• Абдумеҗит Дөләтов конкурсиға
• 13 Наурыз, 2019

Тил йоқ – милләт йоқ

Хәлқимизниң пәхри, қамусчи алим вә мутәпәккүр шаир Йүсүп Хас Һаҗип тил һәққидә «Әқил вә билим тәрҗимани — бу тил, рошән тил кишини йорутқучи, бил!» дәп тәкитлигән екән. Әйнә шу әҗдатлар мирас қилип қалдурған бебаһа ғәзнини көз қаричуғимиздәк сақлап, келәчәк әвлатқа қалдуруш бизниң муқәддәс вәзипимиздур. Бүгүнки күндә дуния йүзидә 6000дин ошуқ тил болса, униң йерими йоқап кетиш ховупи астида туриду. Бу Интернет торлиридин елинған мәлумат. Тилларниң йоқилишиға бәзи дөләтләрдә айрим милләтләрниң өз ана тилида оқутушни чәклиши вә шу милләт вәкиллириниң, болупму яшларниң өз ана тилини унтуп қелиши, тилиға, миллитигә нисбәтән һөрмәтсизлик, хаинлиқ қилиши, шундақла Интернет ториниң кәң қанат йейип умумлишиши сәвәп болидекән. Қайсиду-бир данишмән: «Әгәр милләтни йоқитимән десәң, атом бомбисиму, қуралму керәк әмәс. Сән илаҗисини қилип, туйдурмай, униң тилини йоқат», дегән екән. Немә дегән дәһшәтлик сөзләр. Көрүп турғинимиздәк, бир милләтниң милләт болуп сақлинип қелишида ана тилиниң әһмийити зор. Тилларға болған иззәт-һөрмәт дуниядики течлиқниң вә бирликниң сақлинишиниң асасий тириги. Тил – милләтниң әньәнилириниң, урпи-адәтлириниң әйниги. Тил – бизниң аң-сәвийәмизни қелиплаштуруп, уни мәдәнийәт уруғи билән толтуриду. Амма биз ана тилимиз биләнла чәклинип қалсақ йәнә болмайду. Биз өзимиз яшаватқан дөләтниң мустәһкәм болуши үчүн шу дөләтниң тилини билишимиз, хәлиқара сәһнигә чиқишимиз үчүн хәлиқара мунасивәт бағлаш тиллирини, шундақла еһтияҗға қарап җәмийәттә өзимизгә керәк болған башқиму тилларни билишимиз керәк. Мәлумки, қазақ тили – дөләттә җәмийәтлик мунасивәтләрниң барлиқ саһалирида қоллинидиған башқуруш системисиниң, қанун чиқиришниң, сот иши вә иш қәғәзлирини жүргүзүшниң тили. Демәк, дөләт тилини өзләштүрүш – һәрбир қазақстанлиқниң муқәддәс пәрзи. Чүнки қазақ тили — бизниң келәчигимиз. Биз бүгүнки күндә шуни мәғрур ейталаймизки, мустәқил елимиз Қазақстанда ана тилимизда әркин мунасивәт қилип, ана тилимизда билим елип, уни риваҗландуруп келиватимиз. Қазақ елидә бизниң өз тилимизда билим елишимиз үчүн барлиқ шараит яритилған. Шәхсән мән Алмута шәһиридики бүгүнки күндә нами дунияға тонулған Абдулла Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназиядә ана тилида билим алғиним билән пәхирлинимән. Җумһурийитимиздә уйғур тилида нәшир қилиниватқан «Уйғур авази» вә «Азия бүгүн» гезитлири, «Интизар», «Иҗаткар», «Әхбарат» журналлири, академиялик Уйғур театри, шундақла ана тилида билим бериватқан бирқанчә уйғур мәктәплири моҗут. Шуңлашқиму «Қазақстандики уйғурлар, бәхитлик уйғурлар» дәп бекар ейтилмиған. Билим ғәзнисиниң ачқучи – тил. Тил һәрқандақ милләт үчүн қиммәтлик вә қәдирлик. Әгәр биз һәрқандақ хәлиқниң тил тарихиға нәзәр ташлайдиған болсақ, униң бешидин кәчүргән вә һазирму