• Қәлб төридики инсанлар
• 30 Қаңтар, 2019

Мениң меһнәткәш, меһриван момам

«Йеши чоңайғансири адәмләр ойчан, хиялчан болуп қалиду» дегини раст охшайду. Кейинки вақитларда мәнму кәлмәскә кәткән балилиқ чағлиримни, киндик қеним төкүлгән жутум – Довун билән һаяттин өткән қәлбим төридики қәдирданлиримни көп ойлайдиған болуп қалдим. Болупму беғубар балилиқ дәвримдә маңа көп пасибанлиқ қилған, шипа қоллуқ меһриван момам Гүлсүмханни пат-патла ядимға алимән. Момамниң бақи дунияға сәпәр қилғиниға хелә узақ вақит болди. Қачанду-бир заманларда униң йетигидә жүргән мениңму йешим һазир сәксәнгә йеқинлишип қалди. Шуңлашқа ғуюлдап өтүватқан жилларниң барғансири мениңму хатирилиримни «қеритип», әслимилиримни ғувалаштуруватқанлиғини иқрар қилимән. Бирақ балилиқ чеғимда момам билән биллә өткүзгән бәзибир дәқиқиләр, униң һаятиға мунасивәтлик айрим вақиәләр гоя түнүгүнла йүз бәргәндәк көз алдимда туриду һәм уларни һаятимниң ахириғичә унтумаймән дәп ойлаймән. Төрт оғул вә бир қизниң аниси болған момам өз замандашлири қатарида интайин көп қийинчилиқларни бешидин өткүзгән меһнәткәш аял. Улуқ Вәтән уруши башланғанда тәпсә төмүр үзидиған үч оғли җәң мәйданиға атлинип, уларниң иккиси яридар болуп, нимҗан һаләттә жутқа қайтса, үчинчиси хәт-дерәксиз йоқап кәтти. Бовимиз әтигән вапат болуп кәткәчкә, балилири урушқа атланғанда, турмуш-тирикчиликниң һәммә қийинчилиғи икки кичик балиси билән техи бир яшқиму толмиған нәвриси – мени қучақлап қалған әйнә шу момамниң зиммисигә чүшкән еди. Апам болса, уруш жиллири арқа сәпниң әң җасур қәһриманлириниң бири сүпитидә язлиғи су тутуш, ома оруш, қишлиғи тағдин ат-ешәкләр билән отун-яғач тошуш қатарлиқ җисманий еғир ишлар билән мәшғул болуп, өй көрмәй дегидәк меһнәт қилатти. Шуңлашқа мән көпирәк момамниң қешида жүрүп, униң тәрбийиси билән өстүм. У: Қорадики калиларни, Һайдап даван ашурдум. Қолумдики балиларни Бир Аллаға тапшурдум, – дегиничә, икки балисини йетиләп, мени һапаш қилған һалда егиликниң һәрхил ишлирини бәҗиришкә киришип кетәтти. Шу териқидә момамниң қарияғачниң шах-шәмбилирини бир-биригә бағлап, орун тәйярлап, мени шу йәргә ятқузуп қоюп, етизлиқларда көктатларни, қоғун-тавузларни өстүргәнлиги, пишип йетилгәнлирини ериқларниң ичигә дүглитип жиққанлиғи һазирғичә ғува ядимда. Қәйәрдин екәнлиги ениқ есимдә йоқ, әйтәвир, момам иккимиз бир күни ешәк билән йолға чиқтуқ. Мән егәрниң кәйнидә өрә туруп, униңда олтарған момамниң бойнини чиң қучақлавалған едим. Момам йол бойи: Сән тайлақму, мән тайлақ, Баламға йәткүз тайлақ. Баламға йәткүзгәндә, Қоюмән сени яйлақ, – дәп, қошақ тоқуп маңди. Шундақ қилип, Довунғиму йетип кәлдуқ. Һелиғичә көз алдимда туриду: мәлиниң киргәнла йеригә адәмләр топлинип кетипту. Уларниң арисида һәрбийчә кийингән, мәйдисигә һәрхил медаль, бәлгүләрни тақиған, егиз бойлуқ бири бар еди. Униң билән момамниң қандақ көрүшкини ядимда йоқ, бирақ мени көтиривелип: «Мана сениң дадаң, бар!» дегәндә, өзәмниң һәрбий кийимдики кишигә һетиқап, әйминип, аран барғиним ғува есимдә. Кичик дадам Тудахун билән дадам Турсунниң яридар болсиму, уруштин жутқа һаят келиши момамниң көңлини хелә хатирҗәм қилған еди. Бирақ у җараһәтләнгән балилирини аяп, уларға яр-йөләк болуш мәхситидә көп меһнәт қилди. Қанчә айисиму, қан кечип кәлгән пәрзәнтлириниң бири – 45, йәнә бири 61 йешида һаяттин өтти. Шуңлашқа момам өмриниң та ахирқи тиниқлириғичә ағриқчан қизи билән кәнҗә оғли Реһимҗанниң вә биз, нәврилириниң, ғеми билән яшиди. Әслидә момам, оқәт қилиштин қачмайдиған, чевәр қоллуқ, әпчил аял еди. Өйүмиздә «Зингер» маркилиқ аяқ билән ишлитилидиған тикинчилик машин болидиған. Әтә-ахшими момам әйнә шу машинка билән өзи әйлигән һәрхил һайванларниң терилиридин чоруқ, җуга, пинҗәк, бөкләрни тикип, андин уларни Яркәнткә апирип, көмүқонаққа тегишип келәтти. Йәнә бир тәрәптин деханчилиқ билән шуғуллинип, қишқа озуқ тәйярлатти. Момамниң әйнә шундақ әмгәкчанлиғи түпәйли халта-халтиларға қачиланған җигдә, көмүқонақ, аптаппеләз данлири охшаш һәрхил зираәтләр асқиларға есилип, кавилар тәкчиләргә тизилип кетәтти. Момам шундақла мал тутуп, бизгә сүт-қетиқларни берәтти. Ешинса, қурт-майға айландуруп, сақлап, йәнила нәврилиригә йегүзәтти. 