• Һекайә
• 06 Наурыз, 2019

Әндишә

Гүлназ СӘЙДУЛЛАЕВА Тирикчилик билән болуп, бәзидә адәмгәрчиликтин чиқип қалимизкән. Көптин бери «бир йоқлап кәлсәм» дәп көңлүмгә пүкүп қойған нийитим бүгүн әмәлгә ешип, Сарихан моминиң өйигә йол алдим. Мәрһум момамни сеғинған чағлиримда, дәл мошу инсанниң йениға тәлпүнимән, чүнки улар қоюқ арилишип, туққан чиқишип кәткән бағ хошнилиримиз. У чағларда йеши әлликтин ашқан барлиқ аниларни «мома» дәп чақираттуққу, шуниң үчүнмекин, Сарихан аниму маңа момам билән бир яшлиқтәк сезиләтти. Амма, кейин уқсам, у яқниң йеши хелә кичиккән. Әйтәвир, балилиқ дәвримниң ялдамиси Сарихан момамни алаһидә йеқин көримән. Қерилиқ йетип, икки көзи көрмәс болуп қалғанлиқтин тала-түзгә чиқалмайдиған ана, пәқәт өзигә тонуш өй җайи арилиғида, ядлинип кәткән һойлини һасиси билән “тәтқиқ қилғиничә” аста меңип жүргини болмиса, көпинчә өйидә арам алатти. “Аяқ-қолум ишләп бәрсунла” дәп, шүкри қилип яшаватқан җапакәш инсан, тонуш-билишләр йоқлап кәлсә, хошаллиғи қин-қиниға сиғмай кетиду. Сарихан момамға атап селивалған яғлиғимға қошумчә, дукандин ушшақларға дәп базарлиқ алдимдә, тонуш өйгә кәлдим. Сәрәмҗан бесиқтурулған һойлида ойнап жүргән ушшақлар алдимға жүгришип чиқти, өзәмниң балилиғим есимгә чүшти шуан, ғәмсиз гөдәкләр, өзәңларниң нәқәдәр бәхитлик чағниң меһмини екәнлигиңларни билсәңлар еди… Әтрапимни қоршавалған уларға базарлиғимни сундум. – Момаңлар қени? – дәп соридим улардин. – Өйдә момам, ятиду, өйгә кириң, һәдә, – чуқурашти «қалиғачлар». Чайханидин чиққан аписини көргән улар «апа, момамни сораватиду бу һәдә» дейиштидә, өзлириниң «зөрүр» иши – оюниға киришип кәтти. – Момам өйдә, ичкиригә кириң, һәдә, – илтипат көрсәтти нәврә келин. – Рәхмәт, Сарихан момамниң саламәтлиги яхшиду? Бош вақтим чиқиведи, йоқлап келишим, – дегинимчә, «мана, мону бөлмидә момам» дәп башлиған аялниң арқисидин әгәштим. Течлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин, мени йениға җайлаштурған Сарихан мома аста сориди: – Кимдиңа сән, балам? Мону көзниң гөһири болмиса адәм бир мәхлуқла болуп қалидекән. Үнүңғу тонуш, – дәп тохтап қалди хиҗаләт ичрә. – Мән Мәрийәм момайниң нәврисиғу мома, хошниңиз Мәрийәмниң. – Овваш, шу дедим тонушла дәп. Өзәңлар яхшиму, балам? Ушшақлириңчу? Иш қилип, силәр аман болуңлар, алтунлирим, – момамниң үни титиригәндәк чиқти. – Бизгә немә қалди дәйсән, унтумай кәлгиниңгә рәхмәт, Алла бәхтиңни бәрсун! – сийпап жүрүп бешидики яғлиғини түзиди момам. У яқ, бу яқтин бир гәп қилип, «дөңгә чиқип кәткән» (мәлимиздә қәбирстанлиқ егиз дөңниң үстигә орунлашқанлиқтин, у дуниялиқ болғанларни чоңлар шундақ дейишәтти) жутдашлиримизни әсләп олтиришимизға, сиртта бирсиниң вақириған үни аңланди. – Гезит кәлди, шу дедим бүгүн келиш керәк, – деди момам. “Момамниң көзи көрмәйду, гезитни немә қилидекинә?”, дегән ой чақмақ тезлигидә өтти хиялимдин. Момам болса, гөнсиз көзлирини