кәчүрүватқан барлиқ тарихий һадисиләр ана тилида ипадилинип, сөз васитиси билән рояпқа чиқирилғанлиғини яхши байқаймиз. Әнди ана тилиниң мәзмун җәһәттин үстүнлүги вә әҗайип рәңдарлиғи еғиз вә язма әдәбиятниң қанчилик дәриҗидә екәнлигигә бағлиқтур. Ана тилини сөйүш вә қәдирләш, уни әмәлдә қоллиниш әйнә шу тил егилири болған милләт вәкиллириниң мәнпийитини гәвдиләндүриду. Демәк, ана тил – милләт моҗутлуғиниң капалитидур. Әгәр биз ана тилимизни сөйүшкә вә қәдирләшкә әһмийәт бәрмисәк, у вақитта биз үчүн бу ишни ким қилип бериши керәк? Һазирқи интайин тез тәрәққий етиватқан пән-техника вә компьютер-интернет дәвридә, милләтниң кәлгүси болған яшларниң ана тилини мукәммәл билиши вә униңдин үнүмлүк пайдилиниши билән биллә, башқа тилларни үгиниши, мүмкинқәдәр көп тиллиқ болуши дәвир тәливидур. Әлвәттә, әгәр биз бир тилнила билсәк, бир даирә чәмбиридин чиқалмай, униң сиртида йүз бериватқан аләмшумул вә хилму-хил вақиә-йеңилиқлардин хәвәрсиз, өзимиз билән өзимиз болупла, һазирқи җош уруп тәрәққий етиватқан дуния йеңилиқлиридин бехәвәр қаливеримиз. Әнди ана тилимиздин ташқири бир яки бирнәччә тилни өзләштүрсәк, башқа тәрәққий әткән милләтләр қатаридин орун елип, яшаш ихтидаримизму күчийиду һәм мәнивий йеңилинишқа қарап йүзлинимиз. Һәрқандақ милләтниң ана тили, қиммәт өлчими билән баһалиғанда, әлвәттә, бебаһа гөһәрдур. Шуңлашқа һәрбир милләт өзиниң тарихини, мәдәнийитини, әдәбият-сәнъитини вә һазирқи әһвалини тәл-төкүз хатириләп келиватқан тилини һәқиқий рәвиштә чин дилидин сөйүши керәк. Әнди миллий тилни сақлап қелиш, бейитиш, тәрәққий әткүзүш үчүн уни пәқәт асрашла азлиқ қилиду, бәлки тилниң егиси болған милләттә ана тилини қоғдаш вә уни риваҗландуруш паалийитини әмәлгә ашуридиған күчлүк миллий ирадә, нийәт, миллий роһ болуши керәк. Башқичә ейтқанда, биз үчүн гөһәр һесаплинидиған уйғур тилини сақлап қалимиз, қоғдаймиз вә уни техиму риваҗландуримиз дәймизкән, биринчи новәттә, пәрзәнтлиримизни ана тилимизда оқутушимиз, язғучи-шаирларниң әсәрлирини пат-пат оқуп турушимиз, ана тилимизда нәшир қилиниватқан гезит-журналлиримизға бир кишидәк өз ихтияримиз билән муштири болушимиз лазим. Мана шундақ қилсақ, бизниң ана тилимизни сақлап қелишқа ташлиған чоң қәдимимиз болиду. Мән узун жиллардин бери Қазақстан Язғучилар иттипақиниң оргини – «Жұлдыз» журналида әдәбий хадим болуп ишләватимән. Кәсипдашлирим билән қазақ тилидила әмәс, уйғур тилидиму сөзлишимән. Улар мени тәрҗимансизла чүшиниду. Мениң ана тилим – уйғур тили. Бу тил мениң қәлбимгә, вуҗудумға анамниң ақ сүти билән сиңгән. Демәк, тили бар хәлиқ өзини мәғрур һис қилип, әркин яшайду, алға қарап дадил қәдәм ташлайду. «Тил йоқ – милләт йоқ» дегән хәлиқ мақали бекар ейтилмиған. Мән дуниядики әң бай, әң чирайлиқ тилларниң бири – уйғур тилиниң қудритигә һәм униң мәңгүлүклигигә ишинимән. Зүбәйдәм ИМИНОВА. Алмута шәһири.