• Иҗадий портрет
• 13 Наурыз, 2019

Йеңи сада яңратқан

Әдәбиятимизда көрнәклик орун алған шаир Илахун Җәлиловниң иҗадийити билән мән бурундин тонуш. Униң «Вәсийәт» шеирлар топлимини оқуп чиққандин кейин шаир талантиға апирин әйләп, униң иҗадийити һәққидә өз пикир-мулаһизилиримни башқилар билән ортақлишишни мувапиқ көрдүм. Илахунниң әдәбиятқа қизиқиши мәктәптә оқуватқан чағлардила ойғанған. Тәлийигә яриша, униң устазлири кейин пешқәдәм педагог, алимлардин болуп йетишкән Һаким Мәшүров, Бүвихан Әлахунова, атақлиқ шаир Илия Бәхтия охшаш инсанлар болди. Болупму, Илахунға Илия Бәхтияниң тәсири күчлүк болди. Институтни пүтәргәндин кейин, Илахун шу кәмдики Хәшкиләң наһийәси Заря Востока йезисидики оттура мәктәпниң уйғур синиплириға муәллим болуп кәлди. Һалбуки, униң устазлиқ паалийити узаққа созулмиди. Бу кәмдә әдәбияттиму, мәтбуаттиму өзиниң әсәрлири арқилиқ көзгә көрүнгән шаирни миллий мәтбуатимизниң байрақдари болған «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиға чақиривалди. Дәсләпки әсәрлири мәктәптә оқуватқандила мәтбуатта елан қилинишқа башлиған униң әнди әдәбият мәйданиға ишәшлик қәдәм ташлап, иҗат қилишқа имканийити туғулди. Болупму һәрбий-деңиз флотида хизмәт қилиш шаирниң иҗадийитигә бөләкчә тәсир қилди. Шу арқилиқ Илахун уйғур шерийитигә деңиз мавзусини елип кирип, йеңилиқ ачти. Бу кәмдә униң «Деңиз садалири», «Муһит чиллайду» намлиқ китаплири йоруқ көрди. Дәсләпки китави чиққанда атақлиқ уйғур язғучиси Һезмәт Абдуллин мундақ дегән еди: «Илахун инимизниң китавини оқуп чиқтим. У бизниң әдәбиятимизға деңиз долқунини, деңиз садасини, деңиз нахшисини дәсләп елип киргән шаир. Илахунниң деңиз һәққидә язғанлирини оқуғанда чоңқур һаяҗанға бөлинип, деңизға нисбәтән иштияқиң ойғинип, вуҗудуңни гөзәлликни көрүш арзуси егиләйду». Кечиси әтрапни йорутуп, Толуқ ай қақахлап су кечәр. Деңизни гүлләргә толтуруп, Юлтузлар иңишип су ичәр. Шаир шуниңдин кейин «Йәргә тазим», «Интилиш», «Салам, хәлқим!», «Вәсийәт» намлиқ топламлирини йоруққа чиқарди. Улар шеирларниң һәрхиллиғи вә жуқури бәдиийлиги билән башқилардин пәриқлиниду. И.Җәлилов иҗадийәттә өз мәнпийитинила ойлимай, бәлки яш талантларни тәрбийиләш, уларниң әдәбият мәйданиға чиқишиға һәмкарлишиш бойичиму тилға аларлиқ ишларни атқурди. «Жазушы» нәшриятида уйғур әдәбияти бөлүминиң чоң муһәррири, «Уйғур авази» гезити Әдәбият бөлүминиң башлиғи хизмәтлирини шәрәплик атқуруп, әдәбиятимизға яш талантларниң көпләп келишигә ғәмхорлуқ қилди. Камаләткә толуп, мол тәҗрибә топлиғандин кейин И.Җәлилов нәсрий әсәрләрдиму қәлимини синап көрди. 1991-жили йоруқ көргән «Йеңичә яңриған аһаңлар» намлиқ һөҗҗәтлик повесть шуниңға мисал. Бу китап хәлқимизниң сөйүмлүк пәрзәнди, улуқ композитор, СССР вә Қазақ ССР Дөләт мукапатлириниң саһиби, СССР вә Қазақстан хәлиқ артисти Қуддус Ғоҗамияровниң һаяти вә иҗадий паалийитигә беғишланған. Әлвәттә, Қуддус акидәк бүйүк әдип тоғрилиқ китап йезиш интайин күчлүк җүръәттин ташқири чоң тәйярлиқ, жуқури маһарәт, чоңқур билимни тәләп қилидиғини сөзсиз. Мәзкүр китап ШУАР “Хәлиқ нәшриятида” әрәп йезиғида бесилип, тарихий Вәтинимиздиму кәң таралди. Шуниңдин кейин И.