• Замандаш
• 27 Ақпан, 2019

Көңүлдики бир киши

Ақсақалниң тиләк сөзи Мақалиға сәрләвһә қилинған ушбу сөзләр көрнәклик әдәбиятшунас алим, тонулған журналист публицист, һели мәрһум Рабик ака Исмайиловқа тәәллуқ болуп, Яркәнт шәһиридки «Или» кафе-ресторанида болуп өткән бир баш қошушта ейтқан еди. Өзидин кичик инилирини көргәндә яширипла кетидиған дилкәш акимиз әшу қетимму алаһидә ечилип-йейилип, өз ойини мундақ изһар қилған еди: «Мән һәрқачан Яркәнткә келишкә алдираймән. Чүнки бу тәвәррүк атилар жутида адәмни дайим өзигә тартип, сеғиндуруп туридиған мәрт-мәрданә сахавәтлик қәдинас җанлар бар. Уларни көрүп, дидарлашқинимда, гоя барлиқ яркәнтликләрни көргәндәк болимән. Марат Имрәмзиев, Һүсән Еләмов охшаш инилиримниң херидарлиғида уюштурулуватқан мону сорунимизму көңүлгә арамбәхш дәқиқиләрни һәдийә қилмақта. «Базарда миң киши, көңүлдә бир киши» дегән екән ата-бовилар. Мән силәр арқилиқ, қәдирлик укилар, Яркәнтниң базиридики миң кишини көргәндәк болуватимән. Бизниң әшу миңлиған яркәнтликлиримизни көрүп, көңүл-кәйпиятимизниң һәр җайда һәрқачан тоқ өтүши үчүн силәр аман болуңлар, қериндашлирим!». Мәрһум акимиз чоңқур миннәтдарлиқ һәм сәмимий илтипат билән тилға алған икки жутдишим һәқиқәтәнму яркәнтликләргә хас меһмандостлуқ, кәңдәстиханлиқ, сехилиқ пәзиләтлири арқилиқ кәң җамаәтчиликниң алқишиға еришип жүргәнләрдин санилиду. Шулар арқилиқ әвлаттин-әвлатқа мирас болуп, сақлинип келиватқан ибрәтлик иш-әмәллиримиз билән миллий әнъәнилиримиз йоқилип кәтмәй, дәвир тәливигә мувапиқ тәрәққий етип келиватиду десәк, мубалиғә болмайду. Чүнки улар җәмийәт, милләт алдида биркишилик вәзиписини шәрәплик атқурди һәм бу изгү ишлирини һелиму давамлаштуруп кәлмәктә. Бу җәһәттин болупму мошу күнләрдә өз тәвәллудиниң йәтмиш жиллиғини нишанлаватқан Марат Өмәроғли Имрәмзиев һәққидә алаһидә тохтилип өтүшкә тоғра келиду. «Яшлиқ чақмақсән, чеқип өчисән» «Яшлиқ чақмақсән, чеқип өчисән», Әвришим чеғиң бу – үгәнгин-үгән! Қараңғу дил чөлигә бир күн чөкисән, Адәм болуш дулдулиға салмисаң жүгән!..». Бу уйғур хәлқиниң әбәдил-әбәт сөйүмлүк шаири болуп қаливеридиған Лутпулла Мутәллипниң «Яшлиқ үгән» дегән аммибап шеиридин елинған үзүндә. Уни Марат Имрәмзиевниң балилиқ һәм өсмүрлүк жиллири оқуғанлиғи натайин гәп. Чүнки у аһалисиниң бесим көпчилигини тәшкил қилидиған көкталлиқ уйғурлар арисида туғулуп өсти. Һә, бу жуттики қериндашлар закисидин тартипла рустиллиқ болуп, туғулуп, вайиға йетидудә, андин бу дәстүр атидин балиға, балидин нәвригә аманәт петичә қаливериду. Бүгүнки күндиму төрт-бәш йүз уйғур аһалиси болушиға қаримастин, уйғур мәктиви әмәс, һәтта уйғурчә синипларниң йоқлуғи әйнә шуниңдин. Мәктәп йешиға йәткән Маратқа