• Өтмүшкә бир нәзәр
• 13 Желтоқсан, 2018

Йәнә Веливай һәққидә

Бағ Өсәк бойида қәд көтирип турған гөзәл Яркәнт шәһириниң өзигә хас тарихи бар. У хәлқимизниң узун жиллиқ тарихиниң ярқин бир сәһиписи. Әнди шу шәһәр тоғрилиқ гәп қилидиған болсақ, алди билән тәдбирчан, пән-парасәтлик, ислаһатчи Веливай Йолдашев тилға елиниду, әксичә Веливай һәққидә сөз қозғилидиған болса, бирдин Яркәнт шәһири көз алдимизға келиду. Чүнки қияпәт-мәнзириси чирайлиқ пүтүлгән шәһәрниң тарихи әйнә шу бүйүк инсанниң паалийити билән чәмбәрчас бағлиқ. Атақлиқ байниң туғулғиниға бийил 180 жил толғачқа, у тоғрилиқ қисқичә гәп қилишни мувапиқ көрдуқ. Веливай ким? У қәйәрдә туғулған? Әвлатлири барму? Униң хәлиқ үчүн қалдурған қандақ мирас, изгү ишлири бар? Мошу соаллар әтрапида хелә издәндим, мөтивәрләр еғизидин аңлиғанлиримму бар. Шундақла бай тоғрилиқ әпсаниларму моҗут. Веливайниң татар аялидин болған қизи Дурнисахан ана Яркәнт тәвәсиниң Көктал йезисида яшап, 1962-жили дуниядин өткән. У яқни көргәнмән, бирақ дәқәмдә олтирип сөһбәтләшмисәмму, пәрзәнтлири билән қоюқ арилаштим. У яқниң йолдиши Қасимхан Суфиянов Веливайға ят әмәс. Веливай кичик чеғида дадиси вапат болуп, житим қалиду. Тул қалған аниси кейинирәк аққәнтлик Суфия дегән йүзбешиға турмушқа чиқиду. Униңдин үч оғул – Қасимхан, Тейипхан, Әмәтхан дунияға келиду. Бирақ Тейипхан вә Әмәтхан яш вақтида вапат болуп кетиду. Балағәткә йәткән Қасимханни Дурнисаханға четип қойиду. Қасимхан кичигидинла зерәк, тиришчан бала болуп, билим, йеңилиқларға интилиду. Дәсләп мәдрисидә, андин пәнний мәктәпләрдә билим алиду. “Веливай уни Петербургта оқутқан” дегән гәпму бар. Қасимхан бу тәвәдә Кеңәш һакимийити орнитилғандин кейин дәсләп сот рәиси, пиво заводиниң бухгалтери вә педтехникумда оқутқучи болуп ишләйду. Мәрипәт йолида қизғинлиқ билән ишләватқан жиллири, тәқипләшниң дәһшәтлик борини башлинип кетидудә, бегуна уму тутқунға елиниду. «Матәм» китавиниң иккинчи қисмида у тоғрилиқ мундақ дәп йезилған: «Суфиянов – Йолдашев Қасимхан. 1895-жили Яркәнт шәһиридә туғулған. Шу йәрдә яшиған. Педучилище кативи. 1937-жили 3-ноябрьда Алмута вилайәтлик УНКВД трибунали тәрипидин сотланған. 1937-жили 4-ноябрьда етилған. 1958-жили 13-мартта Талдиқорған вилайәтлик сотиниң қарариға бенаән ақланған». Буниңдин көрүнүп туридекин, көрнәклик мәрипәтчи бир күндин кейин сот-сорақсиз етилған. Қасимхан билән Дурнисаханниң алтә пәрзәнди қалған еди. Уларму тәқипләшниң азавини көп тартти. Андин Көктал йезисиға орунлишип, шу йәрдә әстаидил әмгәк қилип, һаяттин өтти. Веливайниң әвлатлири Алмута, Җамбул, Ташкәнт, Бишкек вә башқа җайлардиму хелә бар. Гәпни йәнә қиниға бурайдиған болсақ, Веливайниң туғулған йери, жили һазирғичә ениқ әмәс, һәрхил тәхминләр ейтилип жүриду. Байниң нәвриси Руқийәм Суфияновадин һаят вақтида бу һәққидә сориғинимда: «Анимизниң ейқинини әскә алсақ, «боваңларниң теги-тәкти хонихайлиқ» дегән сөзи хатирәмдә сақлинип қапту. У қайси Хонихай? Сорап, ениқ биливалмиған екәнмиз», дәп ейтқини ядимда. Бу сөзниңму җени бар. Бүйүк язғучи Зия