- Сәпәр тәсиратлири
- 21 Қыркүйек, 2012
Қуяш нурлирида чөмүлгән зимин
Җамбул наһийәсиниң Қарғали йезисида истиқамәт қиливатқан Исмайилҗан Иминов гезитимизниң турақлиқ муәллиплириниң бири. Униң қәлимигә мәнсүп мақалиларни гезитханлиримиз дайим қизғин қарши алиду. Бийил язда у атисиниң киндик қени төкүлгән қедимий диярни зиярәт қилип, тарихий вәтинимизниң бир нәччә шәһәрлиридә болуп қайтқан еди. Төвәндә биз униң әйнә шу җәриянда алған сәпәр тәсиратлирини гезитханлар диққитигә һавалә қиливатимиз.
Турпанниң иллиқ тәпти
Үрүмчидин йолға чиққан автомобиль Турпан шәһиригә жуқури илдамлиқта кәлмәктә. Йол интайин яхши. Униңда меңишниң өзи адәмгә һөзүр-һалавәт беғишлайду. Мана шәһәргиму йеқинлишип қалдуқ. Растимни ейтсам, мән башта бу қедимий шәһәргә мундақ чапсан йетип келимиз дәп ойлимиған едим. Турсунай һәдә әтигәндә биз туруватқан «Ақ сарай» меһманханисиға кәлгинидә, мениңдин Үрүмчиниң қайси йәрлирини көрүшни халайдиғанлиғим тоғрилиқ сориған еди. — Үрүмчи — әлвәттә, чоң заманивий шәһәр, — дедим мән Турсунай һәдиниң сөзигә җававән. — Униңда егиз, һашамәтлик беналар нурғун. Буниңға охшаш шәһәрләрдә мән бир әмәс, бир нәччә қетим болған. Амма мошу йәрдин һесаплиғанда арилиғи бари-йоқи 180 километр болған җайиға қедимий Турпан шәһири орунлашқан екән. Әгәр, мүмкинчилик болса, шу шәһәрни зиярәт қилсам дегән оюм бар еди... — Ундақ болса, Исмайилҗан, сизниң йолиңиз болидекән. Оғлум Бәхтияр бүгүн дәм алиду. У бизни нийәт қилған йериңизгә апирип кәлсун, — деди күлүмсирәп.Турсунай һәдә билән биз шу күни тонуштуқ. У бизниң Алмутидики қудимизниң йеқин дости екән. Һөрмәтлик дәм елишқа чиққан 55 яшлиқ бу аял өзиниң йешиға нисбәтән хелила яш көрүнәтти. Үрүмчи шәһиридә туғулуп, өскән у, ана тилидин башқа хәнзу тилиниму мукәммәл өзләштүргән болуп, өз дияриниң тарихи, географияси тоғрилиқ әтраплиқ мәлуматқа егә екән. Турсунай һәдә узун жиллар мабайнида Үрүмчидики телевидение вә радиода мухбир болуп ишләпту. Билим даириси кәң, һәрқандақ адәм билән чапсанла тил тепишип кетидиған у туғулуп өскән дияри тоғрилиқ саатлап сөзләшкә қадир еди. «Турпан шәһири Турпан ойманлиғиниң шималий қисмиға, җәнубий тағ етигигә җайлашқан. Бу чоңқурлуғи бойичә Өлүк деңиздин кейин иккинчи орунда туридиған йәр йүзидики қуруқлуқниң әң төвән қисми. Ойманлиқниң әтрапи Шәрқий Тянь-Шань теғи билән қоршалған, униң йенида Тәклимакан чөли моҗут. Ойманлиқниң узунлуғи — 100, кәңлиги — 50 километр әтрапида, — дәйду Турсунай һәдә. — Бу дуниядики әң иссиқ җайларниң бири. Ейтмақчи, бүгүн бу йәрдә нәччә градус иссиқкин?» — күлүмсиригиничә сөзини давам қилди у.