ишиккә тикип, һаман бир нәрсә күтүватиду. – Болсаңларчий жүгәрмәкләр, гезитни әкириш. Башқа вақта талишип кетишисиләр. Болушә, әнди. – Момамниң һәрикәтлиригә техиму һәйран болуп, җим олтирип җәриянни күзәтмәктимән. Бир чағда, чоң нәвриси гезитни елип кирди. Уни авайлап қолиға алған момам, көптин күткән нәрсисигә еришкән кичик балидәк мунайимлишип, чеһридә тәбәссүм әйләп, гезитни силап-сийпап, бурниға йеқин әкелип пурап қойди. Униң һәрикәтлиридин көз үзмәй олтиримән, бираздин кейин момам маңа бурулуп, аста мураҗиәт қилди: — Мә, балам, вақтиң болса, гезитни бүгүн сән оқуп бәр. Хойма убдан кәлдиңа. Монулар тутуқ бәрмәйду, амал йоқ, көзләр карға яримас болди. Бир һәптә күтимән бу гезитни, вақтида әкәлмисә, бирәр муһим нәрсәмдин айрилип қалғандәк болуп кетимән. — Мақул, мома. Мән оқуп берәй, бирәр мақалә чиқиш керәктиму? Қайсини оқай? – дедим һаяҗанлинип. — Вай, балам, әшу Президентниң сүрити бар биринчи бәттин башлап, ахирқи тәбрик бетигичә һәммини қалдурмай оқи. Писиңңидә күлүвәткинимни өзәмму сәзмәй қалдим. “Момам нәдин билидекинә, қандақ сүрәт барлиғини, йә көзи аз-маз көрәмду?” дегән ойда униң чеһригә синчилап қаридим. — Һәдә, момамға гезит оқуш бәхти бүгүн сизгә несип боптудә, тутулдиңиз әнди, сүрәтләргичә тәсвирләп берисиз, — чай әкиргән келинниң чеқишқан үни гуманимни тарқатти. Сарихан момамға гезитни оқуватимән, амма хиялим өтмүшни чарлап кәтти… Рәмәтлик бовам-момамлар ана тилимиздики гезитни дәл шундақ күтәтти. Почтичи аял ишигимизгә йетип кәлгичә, бовам чидимастин, путиниң ағриғиниға қаримай, униң алдиға чиқатти. Бәзи чағларда наһийә мәркизидин кәчирәк кәлгән гезитни тарқатқичә қанаәт қилмай, бизни почтичи аялниң өйигә чаптуратти. Әң қизиқ йери, момам билән бовам бир гезитни талишип, бирси оқуп болғичә тақити тақ болуп, өзара “соқушуп” қалидиған күнләрму болидиған. Адәмниң мәзлиги кәлгидәк саддилиғи мениң күлкимни кәлтүрәтти. Амма бу қолайсизлиққа бовам амал тапқан, у өзигә бөләк гезит яздурувалидиған болди. Шундақ қилип, бизниң өйгә «Коммунизм туғи», кейинирәк «Уйғур авази» қош гезәк болуп келишкә башлиди. Гезит кәлгән заман, иккиси барлиқ тирикчилигини қоюп, бовам яз болса бәлдиңдики үстилидә, момам тапсиға җайлишип, җим-җит гезит оқатти. Қиш күнлири иккиси каңни талишип қалидиған, ”қериғансири адәм кичик балиға охшап кетиду” дегини шукәндә. Икки уруштин аман қайтқан бовам көзәйнәккә муһтаҗ әмәс. Момам болса қулиғиға илидиған йери сунуп кәткәчкә, резинка бағлавалған көзәйнигини бешиға бағлап, һөзүр сүрүп, гезит оқушқа бериләтти. «Мениң гезитим алмишип кәтмисун момаңниңки билән» дәп бовам өз гезитигә, янчуғида дайим сақлап жүридиған, ушлаверип қисқирап кәткән қериндиши билән исмини йезивалатти техи. Мәнму шуларниң чивисидин чиқмай, бирдә момамға, бирдә бовамға гезиттин бәзи мақалә-шеирларни оқуп берәттим. Уйғурчә гезитни житишқа тамамән рухсәт йоқ еди. Жиллар