рус мәктивидә оқушқа тоғра кәлди. Шуңлашқиму сөйүмлүк шаиримизниң ялқунлуқ шеирлирини беваситә мәктәп дәрисликлиридин оқуш пурситигә еришәлмисиму, уларниң умумий роһини жүрәк қетиға сиңдүрүп өсти. Ундақ болғини атиси Өмәр әшу жиллири Яркәнт тәвәсидики икки наһийәниң бири болған Октябрь наһийәси иҗраий комитетиниң рәиси лавазимида хизмәт қилатти. Иккинчидин, аилиниң мәшһур новатор-ислаһатчи Веливай Йолдашев билән туққанчилиқ мунасивити болғачқа, бу атақлиқ затниң мәлум дәриҗидә тәсир даирисиму моҗут еди. Мана шуңлашқиму туғулушидин шохлуқ билән әлтәклик йеғип турған кичиккинә Маратқа оқушта әлачи, тәртиптә үлгилик болуштин башқа йол қалмиған еди. Ата көрүп өскән оғул Аилидики хатирҗәмлик билән сағлам муһит, қериндашлар арисидики иҗил-инақлиқ билән өзара сий-һөрмәт Маратниң һәр җәһәттин тәл-төкүз һәм аңлиқ өсүп-йетилиши үчүн зәмин яратти. Йеза китапханисиниң турақлиқ һәм тәләпчан оқуғучиси болуши билән биллә, һәр күни дегидәк өйгә келидиған онлиған гезит-журналларни көздин кәчүрүп чиқмиғичә арам тапмаслиқ – униң аң-сәвийәсиниң қелиплишиға һәл қилғучи амил болди. Оғлиниң пәм-парасити билән әқил-идригигә артуқчә путликашаң болмиған ата көп вақитларда Маратниң мәйличә болди. Пәқәтла мәктәп билән хошлишип, камаләтлик шаһадәтнамә елиш һарписидила сориди: – Қайси оқушқа беришни ойлаватисән, балам? – СХИға барай девидим, бирақ аңлишимчә, тәләп наһайити үстүн екән. Әгәр чүшәлмәй қалсам, бир жилим бошқа өтиду. Шуңлашқа алди билән техникум яки училищени тамамлисам дегән оюм бар. Ата-бала арисида болған сөһбәт мана мошундақ қисқа болған еди. (Бу йәрдә «СХИ» дегини, өткән әсирниң 50 – 60-жиллири яш тәләпкарлар арисида қелиплишип кәткән аталғу болуп, “Йеза егилиги институти” дегәнлик еди). Ата шу чағда унчуқмаслиқ билән өз оғлиниң пикрини қоллап- қувәтлигән. Умумән, Марат өсүп, жуқарқи синипларда оқуватқинида ата-бала арисида бир-бирини бир қараш билән чүшинип, иш көрүш адәт түсигә киргән еди. Бу атиниң өз пәрзәндиниң мүҗәз-хулқи билән арзу-арминини яхши чүшәнгәнлигиниң, пәрзәнтниң болса, ата тәрбийисини вуҗудиға сиңдүрүп өскәнлигиниң ипадиси еди. «Мән оқуп, қош дипломлуқ мутәхәссис болимән!» Көктал рус мәктиви учумкарлириниң беши қошулған синип саати өтмәктә. Он жил биллә оқуп, бир аилиниң балилиридәк болуп кәткән жигит-қизларниң чирайидин мустәқил һаятқа қәдәм бесиш алдидики тәшвиш-әндишә биллә оқуған синипдашларни қиймаслиқ, өмүрниң күтүлмигән синақ-қисмәтлириниң вәһимә-әндишиси сезилип туриду. Шундақтиму қәлбидә яшлиқ романтикиси җошқунлинип турған нәвқиран яшлар келәчәккә үмүтварлиқ билән беқип, қәлбидики изгү ой-арманлирини изһар қилишмақта. Бирлири ветеринар, бирлири қурулушчи, йәнә