Сәмәдиниң «Истәк вә қисмәт» романида «Или уйғурлиридин чиққан әң нопуслуқ вә инавәтлик бай, һәмдә падиша Россияси вә мәнчин империяси алдида һөрмәт-етиварға сазавәр болған атақлиқ әрбап Веливай Йолдашев хонихайлиқ болуп, мениң бовилирим: Сәмәт қази, Имирһәмза қази, Һосман болуслар билән нәврә қериндаш екәнлиги түпәйли, хонихайлиқларға ян бесиши тәбиий һаләт, әлвәттә», – дәп йезиши бекар әмәс. Униңға асаслансақ, Веливай Яркәнт тәвәсидики Хонихай әмәс, Или тәвәсидики Хонихай мазири қәнтидә туғулған болса керәк. Мәнбәләрдә 1838-жили дунияға кәлгәнлиги һәққидә мәлумат бар. Униң исми Вели, атисидин әтигән айрилған у аниси тәрбийисидә болуп, кичигидинла еғир турмуш сәргүзәштлирини бешидин кәчүриду, тирикчиликкә пишиду. “Вели шәһәргә ешәк һарву билән отун тошуп, тирикчилик қиливатқан күнлириниң биридә далада аппақ сақаллиқ хизир бовай йолуқуп, униң ишиға ярдәмлишип, дуасини бәргән екән”, дегән әпсаниму бар. Қандақ демәйли, у өзиниң әмгәксөйгүчлүги, ирадилиги, пәп-парасити түпәйли турмуш-шараитини тез йолға қоювалиду. Әнди 1871-жили Ғулҗини рус әскәрлири ишғал қиливалғандин кейин бу йәргә кәлгән рус, татар вә башқа содигәрләр билән мунасивәт бағлап, иш-оқитини техиму яхшилашқа башлайду. Бара-бара кәң-таша етизлиқлири, миңлиған мели, ишләпчиқириш орунлири, банкиси бар көрнәклик байлар қатаридин орун елип, исми Йәттисуғиму кәң тонулиду. 1881-жилқи 12-февральдики «Петербург шәртнамиси» бойичә уйғур султанлиғиниң Россиягә қарашлиқ бир қисим йеридин башқа, Или өлкиси йәнә Чинларға қайтурулуп берилидудә, турмуш-әһвал кәскинлишип, зорлуқ-хорлуқ күчәйди. Шуңлашқа уйғурлар арисида Йәттисуға көчүш гәплириму тарилиду. Буниңға падиша Россияси һәм уйғурларниң өзлириму мәнпийәтдар еди. Бу ишни Түркстан генерал-губернатори А.В. Колпаковский өз қолиға алди. У Ташкәнттин Яркәнт тәвәсиниң Алтунәмәл дегән йеригә келип, В.Йолдашев билән учришип, хелә узун сөһбәтлишиду. Униңдин уйғурларни Йәттисуға көчирип чиқиришқа ярдәм қилишни қәтъий илтимас қилиду. Әгәр бу мәсилә муваппәқийәтлик һәл қилинидиған болса, өз новитидә униңға ярдәмлишидиғанлиғини һәм ейтиду. Шундақ қилип, Или уйғурлирини Йәттисуға көчириш тәрәддути башлинип кетиду. Бу яқтиму униңға тәйярлиқ ишлири һәртәрәплимә қолға елиниду. Бу җәһәттин мәхсус комиссия қурулуп, паалийәт жүргүзиду. Сирдәрия вилайити әскәрлири қомандини, генерал-майор А.Я. Фреди келәчәк Яркәнт уезиниң мәркизини селишқа җавапкәр қилип тайинлиниду. Кәң-таша мәйдан нишанға елинип, әтраплиқ тәкшүрүлиду, шәһәрни Өсәк дәриясиниң бойиға селиш көздә тутулиду. Лайиһиси келәчәкни көздә тутқан һаләттә түзүлиду. Шәһәрни бәрпа қилиш тоғрилиқ дәсләпки һөҗҗәт 1881-жили 7-сентябрьдә тиркәлгән екән. Фреди өзиниң генерал-губернаторға язған хетидә: «Өсәккә 1500 аилә көчүп келидиғанлиғи ениқланди. Асасий хәлиқ уйғурлардин башқа йәнә 400 аилә рус, татар, туңган вә башқа милләтләрдин болуп, барлиғи 1900 аилә көчүп келидиғанлиғини билдүрди...» – дәп язған. Шундақ қилип, улуқ көч-көч башлинип кетиду, у 1882-жили умумий башлинип, икки жил давам