бойи сақлинип, сериғдап кәткән гезитларниң бәкму конилирини бовам очаққа қалитиветәтти. Һазир ойлисам, шуниң барлиғи тәрбийә екән. «Қуш угисида көргәнни қилиду», дегән дана сөз бекар чиқмиғандә. Шу дәвирниң даналири тәрбийисини алған бәхитлик әвлат вәкиллири, мана, биз! Һә, биз өзимизчу, шундақ тәрбийини пәрзәнтлиримизгә берәләймизму? Миллийликкә ашиқ җанларниң орнини басар йеңи әвлат, дәл мошундақ алийҗанаплиқни бойиға сиңдүрәрму? «Гезитқа йезилиңлар» дәп зарлап жүрүп, қийинчилиқ билән муштири санини толтуримиз. Бизни техи, худди гөдәкләрни кәмпүткә меликә қилип алдап жүрүп иш қилдурғандәк, “муштири болсиңиз соға утисиз” дәп, гезитқа йезилишқа җәлип қилиду. Әйип кимдә? Өзимиздә! “Сарихан момилардәк алтун инсанлар түгәп кәтсә, ана тилимизда оқушқа болған муһәббәт шулар билән кетәрму”, дегән әндишә жүригимни чулғавалди. — Сәл астирақ оқусаң, балам. Шарақлапла кәттиңғу. Сарихан момамниң сөзи ойлиримни бөлди. Әтималим, ичимдики тәвриниш сезимлири тәсиридин оқушум иштикләп кәткән охшайду. — Һерип қалдиңму йә? Болди, қалғинини нәвриләр новәт билән оқуп бериду. Сениң һәм вақтиң қисту, балам. Һазир яшлар жүгрәпла жүришиду, заман шундақ. — Еғир уһ тартқан момам «гезитимни беривәт» дегәндәк қоллирини сунди. Титиригән қоллириға тотия гезитини тутқуздум, уни авайлап қучиғиға қоюп бармақлири билән йәнә сийпиди. Бирқаримаққа аддий бир көрүнүшниң мәзмуни нәқәдәр чоңқур. Аддийлиғи ярашқан, адимийликкә толуп-ташқан қәлб егисиниң һәрикәтлири жүригимни тәврәтти. Гоя тез чеқилидиған затни авайлиғандәк, гезитини аяп тәһийиси астиға салған Сарихан момам қоллирини тәкрар сунди: — Рәхмәт, балам, кәлгиниңгә рәхмәт. Келип тур мошундақ. Боваң-момаңлар есил адәмләр еди, түгәп кетиватимиз биз, санақлиқ қалдуқ. Аман бол, балам. Аман бол! – дегиничә қоллиримни чиң қисти. Көңлүм бузулуп чиқтим Сарихан момамниң йенидин. Өйгә йетип кәлгән заман, ялғузлуғумни пайдилинип, көз яш қиливалдим. Қарисам, гезит кәпту. Сарихан момам бурнимға пурап кәтти. Өп-чөрәмгә қарап қоюп, тезликтә гезитни алдимдә, узақ пуридим, ишта димиғимға сиңип кәткән офсетлиқ басмихана һиди. Көзлиримни жумуп, аста сийпап көрдүм, адәттики қәғәз! Сарихан момам қандақ сезидекинә? Йә ғәйрий бир қудрити барму? Әслидә, һечқандақ сир йоқ. Җавап шуки, Сарихан момамниң көзи тутулуп қалғини билән, қәлби қарғу әмәс. Әң муһими шу! Муһими – қәлбимиз зеһнини қараңғулаштурмаслиқ. Милләтпәрвәрлигимиз датлашмиса, ана тилимиз тазилиғи сақлинип, әвлаттин-әвлатқа мирас болуп келиватқан билимхумарлиғимиз, әмгәксөйгүчлүгимиз, тапқурлуғимиз, кәшпиятчилиғимизниң йеңи-йеңи пәллиләргә көтирилиши ениқ. Миллий гөзәллигимизни сақлап, бай мәдәнийитимизгә һәқиқий мәнада варислиқ қилиш имканийәтлирини қолдин бәрмәслигимиз лазим. Мениң бүгүнки әндишәм мошундақ. Бу һәрбир уйғурда болуши керәк! Чүнки биз Сарихан момидәк жүриги таза, вуҗуди атәш, есил әҗдатларниң әвлади!