Униң икки оғли бар екән. Кичиги — актер, Үрүмчидики киностудиядә ишләветипту. Чоңи — 34 яшлиқ Бәхтияр, медицина университетини тамамлиған. Шәһәрдики ағриқханиларниң биридә хирург-сунуқчи сүпитидә паалийәт елип бериветипту. Бизни Турпанға елип маңғанму шу Бәхтияр. Турпанни көрүшкә дәсләпки қетим кетип барған Бәхтиярниң оғли — үч яшлиқ Қамранму биз билән биллә. Автомобиль мәнзилгичә болған йолни, тәхминән икки саатта бесип өтти. Йол бойидики электр энергиясини ишләп чиқириватқан йүзлигән шамал генераторлири бизниң диққитимизни җәлип қилди. Уларни санап чиқиш мүмкин әмәс, интайин нурғун. «Бу йәрдә һәтта күчлүк шамалму пайда беридекән» — деди аялим Арзигүл һәйранлиқ билән уларға беқип.
Биз даңлиқ «Айдин» көлиниң қешидин өттуқ. Бу Турпан ойманлиғидики әң чоңқур җай. Көлниң теги деңиз бетидин 154 метр 43 сантиметр төвән. У анчә чоң әмәс, умумкөләми 22 квадрат километрни тәшкил қилиду. Чоңқурлуғи 80 сантиметр. Сүйи интайин тузлуқ.
Турпан шәһиригә кириш алдида биз анчә егиз әмәс нефть чиқириш мунарилирини байқидуқ. «Бу тәвәдә углеводород интайин нурғун, нефть һәм газ ишләпчиқирилиду», — дәп чүшәндүрди Турсунай һәдә.
Шундақ қилип, шәһәргиму кирдуқ. Кондиционер ишләп турғачқа, машининиң ичи салқин еди. Амма сиртта 47 градуслуқ иссиқниң тәпти сезилип туратти. Биз машинидин чиққанда, әтрап һәқиқәтәнму чидиғусиз иссиқ екән. Бир дәқиқә мән өзәмни гоя русларниң мончисиға кирип қалғандәк һис қилдим. Бәхиткә яриша, бу дәсләпки өткүнчи тәсират болди. Чүнки бу йәрниң һаваси қурғақ болғачқа, иссиқлиқ тәпти биз тәрәптикигә қариғанда күчлүк болсиму, анчә билинмәйдекән. Шуңлашқа бираздин кейин мән иссиқни сәзмәй қалдим десәмму болиду вә беарам шәһәр билән тонушушқа башлидим.
Мәлумки, өткән әсирниң 20 — 70-жиллирида кона Алмута бағ-шәһәр болған дәйду. Заманивий Турпан болса, миң жил илгәркидәкла, бүгүнму чәксиз үзүмзарлиқниң ичидә турупту. Шәһәрниң һәммила йәрлиридә — һойлиларда, бағларда үзүм өсидекән. Шу түпәйли шәһәрдә узундин-узун бараңлиқ кочиларму моҗут. Үзүм сайисидики бәлдиңләрдә олтирип, параңлишиватқан ақ сақаллиқ бовайлар, ойнаватқан балилар, сәйлә қилип жүргән қиз-жигитләр көзгә әҗайип иллиқ көрүниду. Ахири тақитимиз түгәп, бизму машинидин чиқип, шундақ бараңлиқ кочиларниң биригә қәдәм ташлидуқ. Мени һәйран қалдурған нәрсә шуки, үзүм мевиси пишқан болсиму, уларни һеч ким үзмәтти. Мән бешимни көтирип, һәҗәплиниш илкидә мәй бағлиған үзүм сапақлириға қаридим. Йеқин йәрдики бәлдиңдә олтарған бовай мениң һәрикәтлиримгә қарап, бизниң чәт әлдин кәлгәнлигимизни дәрру чүшәнди. Биз иллиқ саламлаштуқ. У бизгә йәрлик турғунлар үчүн үзүм асасий җан беқиш мәнбәси екәнлигини чүшәндүрди. «Бу йәрдә үзүмниң йүздин ошуқ сорти өсиду, униңдин қақ, ширнә, мәй тәйярлиниду. Әҗдатлиримизниң бу әнъәниси миңлиған жиллардин буян сақлинип кәлмәктә» деди у.
Турпанға келиветипла мән шәһәр әтрапидики бағларда хорма, анар, шаптула, абрикос, алма, нәшпүт, етизлиқлирида узунталчиқлиқ пахта, ашлиқ, помидор, лаза, чәйзә, пияз вә башқиму көктат, зираәт түрлириниң өстүрүлидиғанлиғини байқиған едим. Бағлириму, етизлириму интайин сәрәмҗан. Һәммә өсүмлүк гүлләп, көкләп турған. Шундақ болсиму үзүм Турпан тәвәсиниң рәмзи, асасий мәһсулати болуп һесаплинидекән. Һәр жили август ейиниң ахирида, үзүм мәйрими уюштурулуп, униңға дунияниң һәммә йәрлиридин дегидәк миңлиған туристлар келип қатнишидекән.