бирлири болса дохтур, муәллим, иш қилип, түрлүк-түмән арзу-арманлар... уларниң рояпқа чиқиши, қайси бирлириниң арман петичә қелиши бирдә шәпқәтлик, бирдә шәпқәтсиз келәчәк тәғдиргила бағлиқ. – Мән қандақла қилип болмисун авиа мәктәпкә чүшүп оқуймән. Сәвәви, мошу қишта бовам пат-патла ағрип чиқти. Һәтта бир қетим санавиа арқилиқ дәрру Алмутиға апиришқа тоғра кәлди. Әгәр шу чағда учқучлар болмиған болса, қанлиқ уруш мәйданлирида от билән оқ арисида жүрүп, аман қалған бовамниң мону теч заманда өлүп кетиши еһтималдин жирақ әмәс еди. Шуңлашқиму учқуч болушқа қәтъий қарар қилдим, – дегән еди Вера Самойлова исимлиқ бир синипдаш. Новәт Марат Имрәмзиевқа кәлгәндә, у тәбиитигә хас чәбдәслик билән мундақ деди: – Мән дадамниң арминини әмәлгә ашуруш үчүн йеза егилиги саһаси бойичә оқуп, билим алимән. Униң үстигә бир әмәс, икки дипломлуқ мутәхәссис болуп чиқимән. Шундақ қилип, һәммиңларни озуқ-түлүк билән тәминләймән. Рояпқа чиққан арманлар Әшу чағда Марат Өмәроғлиниң ағзидин пал чиққан екән. У һәқиқәтәнму қош дипломлуқ мутәхәссис болуп йетилди. Алди билән Көксу йеза егилиги техникумиға оқушқа чүштидә, уни муваппәқийәтлик тамамлиғандин кейин аридин мәлум вақит өтүп, Алмутидики Йеза егилиги институтиниң студенти аталди. Бәшжиллиқ “алтун дәврини” пәқәт оқуш, илмий издиниш биләнла өткүзүп, мәзкүр алий оқуш орниниң җәмийәтлик ишлири қайнимида өсүп улғайди. Оқушта әлачи, тәртип-интизами үлгилик студент рәсиминиң институтниң «Бизниң пәхримиз» дегән һөрмәт тахтисидин турақлиқ орун елишиму қануний һәм тәбиий әһвал еди, әлвәттә. Институтни тамамлап, «Алим-агроном» мутәхәссислигини егиләп чиққан Марат Имрәмзиевниң әмгәк паалийити 1971-жили наһийәдики «Үчарал» колхозида «агроном-уруқшунас» болуп ишләштин башланди. Аридин көп вақит өтмәйла мундақ ейтқанда аталған егиликниң епи-җепини елип үлгәрмәйла, Панфилов наһийәлик йеза егилиги башқармисида ишләшкә тоғра кәлди. Йеза егилиги ишләпчиқириши бойичә әтраплиқ билим-сәвийәгә егә, келәчигидин чоң үмүт күткүзидиған саһалийәтлик яш мутәхәссис наһийә рәһбәрлириниң диққәт-етиваридин задила чәттә қалмиди вә бир орунда «хатирҗәм» ишләлмиди. Бир-икки жилдәк вақитниң ичидила Әмгәк Қизил Туғи орденлиқ Киров намидики колхозда, андин наһийәлик йеза егилиги бөлүмидә баш агроном болуп хизмәткә йөткилиши әйнә шу пикирниң испати. Бирақ қәйәрдила ишлимисун, тапшурулған вәзипиниң һөддисидин шәрәп билән чиқишни билди. Әгәр мундақ бир орундин иккинчисигә пат-патла йөткәп, йеңи вәзипиләр тапшурушни әшу жиллардики партиявий синақ дәп қарисақ, Марат Өмәроғли бу хил синақларниң һечқайсисидин тәнтирәп, сүрүнүп кәтмиди. Әксичә, өзиниң салаһийәтлик мутәхәссис екәнлигини әмәлий иш-паалийити