қилиниду. Дәсләпкиләрдин болуп Веливай өзи билән 45 миңдин ошуқ адәмни Или дияридин Яркәнткә елип келиду. Бу көч-көчтә Веливай асасий роль ойнайду. Кәлгән һәрбир аилигә алтә десятинидин йәр аҗритилип берилди. У йәрләрдә көчмәнләр ашлиқ, көктат, қоғун-тавуз вә башқа зираәтләрни өстүрүп, мевилиқ бағларни бәрпа қилип, чапсанла гүлстанлиққа айландурди. Шәһәр қойнида турушлуқ өйләр, беналар, базарлар, дуканлар вә башқилар селинип тез аватлашти. Бу җәһәттинму Веливайниң сиңәргән әмгиги бебаһа. Униң маддий ярдими түпәйли Өсәк вадисида 80гә йеқин йезиа билән мәһәллә бәрпа қилинип, аватлашти, үч чоң өстәң қезилди. Нурғунлиған ишләпчиқириш орунлири ишқа қошулди. Бу бәрпакарлиқ жирақларғиму йәтти. Аридин 15 жил өткәндә «Новое время» журналиниң 1900-жилқи июль санида: «Ғулҗа көчмәнлиридә биз һәқиқий әмгәк адәмлириниң сағлам вә пак һаятини көрдуқ. Ихтисади җәһәттин улар наһайити зор күчни тәшкил қилиду. Қедимий заманлардин бери күн нурида көйүп, қағҗирап ятқан чөллүкләр... әнди әсирлик уйқисидин ойғинип гүлләнгән вадиға айланди, дәп язди. Кәң-таша вадида өзләштүргән йәргә асасән Веливай егидарчилиқ қилди. Жуқури һосул елинған жиллири униң саңлириға икки йүз миң путтин ошуқ ашлиқ қуюлатти. Бу ашлиқни Йәттису, Ташкәнт вә башқа йәрләргә сетипла қалмай, һәтта чәт әлләргиму чиқиратти. Падиша әскәрлирини ашлиқ билән тәминләшкә ярдәмләшти. Шундақла Веливай өзиниң мәблиғиниң хелә қисмини ишләпчиқириш орунлирини тәрәққий әткүзүшкә, җүмлидин кан санаитигә алтун чиқиришқа сәрип қилди. Униң беваситә тәшәббуси вә мәблиғи һесавиға Или дәриясида кемә йоли ечилди, йәни 1893-жили 14-май күни 20 миң пут ашлиқ бесилған кемә Ғулҗиға атланди. У 20-май күни Илийскийға қайтип келиду, сәпәр йәнә давамлишиду. Буниңдинму жилиға 10 миллион сом кирим чүшәтти. Веливай Йолдашев хәлқимизниң жутниң мәдәнийитини көтиришкиму көңүл бөлди. Җүмлидин бирәр һашамәтлик мәдрисә селишни арман қилип жүрәтти. Бу тоғрилиқ муәллим-тарихчи Малик Балғабаев «Қедимий Яркәнт вә Веливай мәдриси» сәрләвһилик мақалисида: «...Шәһәрдики мусулман зиялилири вә ақсақаллар баш қошуп, шәһәрниң мәркизидә башланғуч дәриҗидә билим беридиған мәдрисә селиш қарариға кәлди. Ахири 1887-жили 20-майда Йәттису генерал-губернаториға Яркәнт шәһиридә мәдрисә селиш үчүн рухсәт сорап хәт йезилиду. Хәтни генерал-губернаторға йәткүзүп, рухсәт елишни һәм кәлгүси мәдрисиниң барлиқ қурулуш ишлирини жүргүзүшни бойниға алған Яркәнт шәһириниң содигәри оттуз яшлардики Велахун Йолдашев еди...» – дәп язиду («Уйғур авази”, 9-ноябрь 1996-ж.»). Әнди көрнәклик шаир Рәхмитулла Нурпеисов өзиниң «Жаркент атауы жадымызда ғана...» дегән мақалисидики мону қурларни оқуп көрәйли: «...