1884-жили туғулуп, 1983-жилғичә, йәни бир жил кам әсир яшиған момамниң шу мудһиш жилларда бирәр күн йетип һадуқ чиқарғанлиғини задила есимгә алалмаймән. Һазир ойлисам, әзиз пасибаним қийин заманларда әвладини һечкимниң қолиға қаратмай, тәл-төкүз қатарға қошуш мәхситидә әйнә шундақ тинимсиз әмгәк қилған екән. Момам интайин чидамлиқ еди. Қийинчилиқларға дуч кәлсиму, дайим өзини сәвирлик тутушқа тиришатти. Тәғдиригә налип, көрүнгәнгә дәрт-пуғанини төкүп кәтмәтти. Әксичә, орунлуқ пикир-мәслиһәтлири арқилиқ әтрапидикиләргә мундақ қийин вәзийәтләрдә өзлирини қандақ тутуш керәклигини үгитәтти. Буниң һәммиси момамниң өз заманисиға мувапиқ көзи очуқ, диний җәһәттин саватлиқ, урпи-адәтләрдин яхши хәвири бар, бәш вақлиқ намизини қаза қилмайдиған, көпни көргән еғир-бесиқ инсан болғанлиғиға мунасивәтлик болса керәк дәп ойлаймән. Булардин башқа момамниң тевиплиқ хусусийитиму бар еди. У мәзгилләрдә йезимизда дохтур болмиғачқа, жутдашлар ағрип қалған балилирини давалитиш үчүн өйүмизгә елип келәтти. Момам уларниң чирайиға, жиғисиға қарапла ағриқ сәвәплирини ениқлайдиған. Андин ашлаш, дәм селиш арқилиқ давалатти. Бәзидә тухум, тоху, игир вә башқа нәрсиләрниң шипа болидиғанлиғини ейтип, уларни пайдилинишниң усуллирини чүшәндүрәтти. Һамилдар аялларниң вақит-саати толғандиму, биринчи новәттә момамға хәвәрләйдиған. Мундақ пәйтләрдә у кечини – кечә, күндүзни күндүз демәй, чапсанирақ уларниң өйлиригә йетишкә алдиратти. Жутдашлиримизниң һәммиси дегидәкла момамни «Гүсмахан айла» дәп һөрмәтләп жүрүшиму әйнә шу сәвәпләрдин болса керәк. Момам интайин пакизә, шуниң билән биллә хушхой инсан еди. Шуңлашқа биз һәммимиз пат-патла момамниң өйигә җәм болғанни яхши көрәттуқ. Ундақ чағларда нәвриләр шохлуқ қилсиму, бир йәрләрни бузуп, һойла-арам, өй ичини қалаймиқанлаштурувәтсиму, рәмити һечқачан қапақ түрмәтти, авазини көтирип гәп қилматти. Пәқәт меһриванлиқ билән «Һәй, сойтақлар, немә болдуңлар? Урушмай ойнаңлар, қериндашниң балилири урушса, яман болиду» дәп қойидиған. Өзи болса, келинлири билән чай ичкәч, узақтин-узақ муңдишип, пикир-мәслиһәтләрни берәтти. Момамниң бир алаһидилиги, ялған ейтқанни наһайити өч көрәтти. Ялғанчиларни байқап қалса, «қарийүз» дәп үзигила гәп қилатти. «Атаңниң қәдригә, атаңдәк болғанда йетисән» демәкчи, бизму һазир өзимиз мома болғанда, момимизниң иш-һәрикәтлирини көз алдимизға кәлтүрүп, униң пәқәт бизниң ғемимиз билән яшиғанлиғиға чоңқур көз йәткүзүватимиз. Худаға шүкри, рәмәтлик момамниң һәммила нәврилири бүгүнки таңда өйлүк-очақлиқ, нәврә-чәврилик болуп, аилә тавабиатиниң мәзмут чинарлири сүпитидә сий-илтипатқа бөлүнүп һаят кәчүрмәктә. Шәхсән өзәм узун жиллар давамида маарип саһасида әмгәк қилип, һөрмәтлик дәм елишқа чиқтим. Мән бүгүн шу нәрсини ишәшлик қәйт қилимәнки, ишимдиму, шәхсий һаятимдиму момамниң маңа бәргән тәлим-тәрбийисиниң пайдиси көп болди. Шу түпәйли мән талай қетим бу өмүрниң «тар йол, тейилғақ кечиклиридин» аман-есән өтүп, бүгүнкидәк бәхитлик қерилиққа қол йәткүзүшкә муваппәқ болдум. Әнди пәқәт момамниң маңа сиңдүргән еқидиси мениң арқилиқ келәчәк әвлатқа өтүп, шуларни изгүлүккә дәвәт қилсекән дәп тиләймән. Гүлпәрәм ТУРСУНОВА, пешқәдәм устаз.