Мән шәһәрниң икки тәрипигә дәрәқләр тикилгән кәң вә таза кочилирида сәйлә қилип, кона өйләргә, яңза-яңза дәрвазиларға нәзәр ташлидим вә әҗдатлиримизниң йәр үстидики кичиккинә җәннәткә қияс бу мөҗүзилик җайни чөлдә қандақ бәрпа қилғанлиғи тоғрилиқ ойлидим вә шу териқидики соал билән Турсунай һәдигә мураҗиәт қилдим.
«Турпан тәвәсиниң мундақ гүллинишиниң һәммә сири — каризларда» дәп чүшәндүрди у:
Мән, әлвәттә, даңлиқ Турпан каризлири тоғрилиқ көп аңлиған едим. У маңа гоя ривайәттәк билинәтти. Амма Бәхтияр бизни автомашиниси билән Турпанға йеқин Яр йезисиға елип кәлгәндә, мән бу мөҗүзини өз көзүм билән көрдүм. Бәхтияр тәрбийә көргән, билим даириси кәң вә интайин жуқумлуқ бала екән. Мән мундақ яшларни Қазақстандиму көп учратқан. Лекин Бәхтияр туғулуп өскән дияриға, униң тарихи билән мәдәнийитигә наһайити көйүнидиғанлиғи билән пәриқлинәтти. Шуңлашқа пүткүл сәпәр давамида у вә Турсунай һәдә маңа бу һәйран қаларлиқ тәвә һәққидә көп нәрсиләрни ейтип бәрди.
Ярда һазир мирасгаһқа айланған әҗайип яхши һаләттә сақланған каризлар моҗут. Әйнә шу каризларниң ярдими арқилиқ турпанлиқ әҗдатлиримиз буниңдин икки миң жил муқәддәм мошундақ гөзәл шәһәр-дөләтни қурушқа муваппәқ болған екән. Бу уйғурларниң хәлиқ сүпитидә шәкиллинишидә алаһидә әһмийәткә егә болған җай. Бүгүнки таңдиму каризлар бар үчүн Турпан гүллиниватқан өлкә болуп һесаплиниду. Аридин бир нәччә миңжиллиқлар өтсиму, адәмләр техичә бу чөллүкни аватлаштурушниң униңдин яхши усулини ойлап тапқини йоқ. Бу интайин иссиқ өлкә, бу йәрдә дәрияларму йоқ, ямғур-йешин болмайду десәкму болиду. Һава температурисиниң иссиқлиғидин вә шамал тәсиридин су чапсан һоға айлинип кетиду. Амма қедимий турпанлиқлар Тянь-Шань теғида қарниң, булақ көзлириниң барлиғини ениқлап, уни үнүмлүк пайдилинишниң усуллирини ойлап тапқан. Шу мәхсәттә тағ етигидә тик қудуқларни, андин тоғра каризларни қазған. Егизлиги тәхминән икки метрдәк болған Турпандики каризларниң умумузунлуғи бәш миң километрға йетиду. Қудуқларниң сани үч йүздәк. Қудуқларға жиғилип, андин йәр астидики каризлар арқилиқ еқип кәлгән су билән һәрбир үзүм, һәрбир дәрәқ, бепаян етизлиқлар суғирилиду. Униңдин адәмләрму пайдилиниду. Гүлләнгән бу тәвәдә йәр астидики каризларға елип чүшидиған мәхсус йол-йочуқларниң барлиғиниму көрүш мүмкин. Биз Ярдики әйнә шундақ йолларниң бири арқилиқ пәскә чүштуқ. Йәр-җаһан интайин қизип, иссиқ 50 — 60 градустин ешип кәткәндә, бир қисим турпанлиқлар вақтини йәр астидики каризларда өткүзиду. Сәвәви, бу каризлар тәбиий кондиционер хизмитини атқуриду.
Мени бу йәрдә қедимий турпанлиқларниң кәшпиятчилиқ қабилийитила әмәс, шундақла интайин әмгәкчанлиғи қайил қилди. Бу ишларниң һәммисиниң қол күчи билән әмәлгә ашурулғанлиғиға бүгүнки таңда ишиниш тәс. Адәттики қудуқтин су тартиватқанларни һәммисила көргән болса керәк дәп ойлаймән. Каризларни қезиш ишлириму нәқ шундақ усулда әмәлгә ашурулған екән.