Жаркент шаһарының байырғы тұрғыны ұйғыр халқының бірегей перзенті, заманына сай дәулет жия білген Уәли Йолдашев. Ол өзі көзі ашық, арғы-бергіні көрген адам болған. Сауда-саттық жолымен, Ташкент, Хива, Бухара, Самарқант жағынада, Қытай жеріне де барып, көп саяхаттап, сейіл кұрып өткен адам. Барған жерлеріндегі сәулетті, салтанатты ғимараттар, мавзолей, мешіттер оның қиялын тербеп, өзі де осындай сәулет-сарай жасатуды армандаған. Оның осы игі-ниетін жүзеге асыруға қытай сәулетшісі Хон Пик қол ұшын беріп көмектеседі. Келісім-шарт бойынша алған жұмысын тез-ақ бітіріп тастайды. Сөйтіп өткен ғасырдың жартысында Уәли бай мешіті дүниеге келеді» («Лениншіл жас» 1989-ж 17-февраль). Муәллипләр бу мақалилирини архив һөҗҗәтлиригә, һәқиқәткә тайинип язғанлиғи көрүнүп туриду. Демәк, Яркәнттә һашамәтлик мәдрисә, мечитни селишниң тәшәббускари вә униң қурулуш ишлириға маддий ярдәм көрситип өз назаритигә алған Веливай Йолдашев екәнлиги тарихтин мәлум. Шундақ қилип, 1887-жилниң ахиридин башлап, Кәтмән, Ақсу, Наринқол вә Тяньшан тағлириниң пухта узун қариғайлири таллап кәстүрүлүп, арилиғи йүз чақиримдин ашидиған Яркәнткә ат, өкүз вә төгиләр билән тошулушқа башлайду. Талланған устилар баш мемарниң көрсәтмиси бойичә яғачларни кесип, рәндиләп, сайлиқ йәргә тизип қурутиду. Умумән, мәдриси қурулушиға йүзгә йеқин маһир устилар қатнашқан дегән мәлумат бар. Шундақла мәхсус хумданларда хиш вә гәнч (гипс) пиширилип, тәйярлиниду. Яғачлар икки, үч жил ичидә тағ болуп догилинип кетиду. Баш мемар хәңзисини чекип яғачларни тәйярлитивериду. Бай әндишигә чүшидудә, Хон Пиктин мәдрисә қурулушини башлашни қәтъий тәләп қилиду. Баш мемар байниң сәл алдирақсанлиқ қиливатқанлиғини агаһландуруп, кәлгүси мәдрисиниң икки түрлүк макетини ясап көрситиду. Униң биринчиси мәдрисиниң һазирқи көрүнүши, иккинчиси болса, үч қәвәтлик болуп, баш дәрваза билән чоң җүмә мечитиниң ариси икки қәвәтлик дәһлиз билән қошулуп кетидиған бена еди. Веливай болса, униң һазирқисини таллавалған екән. Шунда баш мемар «Йәнә икки жил яғач тошуп тәйярлишимиз керәк” дегән екән. Веливай буниңға келишмәйду. 1892-жилниң баһарида мәдрисиниң қурулуши башлинип кетиду. Үч жилниң ичидә йәни 1895-жилғичә оттурисидики чоң мечит, мәдрисә бөлүмлири (барлиғи 24 бөлмә), кичик мечит вә баш дәрвазиниң қурулуши аяқлишиду. Уни пайдилинишқа бериш мәрасими тәнтәнилик уюштурулиду. Мәдрисидә Яркәнт тәвәсила әмәс, хошна Или вә башқиму жирақ йәрләрдин кәлгән талипларму оқуған. Улар диний билим билән бирқатарда математика, жуғрапийә, тарих вә башқа пәнләр бойичиму саватини ачқан. Веливайниң һашамәтлик мәдриси әҗайип маһарәт билән бәрпа қилинған. Чекилгән һәрхил нәқишләр, чирайлиқ пүтүлгән йезиқлар – қәйиригә қаримаң, сизни һәйран қалдуриду. У әсирдин ошуқ давамида бир миқсиз тик туриду. Гүл кәби чирайлиқ ишләнгән нәччә миңлиған яғач даналири бир-биригә чапрас кәлтүрүлгәнки, униң сирини шу заманниң устилирила билиши мүмкин... Шуңлашқа униңға қарайсәндә ойлинисән – һә, бу бена әқил вә маһарәт мәһсулати, у ХІХ әсирдә атилардин бизгә қалған йеганә тарихий, мәдәний ядикарлиқ. Уни зиярәт қилған ким болмисун, бенаға қарап, һәйран болушуп, егисини сориши мүмкин. Буниңға җавап сүпитидә көрнәклик алим, тарихчи Малик Кебировниң «Уйғур авази» гезитиниң 1992-жили 3-июль санида йоруқ көргән «Веливай Йолдашев – ислаһәтчи» намлиқ мақалисидики мону қурларни есимизға салсақ, купайә: «...