• "Улуқ даланиң йәттә қири"
• 13 Желтоқсан, 2018

Улуқ дала – рәссамлар әсәрлиридә

Президент Нурсултан Назарбаевниң “Улуқ даланиң йәттә қири” сәрләвһилик мақалисини диққәт билән оқуп чиқтим. Бу лайиһиниң мәзмуни кәң вә маһийити чоңқур екәнлиги барчиға чүшинишлик. Пүткүл дуния Қазақстанда яшаватқан хәлиқләрниң милләтләрара разимәнлигини тәминләшкә қаритилған Президент сәяситиниң утуқлуқ әмәлгә ешиватқанлиғини яхши билиду. Бу мақалини  «Рухани жаңғыру» программисиниң давами, Қазақстан сәяситидики новәттики басқучниң йеңи бир тармиғини бәлгүләйдиған, йәттә йөнилишни өз ичигә алған көрсәтмә дәп чүшиниш керәк. Қазақстанда яшаватқан уйғурларниң җумһурийитимизниң мәдәний вә мәнивий тәрәққиятиға қошуватқан үлүши аз әмәс. Шундақтиму, Президентимизниң бу мақалисида ойлинидиған вә толғинидиған мәсилиләр көп. У мундақ дәп язиду: «Европацентристлиқ көзқараш сақлар билән һунлар вә башқиму бүгүнки түркий хәлиқләрниң әҗдади болуп һесаплинидиған этнослуқ топлар бизниң миллитимизниң тарихий этногенезиниң аҗралмас қисми болғини тоғрилиқ рәт қилиш мүмкин болмиған мәлуматларни көрүшкә имканийәт бәргини йоқ. Шуниң билән биллә узақ вақиттин бери бизниң йеримиздә яшап келиватқан көплигән этносларға умумтәәллуқ Қазақстан тарихи тоғрилиқ сөз болуватқанлиғини тәкитләп өткинимиз тоғра. Бу – һәрхил этносларниң көплигән көрнәклик шәхслири өз һәссилирини қошқан барчә хәлқимизгә ортақ тарих». Бу Қазақстан тарихиға мунасивәтлик ейтилған наһайити тоғра пикир. Демәк, Қазақстанниң қедимий вә йеңи тарихиму — бизниң тарихимиз. Мән өз саһарим бойичә, айрим мәсилиләрни қоюн дәптиримгә түртип қойдум. Бу асасән мәдәнийәт мәсилилиридур. Шуларниң бири болған тәсвирий сәнъити тоғрисида тохталмақчимән. Бизниң Мәркизий Азиядә яшап, иҗат қиливатқан рәссамлиримизниң барлиғи дегидәк Қазақстанда туғулуп, дәсләпки билимни Алмутида алған. Шу сәвәптин улар Қазақстанни өз вәтини һесаплайду. Йеңилиқ әмәс, иҗадийәттә туғулуп өскән диярниң тәсири күчлүк болиду. Балилиқ дәвирдә алған тәсиратлар иҗаткарниң жүригидин чоңқур орун алиду. Бу сезим келәчәктә һәрбир рәссамниң әмгигидә ярқин әкис әттүрүлиду. Очуғини ейтқанда, Президентниң мақалисида сөз болған йәттә йөнилишниң уйғур рәссамлириниң әсәрлиридики асасий идеяни егиләп келиватқанлиғи тоғрисида тохталғум келиду. Президентимизниң тәкитлишичә, «Бизниң әҗдатлиримиз әтрап муһит билән толуқ уйғунлуқта яшиди вә өзлирини тәбиәтниң аҗралмас қисми дәп һесаплиған. Турмушниң мошу асасий принципи Улуқ дала хәлиқлириниң тәпәккүрини вә қәдрийәтлирини шәкилләндүрди... “Жиртқуч услуби сәнъити” уларниң мирасиниң әң ярқин элементи, у бәдиий алаһидиликниң әкси вә роһий мәзмун байлиғи болуп һесаплиниду. Турмушта һайванлар образлирини пайдилиниш адәм билән тәбиәтниң өзара алақисиниң рәмзи болуп, дала турғунлириниң роһий нишанини көрсәткән». Бизниң айрим рәссамлиримиз мана мошу идеяни өз әсәрлиридә алға сүриду. Тәсвирий сәнъәттә “әнъәниләрни давамлаштуруш” йөнилиши у қедимий сәнъәттин пәқәт қандақту-бир усул вә қаидиләрни көчиривелиш дегәнлик әмәс. Бәлки қедимий мәдәнийитимизниң қелин қатламлириға чөкүп, униң асасий концептуаллиқ идеялирини, образлиқ пәрәзләрни, ойларни елип чиқиш, дегән сөз. Мана мошу концепция үстидә ишләватқан рәссамлиримизму бар. Мәсилән, Абдукерим Иса өзиниң усулини «Тигровая каллиграфия» дәп атиди. Униң барлиқ әсәрлиридә йолвасниң әкси бар. Улар тирик йолваслар әмәс, бәлки абстракция асасида қурулған йолвасниң роһлири, дәп чүшиниш керәк. Мәлумки, уйғурларниң һаятида йолваслар чоң роль ойниған. Абдукерим Иса бу оригинал ишлири үчүн Франциядә өткән фестивальда алтун медаль елип қайтти. Чавандазлиқ мәдәнийити тоғрисида Президентимиз мундақ дәп язиду: «Атни қолға үгитиш әҗдатлиримизға шу дәвирдә мисли көрүлмигән үстүнлүк бәрди, әнди сәйярә миқиясида болса, егиликтә вә һәрбий ишта чоң инқилапни әмәлгә ашурди. Шуниң билән биллә атни қолға үгитиш атқа миниш мәдәнийитиниң асасини салди». Өзбәкстанда истиқамәт қиливатқан рәссамлиримизму өзлириниң миллийлиги билән дунияға тонулди. Леким Ибрагимовниң әсәрлиридә «Миң өй» там сүрәтлириниң тәсири чоң орунни егиләйду. Униң бу услубини мутәхәссисләр наһайити жуқури баһалап, Өзбәкстан тәсвирий сәнъитини күчлүк еқимларниң биригә киргүзүп, “келәчәктә шу йөнилиштә яшларниң тәсвирий сәнъитиниң еқими пәйда болуши мүмкин”, дегән пәрәзни ейтмақта. Бу рәссамниң әсәрлиридики тәсвирләр элементлири қатариға һәрхил җанлиқ вә җансиз нәрсиләр кириду. Униң тәсвир дунияси реал вә хиялий болуп, бу икки дунияни чевәрлик билән бағлаштуриду. Композиция қатарида, адәмләр, гөзәл ханим-қизлар билән периштәләр, тәбиәт гөзәллиги билән һәрхил һайванларниңму тәсвирлирини байқаймиз. Бу элементлар пәқәт аддий тәсвир болмай, бәлки уларни рәссам образлар арқилиқ рәмз дәриҗисигә көтириду. Шуларниң қатарида атниң тәсвири бөләкчә орунға егә. Сәвәви, рәссам бу җаниварни алаһидә бир көтирәңгү роһта әкис әттүриду. Айрим вақитларда уни алайтән графикилиқ бәтлиридә йәккә тәсвирлисә, һә, айрим вақитларда болса, чоң әмгәклиридә муһим җайда орунлаштуруп, композицияниң асасий қисимида көрситиду. Һәммимизгә мәлумки, ат қедимий дәвирдин тартип адәмгә әң йеқин җанивар болуп һесаплиниду. Униң адәмзатқа көрситиватқан хизмити чоң вә муқәддәс. Ат – йеза егилигидә деханға ярдәмчи, урушта җәңчиләрниң қалқини, йолувчиниң улуғи. Хәлиқ арисида ат – утуқлуқ билән байлиқниң, бәхит билән меһриванлиқ рәмзи. Шу сәвәптин рәссам әмгәклиридә атни һәрқачан улуқлайду. Леким Ибрагимовниң новәттики әң чоң полотноси, «мега картина» дәп атилип, дунияни һәйран қалдурғанлиғиға һәммимиз гува. Мана шу миң бир картининиң мәркизидә ат гәвдиләнгән. Рәссам Әхмәтҗан Әһәт өз иҗадийитидә Қазақстан тарихиға көп мураҗиәт қилиду. Рәссамниң “Тамгалы” намлиқ археологиялик ландшафттики петроглифларға беғишланған әмгәклири көп. Бу әҗайип қедимий таш дәвригә мувапиқ Йәттису таш тәсвир сәнъитиниң ярқин симаси. Қедимий адәмләр ташларға архарларниң, атларниң, маралларниң, өшкиләрниң әҗайип тәсвирлирини мәңгүгә қалдуруп кәткән. Әйнә шу һайванларниң түрлирини Әхмәтҗан Әһәт өз әсәрлиридә маһирлиқ билән пайдилинип, қедимий адәмләрниң ички дуниясини ечип бериду. Улуқ Ипәк йоли тоғрисида Президент өз пикрини мундақ изһар қилиду. «Қазақстанниң географиялик җәһәттин қолайлиқ – Евразия қитъәсиниң қақ мәркизигә орунлишиши қедимий дәвирләрдин тартипла түрлүк әлләр вә цивилизацияләр оттурисида транзит “дәлизлириниң” пәйда болушиға имканийәт яратти». Бу ипәк йоли мавзусиғиму бизниң рәссамлар пат-пат мураҗиәт қилип туриду. Бу җәһәттин йеқиндила Қазақстан Җумһурийити Дөләт мәркизий мирасгаһида ечилған рәссам Гөзәл Закированиң шәхсий көргәзмисини мисалға кәлтүрсәк болиду. Көргәзмигә рәссамниң акварель бояқ вә қәләм билән ишләнгән «Мәркизий Азия йүзлири» намлиқ графикидин тәшкил тапқан ишлири қоюлди. У Ипәк йоли билән сәяһәткә чиқип, андин көргәзмә ечишни мәхсәт қилиду. Рәссам алим вә этнограф Ч.Вәлихановниң йолини таллавалиду. Асасий сәпәр Алмута – Қәшқәр – Бишкек – Намәнгән шәһәрлирини өз ичигә алиду. Бу көргәзмә — шу шәриқ дияридин алған дәсләпки тәсиратларниң йәкүни. Йәкүнләп ейтсақ, бу Президентимизниң мақалиси бизни иҗадийәттә бәдиийлиги техиму жуқури әсәрләрни яритишқа дәвәт қилиду. Һакимҗан ГҮЛИЕВ, «DUNІYA-ART» заманивий сәнъәт галереясиниң мудири, мәдәнийәтшунаслиқ пәнлириниң намзити.