Җәлилов азатлиқ күрәшниң рәмзи, қәһриман қизи – Ипархан тоғрилиқ повесть язди. Бу повесть асасида түзүлгән пьеса җумһурийәтлик Уйғур театриниң сәһнисидә қоюлуп, хәлиқниң қизғин қарши елишиға еришти. Шаир иҗадийитидә тәбиәт лирикиси алаһидә орун егиләйду. Шаир «Рязань кәңлигидә», «Баянавул тәсиратлири», «Ғалҗат дияри», «Яркәнт қойнида» вә башқа шеир түркүмлиридә тәбиәтни интайин йеқимлиқ туйғулар илкидә маһирлиқ билән тәсвирләп бәргән. Даладин уссап кәлгән шамаллар, Еғинап ойнар чимәнлик кечип. («Көкчетав») Қариғайлар сайиси, Арам берәр җенимға. Ярашқан тал, арчиси, Җала асқан четинға. («Тағлирим») Пәзаға йейип беғир рәң нурин, Атқан әҗайип яздики таңлар. Сәзгүр бовайдәк ойғинар бурун, Көккә гедәйгән ақ башлиқ тағлар. («Тағ теңи») Хиялларға чөмгән һаңташ, дөңлири, Муңлуқ беқип, көзгә оттәк бесилар. Гиләм тоқуп өскән гия, чөплири, Путни орап, қоллиримға есилар. («Гөзәллик») Шаир өзи уруш жиллиридики еғирчилиқ мәшәқәтләрни нурғун тартқанлиғи үчүн бу мавзуға алаһидә қизғинлиқ билән мураҗиәт қилиду. Әвлаттин-әвлатқа сақаймас ярисини селип кәткән урушқа ләнәт оқуш билән биллә, Ғалибийәт үчүн әзиз җенини қурван қилғанлар алдида баш егип тазим қилип, уларниң муқәддәс исимлирини ядлаш пәрзимиз екәнлигини алаһидә тәкитләйду. Қаян кәттиңлар, әзиз жутдашлар, Қанчә дәвирләр силәрсиз өтти. Мискин анилар төкүп қан яшлар, Житим балилар зариқип күтти. *** Рус орминида, Кремль түвидә, Намәлум болуп ятқан силәрму? Будапешт, Вена, Берлин төридә Һәйкәлдә мәңгү қатқан силәрму? Ана жутини сеғинип қайтқан, Баһар әлчиси – қушлар силәрму? Дала, етизлар үстини япқан, Қип-қизил лалә гүлләр силәрму? («Мәңгүлүк ядлаш») Шаир, әң алди билән, вәтәнпәрвәр, өз хәлқи арзу-арманлириниң күйчиси, башқиларниң қәлбигә азатлиқ, һурлуқ туйғулири отини яққучи. Шу нуқтәий нәзәрдин қариғанда, бизниң хәлқимизниң ечинишлиқ тәғдири шаирларни, қәлби ойғақ иҗаткарларни азаплап, вәс-вәскә салидиғини сөзсиз. И.Җәлиловму мошу роһий мәйданниң алдинқи сепигә өз әсәрлирини атландурған. Униң «Бармусән, әҗдатлар дияри?» намлиқ шеирлар топлими циклидики әсәрләрни оқуғиниңда һаяҗанлиққа чөкүп қелишиң чоқум: Өзгә әл қувнақ яшар, қәдди улуқ, Бизгила тар екәнғу чәксиз аләм. Анидин туғулсаңму әркин болуп, Әркиңчә яшалмисаң – шуси әләм. Чидайлуқ, бәлки буму бизгә синақ, Хәнҗәрләр тавлиниду отта көйүп. Унтума адәмлигиң, хәлқим, бирақ, Дәһшити – мәһкүмлүккә қелиш көнүп. («Чегара»). Хәлқимиз тарихида җәңгиварлиқ роһта дүшмәнләргә қарши күрәшкән қәһриманлар симасиму ярқин рәвиштә өз әксини тапқан. Мәсилән, «Назугум өңкүри алдида» намлиқ әсәридә мундақ баянлайду: Өкүнүш, пушайман ичимни серип, Һәсрәттин аққан яшқа қетилди. Намәлум қудрәт көкрәкни йерип, Жүрәк тегидин нида етилди: Сөйүш үчүн издидим, Назугумниң излирин. Роһиға тазим әйләп, Пүкүлиду тизлирим. Иптихарим Назугум, Садақәттә ялғузум. Муһәббәтниң көкидә Парлақ, нурлуқ юлтузум. Тирикләрниң тириги, Ойғақларниң зериги. Уйғурларниң сепидә, Мәңгү соқар жүриги. Умумән, шаирниң хәлқигә, ана вәтинигә беғишлиған мошу түркүмдики шеирларни җәңгиварлиқ роһқа суғирилған, һурлуққа җаң уруп турған қәсидә дейишкә болиду. Шаир бу мавзуға йенип-йенип мураҗиәт қилип, «Қени?», «Кирорән гөзилигә», «Турпан вадиси», «Ғулҗа ямғури», «Яша, уйғурум», «Или бойлири», «Шәриқтин кәлгән нида», «Назугум өңкүри алдида», «Уйғур жутлириға», «Карван» охшаш шеирлирида техиму чоңқур пикирләрни ейтиду. Җәмләп ейтқанда, замандашлириниң дәрди, хошаллиғи, мәнавиятимизниң, маарипимизниң чириғини яндуруп, нәпәс алған һәқиқий шаир Илахун Җәлилов һәққидә қанчә йезилсиму, әлвәттә, азлиқ қилиду. Әдәбиятимизниң һәрхил жанрлирида үнүмлүк иҗат қиливатқан Илахун Җәлиловниң йәниму йеңи-йеңи әсәрләрни яритидиғанлиғиға ишәнчә һасил қилған һалда, униңға узақ өмүр, мустәһкәм саламәтлик яр болсун, дегән тиләкни изһар қилимиз. Музәппәр ЗАЙИТОВ, пешқәдәм устаз.