• Әхбаратлар еқими
• 06 Ақпан, 2019

«Һәй, һарақ, мән саңа қарап...»

Мәшүр САСИҚОВ, «Уйғур авази» – Бирәр қетим әл қатари той-төкүн, мәшрәп дегәнгә сақ берип, сақ кәлсәңчу балам, – дәп чарчиған ана бүгүн оғлини әтигәндила йәнә сөкүшкә башлиди. – Немә пайдиси баркинтаң шу зәмәликниң? Атаң рәмити униңға тоймай һаяттин өтти. Сени болсиму, шу бешиңни йәйдиғандин жирақ боламдекин десәм, һәәй, шор пешанәм... Мана, бу һазир һечқандақ мәйрәм, той, мәшрәп, туғулған күнимиз өтмәйдиған һарақ-шарапниң дәрдини тартиватқан бәзи анилиримизниң нидаси. – Әшу зәһәрни ичкән йериңдә немишкә қонуп қалмидиң, һайван? Қандақ рәһимсиз ойлап тапқанду шу һарақ дегән һарамни? Өйгә келип уруш-талаш қилғичә, кочида қетип қалсаңмамду. Исит сениң билән өткән өмрүм, исит мениң яшлиғим! Балилиримниң әңли пүтүн, қосиға тоқ болсичу кашки. Буму йәнә шу шешә ичидә турғанда һечкимгә зийини йоқ, бирақ униңдин чиқипла кәтти болди, ятни дост, қәдинасни әшәддий дүшмән қилишқа маһир «һарақ» намлиқ ичимликни һәддидин ташқири истимал қилған еридин залиққан җуганниң зари. Биз бүгүн һаятимизниң талай гөзәл дәқиқилирини булғаватқан шу спиртлиқ ичимликләр һәққидә бираз мулаһизә қилишни тоғра көрдуқ. Буниңға йеқинда «Аман-саулық» җәмийәтлик фондиниң Алмута шәһиридики алий билим дәргаһлирида оқуйдиған студент-яшлар арисида жүргүзгән пикир сораш җаваплири сәвәп болди. Униңда 800дәк адәмниң бәш пайизи һарақни һәр күни ичидекән. 18 – 20 яшлиқ студентларниң 38 пайизи әтигәнла, йәни он алтә яшқичә алкоголь ичимликләр билән «тонушқан» болса, көпинчиси он сәккиз йешидин башлап униң тәмини тетип көргәнлигини ейтиду. Әнди уларниң «41,5 пайизи һарақниң ақивити һаман келишмәслик, йол һалакити, аилидики маҗраларға елип келиду», дәп ишәшлик җавап бәргән. Жуқурида кәлтүрүлгән мисаллар билән рәқәмләрниң адәмни хелила ойландуридиғини ениқ. Чүнки һәммә нәрсә шу яшлиқтин башлиниду әмәсму? Бүгүн бир қәдәһ, әтә икки дегәндәк. Салаһийәтлик мутәхәссисләр спиртқа үгәнгән организмниң толуқ тазилинип кетиши үчүнму бир талай вақитниң керәклигини қәтъий әскәртсиму, уни истимал қилишни тохтитишниң орниға техиму берилип кетишимиз җәмийәткиму ховуп туғдурмақта. Мәсилән, мәс рульға олтарған адәм йол-транспорт һалакитигә елип келидиған әһвалларни пәйда қилғанда, һечбир гунайи йоқ адәм зәрдап чекиватиду яки мәңгү накалар қатаридин орун еливатиду. Һәтта шуларниң кесиридин һаяти билән мәңгү хошлишиватқанларму йетип ашиду. Мошу йеқиндила җәнубий пайтәхтниң Сейфуллин кочиси билән Абай проспектиниң қийилишида йүз бәргән йол-транспорт һалакитини көз алдимизға кәлтүрсәк, униңда миңлиған машинилар қайнаватқан шәһәр мәркизидә һараққа тоювелип, исми көпчиликкә кәң мәлум бир сәнъәткарниң өмрини қийди. Шу паҗиә тоғрилиқ видеони көрүшниң өзи қорқунучлуқ. Бүгүн җумһурийәт бойичә алкоголизм ағриғиға дучар болғанларниң сани 126 миңға йетидекән. Бу пәқәт дәрдигә дава издәп, шипаханиларға мураҗиәт қилип кәлгәнләрниң сани, халас. Әнди қечип-қонуп жүргәнләрни һесапқа алидиған болсақ, бу рәқәм, әлвәттә, нәччә һәссисигә көпийиду. Әң әпсуслинарлиғи, Қазақстан спиртлиқ ичимликләрни истимал қилиш бойичә Оттура Азиядә І орунда, әнди Европида 19- вә дунияда 77-орунни егиләйдикән. Бу, әлвәттә, махтинидиған көрсәткүч әмәс, бәлки һәммимизниң «баш ағриғиға» айланған иҗтимаий ховуптур. Дөләт рәһбири Нурсултан Назарбаевниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» программилиқ мақалисида «Әң авал аң-сәвийәмизгә өзгириш киргүзүш — бизниң алдимизға қойған мәхсәт-муддиамиз» дәп язғинидәк, һәрнәрсини өзимиздин башлисақ, униңдин нәтиҗидә чиқидиғанлиғи