидиған Һесам Қурбанниң чирайидин бүгүн кишиләр чоңқур қайғу-һәсрәтни көрди. У сөйүмлүк иниси, яхши-яман күнләрдә биллә болған сәпдиши Давутҗанға атап икки еғиз сөз қилмақчи болғанда, көз чанақлиридин иссиқ яш тамчилири домилап чүшти... Давутҗан Насир “Он икки муқам” аһаңлири үстидә көп издәнгән сазәндә еди. У муқамниң дастан, мәшрәп, мәрғуллирини наһайити нәпис чалатти. У “Он икки муқамниң” Или вариантини лентиға елиш ишлириға паал арилашти. Униң нахшилири мәйүсләнгәнләргә — үмүт, һарғанларға — арам, чечилғанларға — тәсәлла, ғерипсинғанларға хошаллиқ беғишлатти. Давутҗан Насирниң уйғур сәнъитигә қошқан төһписи, кәмтар әхлақ пәзилити билән өзигә әйнә шундақ упримас һәйкәл тикләп аримиздин кәтти... Тәйярлиған Исмайил РОЗИЕВ.