шуниму атап өтүш орунлуққи, мечитқа киридиған ишикниң пешанисигә әрәп йезиғида «Әгәр сиз бу чоң бенаниң егисини билмәкчи болсиңиз, у мән болимән – Велиахун Йолдашев» дегән сөзләр йезилған. Мәзкүр мәдрисә – мечит һәққидә талантлиқ қәләм саһиби Савутҗан Мәмәтқулов өзиниң «Һашамәтлик бена алдида» намлиқ шеирида мундақ дәйду: ...Һә, Яркәнт мәдриси һәққидә ейтсақ, У дурданидин тизилған мончақ. Мән шунда көп хиял сүримән, Дәрәқләр үгдәшкән түвидә таңда, Бәстигә бәзидә бақсам мән аста – Бөкүмни арқамда көримән. Бу қандақ бенакин, қандақ имарәт, Ейтсичу қерилар қилип иҗазәт? Вуҗудум көп сирға чөкиду... Буму, һә бу бена чин һүнәр көзи, Яғач болуп қатқан әҗдат у өзи – Төкиду сирини, төкиду... Мәзкүр мечит 1978-жилдин буян бенакарлиқ бәдиий-сәнъәт мирасгаһиға айландурулуп, паалийәт жүргүзүп келиватиду. Униңға беғишлап чиқирилған «Жаркент мешіті – сәулет-көркем өнер музейі», “Архитектурно-художественный музей “Жаркентская мечеть” намлиқ китапчида: «...Мешітті салу жауапкершілігін жоғары дәрежелі көпес Вали Ахун Юлдашев өз мойнына алады. Үлкен құрылыс жұмысына жүзден астам сәулет шеберлері тартылады» – Попечение о сооружении здания взял себя купец первой гильдии Вали Ахун Юлдашев. К работе были привлечены более ста лучших мастеров-строителей» – дәп йезилған. Веливайниң мәдәнийитимизниң риваҗлинишиға мунасип һәссә қошқанлиғи талашсиз. Униң тәшәббуси билән 1913-жили Алмутида Йәттису уйғурлириниң турмуш вә әмәлий сәнъити көргәзмиси уюштурулған. Уни нурғунлиған адәмләр зиярәт қилған. Униң әмәлгә ашурған башқиму изгү ишлири аз әмәс. Истедатлиқ шаир Нурәхмәт Әхмәтов Веливай һәққидә мундақ дәп язиду. Худа уни яритипту амәтлик, Яритипту җасарәтлик, ғәйрәтлик. Туғулуштин парасити зиядә, Әта қипту сунмас йәнә ирадә. Тапқинини бесип ятмай поканға, Ишлитипту мәрипәткә, иманға. Әлвәттә, бу барчимизға аян гәп, Балилиқтин қулақларда қалған гәп. Амма униң таң қалдурар кишини, Артуқ әмәс әсләш мундақ ишини: Көзгә чүшәр әң көрнәклик йеригә – Қатар-қатар үстүнләрниң биригә, Һәйратқа сеп киргән-чиққан кишини, Илип қойған екән...кона кәшини. Әйнә шундақ даңқи мәшһур, даңлиқ бай, Өтүптекән кәшисини унтумай... Веливай Йолдашев өзиниң пәп-парасити һәртәрәплимилик паалийити һәм қабилийити түпәйли Йәтисуғила әмәс, Россиягиму кәң тонулуп, шан-шәрәпләргә еришти. 1892-жили В.Йолдашевқа Россияниң «Пәхрий граждини» вә «Алий гильдиялик содигәр» дегән шәрәплик намлар берилди. Мәдрисини селишқа сиңәргән әмгиги үчүн «Ахунум» дегән йүксәк нам алди. Шундақ қилип, у тәвәдики әң инавәтлик байлар қатарида тилға елинди. Веливай 1892-жили Омба шәһири әтрапида падиша тәхтиниң мирасхори яш Николайни Чоқанниң атиси Шынғыс төрә билән күтүвелиш шәрипигә муйәссәр болди. Санкт-Петербургқа берип падиша Николай ІІниң һозурида қобул қилиниду. Көплигән жуқури дәриҗилик жиғин, сорунларға қатнишиду. Падиша һөкүмитиниң бирқанчә орден, медальлири билән мукапатлиниду. Мундақ чоң аброй-атаққа йәткән Веливайни йәрлик хәлиқ «йерим падиша» дәп атап кәткән еди. Абдукерим ТУДИЯРОВ, Қазақстанниң Пәхрий журналисти.