арқилиқ дәлилләп, аброй-инавәткә бөләнди. Һаятий мәсилигә алаһидә көңүл бөлди 1984-жили Марат Имрәмзиевниң әмгәк паалийитидә кәскин бурулуш йүз бәрди. Шуңғичә у деханчилиқ саһаси бойичә паалийәт жүргүзүп, бу саһаниң йетүк мутәхәссиси екәнлигини көрситип болса, әнди су егилигиниңму тизгинини қолға елишиға тоғра келиду. Наһийәлик парткомниң тәвсийәсигә бенаән униң намзити Панфилов наһийәлик суғириш системилири башқармисиниң башлиғи болуп тәстиқлиниду. Буниңда униң наһийә инфрақурулумини мукәммәл билидиғанлиғи, моҗут су ресурслиридин теҗәмлик билән пайдилиниш қолидин келидиғанлиғи инавәткә елинған еди. Бу йәрдә шуни ейтиш керәкки, тәвәдики тәхминән қириқ миң гектар терилғулуқ суғирилидиған йәрләрдин ибарәт болғачқа, су һәл қилғучи әһмийәткә егә еди. Су исрапчилиғиға йол қоймаслиқ – һаятий мәсилә болуп һесаплинатти. Шуңлашқиму ички һәм егиликләрара ериқ-өстәңләр билән каналларни һәрқачан тәйярлиқ һалитидә тутуш тәләп қилинатти. Һәрқандақ мәсилидә адәм амили һәл қилғучи әһмийәткә егә екәнлигини көңлигә пүккән йеңи рәһбәр су егилиги саһаси бойичә әтраплиқ мәлуматқа егә мутәхәссис кадрлар отрядини шәкилләндүрүп, мустәһкәм маддий-техникилиқ базисини яритишқа көңүл бөлди. Бу мәхсәттә наһийә рәһбәрлири бешиғиму талай «ағриқ» тепип бәргәнлиги бүгүнки күндә хатирә болуп қалди. Ишни мошундақ һәртәрәплимә ойлаштуруп, әстаидиллиқ билән қолға алғанлиқтин, бари-йоқи бир-икки жилниң ичидила Панфилов наһийәси Алмута вилайитидә өткүзүлүп кәлгән байқаш-конкурсларда мукапатлиқ орунларни қолдин бәрмиди. Марат Имрәмзиевниң су егилиги саһасидики паалийити тоғрилиқ ейтқанда, Қорғас дәриясида қәд көтәргән «Достлуқ» су тосмиси һәққидә тохтилип өтмәй мүмкин әмәс. Сметилиқ баһаси 76 миллиард тәңгини тәшкил қилған бу гигант су иншаити қурулушиниң тәшәббускари Марат Өмәроғли болғанлиғини қанаәтлиниш билән тилға елишқа тоғра келиду. Бу тосма пайдилинишқа берилиши билән аталған дәрияниң сүйи Қазақстан һәм ХХҖ арисида 50x50 пайиз мөлчәрдә тәң бөлүнидиған болди. Шундақ қилип, Яркәнт тәвәсидә миңлиған гектар боз йәр өзләштүрүлди. Йәнә “көңүлдики бир киши” һәққидә Мән йәнила мәрһум Рабик акамниң әшу сорундики «Базарда миң киши, көңүлдә бир киши» дегән тиләк сөзини ядимға алдим. Миң кишини көз алдимға кәлтүрүшүм үчүн көңлүм қетида қәдинасларниң болуши шәрт екән. Мошу күнләрдә тәвәллудиниң 70 жиллиғини нишанлаватқан Панфилов наһийәсиниң Пәхрий граждини Марат Өмәроғли Имрәмзиев һәм мошундақ пәхрий атақ саһиблири Һүсән Еләмов, Реһимҗан Тохтахунов. Яркәнтликлиримни толуқ тәсәввур қилишим үчүн көңлүм қетидики исми зикир қилинған қәдирданлирим аман болғай!.. Нурәхмәт ӘХМӘТОВ. Яркәнт шәһири. Турсунмәһәмәт МӘШҮРОВ чүшәргән сүрәт.