шүбһисиз. Демәк, яшлиримизни чоңқур ярға һаман сөрәйдиған һараққа қул болмаслиғи үчүн уларни сағлам һаят тәризигә дәвәт қилиш — бизниң зиммимизгә жүклинидиған асасий вәзипә болуши керәк. Бу йәрдә «барлиқ яшларни һараққа кирип кәтти» дәп кесип ейтсақ, әлвәттә, әқилгә сиғмас. Ундақ дейишимиздики сәвәп, йәтмиш жил һөкүм сүргән Кеңәш һакимийити ғулап, динимиз пәйдин-пәй күчигә кириши түпәйли яшлиримиз арисида өзлирини һарақ-шараптин жирақ тутидиғанларму көпийиватиду. Әлвәттә, бу хошал боларлиқ әһвал. Бирақ ... Бу мавзуда әйнә шу «бирақсиз» өтүп кетиш әсла мүмкин әмәстәк билиниду. Уни биз мураҗиәт қилған сөһбәтдашлиримизниң ейтқанлириму испатлиса керәк. Әркин, 21 яш: — Растимни ейтсам, һарақни толиму әтигән истимал қилишқа башлидим. Буни мән өйдә дадамдин үгәндим десәмму болиду. У һарақни көп ичидиған. Шуңлашқа болса керәк, биз иним иккимиз һарақ билән кичигимиздин «тонуш». Сәл йешимиз йәткәндә, йеза болғандин кейин тағ бар, бағ бар дегәндәк, адәм көрмәйдиған йәрләрдә ичишкә тоғра кәлди. Кейинирәк униңға убданла үгинип қалдим. Билимән, һарақ һечқачан яхшилиққа елип кәлмәйду, амма қорчиған муһиттин бирдинла чиқип кетиш наһайити қийин екән. «Әтә ичмәймән болди» дәйсән. Бирақ әтисигә бир ағинәңниң яки хошнаңниң туғулған күни яки болмиса йәнә башқа муһим «сәнәләр» чиқиду. Амал йоқ. Ичсәң йәнә, ичмисәң “адәм болуп кәттиңму, бизни яқтурмамсән немә” дегән рәнҗишләр башлиниду. Шуңлашқа пат-пат ичип қоюмән. Радмир, 26 яш: — Мениң атамму һарақтин көз жумғанларниң бири. Шуниң тәсириму билмидим, әйтәвир, биз аилидә бәш оғул пәрзәнт болушимизға қаримай, һечқайсимиз һараққа унчивала амрақ әмәс. Пәқәт тунҗа акам айларда бир, жилларда бир «еғиз тегип» қойиду, халас. Әнди униң ақивити тоғрилиқ соалиңизға кәлсәқ, уларни күндә дегидәк көзүмиз билән көрүп, қулиғимиз билән аңлап жүримизғу. Шәхсән өзәм дахил болған мону бир вақиәни сөзләп берәй. Алмутиниң жуқарқи тәрипидики трасса билән Хәшкиләңгә кетидиған йолда машинам билән өйгә қайтип келивататтим. Мениң алдимда кона, бирақ яхши тутулған «Москвич» автомобилида йеши йәткән момай билән бовай өзиниң йолида һечкимгә кашила болмай кетип баратти (Әтималим, дачидин келиватса керәк). Қаяқтин пәйда болди, уқмидим, бир пәйттә жуқури чапсанлиқта кәлгән чәт әлниң қиммәт машиниси қариму-қарши йолға чиқип кәттидә, һелиқи гунасиз қери бовайниң «Москвичиға» келип шундақ урулдики, уни икки-үч домулитивәтти. Әнди бу паҗиәдин адәм балисиниң сақ қелиши мүмкин әмәс. Бовай-момай шу йәрдила җан үзүпту. Мәс, немә қилип, немә қоюватқинини билмәйдиған, йәни һарақ ичивелип, бир дәқиқиниң ичидила икки адәмни у дуниялиқ қилған жигит машинисидин чүшүп қачмақчи болғинида, адәмләр уни тутувелип, полициягә тапшуруп бәрди. Мирас, 28 яш: — Тамамән ичмәймән десәм, ялған ейтқан болимән. Раст, әл-ағинә жиғилғанда йүз-йүз әллик грамм ичип қойимән. Бирақ һош-калламни йоқатқичә ичиш — мениң адитим әмәс. Чүнки буниңға һаят тәризимму йол бәрмәйду. Күндә дегидәк машина рулида. Тирикчилик шуниң билән өтүватқандики һарақниң тәсиридин жүргүзгүчи гуванамәмни тартқузуп қойғум кәлмәйду. Һә, мән болсам яш аилә егиси, пәрзәнтлиримни асришим керәк. Башқа тәңтушларғиму шу мәслиһәтни бәргән болар едим. Һарақниң ақивити маңа яхши тонуш. Қериндашлиримниң бири униң билән «йеқин дост» болимән дәп мошу кәмгичә кочида жүриду. Өз вақтида шундақ убдан қиз билән аилә қурған еди. Әпсус, күндә һарақтин бешини көтәрмәйдиған әр кимгә керәк? Ахири аҗришип кәтти. Һазир қериндишимниң әһвалиға қарисам, жүригим моҗулуп кетиду. Лекин, нә чарә? Адәм өз ичидин қайнимиса, һечнемә қилғили болмайдекән.