Мән уйғур әмгәкчилири тәрипидин бәрпа қилинған йәр астидики бу надир иншаәтни арилап, узақ жүрдүм. Ериқтики су билән үз-қоллиримни жуюп, уни ичип көрдүм. Су соғ һәм интайин тәмлик екән. Мән уни Или Алитеғиниң булақлириниң сүйигә охшаттим.
Биз мәмнунийәт һасил қилған һалда йәр асти иншаитидин чиққинимизда, дәрру кариз қурулушчилири шәрипигә орнитилған һәйкәл диққитимизни җәлип қилди. Униңда ағамча билән қудуқтин челәктики топини тартиватқан вә униң қешида һарғин қияпәттә олтарған икки кишиниң симаси әкис әттүрүлгән. Турпанниң гүллиниши әйнә шу кариз қурулушчилириниң аччиқ тәри бәдилигә кәлгәнлиги муқәррәр.
Даңлиқ Турпан каризлириниң дуния мөҗүзилириниң бири болуп һесаплинидиғанлиғи талашсиз. Буни барчә аләм етирап қилиду. Хитайда болса, уни Улуқ Хитай сепили билән селиштуриду.
Бәхтиярниң оғли Қамранму дәсләпки қетим бу тарихий җайларни биз билән биллә зиярәт қилди. У һәрбир нәрсигә алаһидә қизиқиш вә диққәт билән қарап чиқти. Ишинимәнки, бу сәяһәт униң хатирисидә мәңгү сақлиниду.
***
— Исмайилҗан, сизниң бизниң бу қедимий шәһиримизниң башқиму тәрихий җайлирини зиярәт қилғуңиз келидиғанду? Мән сизгә Имин ваңниң мечитини көрүп келишни тәклип қилимән. Бу шәһәргә кәлгәнләрниң һәммиси дегидәк у кона мечитни көрмәй кәтмәйду, — деди Турсунай һәдә. — Мундақ тәклипни, әлвәттә, мәмнунийәт билән қобул қилимән, — дедим мәнму униңға миннәтдарлиғимни билдүрүп. Чүш мәзгили болуп қалған еди. Күн интайин қайнап кәтти. Сайилиқ йәрләрниң өзидә иссиқ 50 градусқа йәткән еди. Турғунлар иссиқтин қечип, мөкүвалғачқа, бәәйни шәһәр хәлқи қирилип кәткәндәк тәсират қалдуриду. Наган-нагандила нәләргиду алдирашлиқ билән кетип барған йолувчиларни учритиш мүмкин. Биз чайханиға кирип көзимизчә чапсан тәйярлап бәргән интайин аччиқ, бирақ наһайити тәмлик ләңмәнни һөзүрлинип йедуқ. Униң кәйнидин ичкән көк чайниңму, йегән тавузниңму тәми маңа башқичә билинди. Шуниңдин кейин Имин ваң мечитиға қарап йол алдуқ. Мечитқа кәлгәндә, мениң көз алдимда әҗайип җәзибикар мәнзирә намайән болди. Бизниң алдимизда һәйран қаларлиқ дәриҗидә ясалған чирайлиқ ибадәт қилиш иншаити қәд көтирип туратти. Мән илгири Бухарида болуп, у йәрдики бенакарлиққа аит даңлиқ ядикарлиқларни көргән едим. Амма Имин ваңниң мечити мени өзиниң башқисиға охшимайдиған бәләнтлиги вә улуғвар аддийлиғи билән һәйран қалдурди. Саат тили үчтин ашқан еди. Мечитта адәмму йоқ. Биз билет елип, мечит территориясиниң ичигә кирдуқ. Асманда парлиған қуяш һелиму нурлирини аләмгә тәкши чачмақта. Бирақ мән күнниң қайнақ тәптини һис қилмидим. Аяқ елишим гоя йениклишип кәткәндәк билинди. Жүгрәп дегидәк мениң билән биллә қәдәм ташлап келиватқан һәмралирим, җүмлидин Турсунай һәдә билән Бәхтияр мечитниң тарихи һәққидә новәт билән сөзләшкә өтти. Бу мечит уйғур мемарлири билән устилири тәрипидин 1778-жили селинған екән. Миллий нәқишләр билән безәлгән егизлиги 37 метрлиқ мунариниң сөлитигә диққәт ағдурмай мүмкин әмәс. Бу ШУАРдики әң егиз мунарә болуп һесаплинидекән. Униң ичидә чедириға елип чиқидиған бурғу шәкиллик пәләмпәй ясилипту. Мунариниң йениға Турпандики әң чоң мечит орунлишипту. Мана мошуларниң барлиғи биртуташ иншаәт болуп, униң һәммиси өз вақтида лай-топидин ясалған екән. Мечитниң қешида кона қәбирләрму бар болуп, уларға мошу шәһәрниң өткән әсирләрдики һөкүмранлири дәпин қилинған екән. Мечит Сулайман ваң тәрипидин Имин ваңниң хатирисигә селинған. У һазирму Алланиң йәрдики муқәддәс өйи болуп һесаплиниду. Бу йәрдә мәйрәмлик һәм җүмә намазлири оқулиду. Башқа вақитларда болса, дунияниң һәммила йәрлиридин келидиған туристларниң зиярәт қилиш орниға айлиниду. Биз мечиттин чиқип, шәһәр мәркизигә қарап йол туттуқ.***
Турпандики мәркизий тарихий мирасгаһ — бу һәҗәплинәрлик өлкиниң барлиқ надир тарихини өз ичигә алған заманивий бена. Саат төртләрдә күн бираз қайтқан еди. Кочилардиму адәмләр пәйда болушқа башлиди. Мирасгаһ алдида мән пәқәт уйғур тилидила әмәс, хәнзучә, инглизчә, немисчә, япончә сөзләватқан һәрхил милләт вәкиллирини көрдүм. «Бу йәрдә сизгә кәспий гидниң көпирәк мәлумат беридиғанлиғи ениқ. Һәр һалда у маңа қариғанда нурғун нәрсиләрни билиду» дегиничә, күлүмсириди Турсунай һәдә. Мән, әлвәттә, келиштим. Бәхтияр мирасгаһқа билет елип, гид хизмити үчүнму айрим һәқ төлиди. Ейтмақчи, гидлар һәрхил тилларда хизмәт қилидекән. — Силәрдә рус тилини билидиған гидлар барму? — дәп соридим улардин қизиқип. — Йоқ, — һәйранлиқ билән җавап бәрди кассир. Андин: — Бизгә МДҺдин рустиллиқ сәяһәтчиләр интайин аз келиду, — дәп қошуп қойди ақланғандәк әлпаз көрситип. — Уйғур тилидичу? — Әлвәттә бар, — җавап бәрди кассир. Бизгә йол көрситип, һәрбир экспонатниң тарихини чүшәндүргән яш қиз университетниң тарих факультетини тамамлиған екән. У инглиз тилиниму билидекән. Мән бу тәвәдә уйғур тилиниң һәрхил шевилирини дәсләпки қетим аңлидим. Биз, қазақстанлиқ уйғурлар, асасән Или шевисидә гәп қилидекәнмиз. Бу шевини ғулҗилиқлар вә Үрүмчи шәһириниң турғунлириниң мәлум қисми пайдилинидекән. Амма турпанлиқларниң тили — алаһидә бир дуния екән. Аста сөзлисә, әлвәттә, уларни чүшинишкә болатти. Амма бизгә хизмәт қилған Патимәм исимлиқ гид қиз чапсан сөзлигәндә, мән униң айрим сөзлирини чүшинәлмидим. Шуңлашқа бәзидә униңдин тәкрар ейтип беришни соридим, бәзидә Турсунай һәдә билән Бәхтияр маңа ярдәм қилди. Шундақ болсиму, мән мирасгаһтики һәрбир экспонатни диққәт билән көздин кәчүрдүм, Патимәмниму зеһин қоюп тиңшашқа тириштим. Қедимий Турпан Улуқ Ипәк йолиниң шималий қисмиға җайлашқан. Нәқ шу географиялик орни шәһәр тәғдиридә алаһидә муһим роль ойниди. Һазирқи Турпанниң шәрқий-җәнубиға қарап тәхминән 46 километр жирақлиққа җайлашқан қедимий Идиқут шәһириму яхши сақлинипту. Өз вақтида буддизмниң мәркизи һесапланған бу шәһәрдин Шәриққиму, Ғәрипкиму йол болған. Патимәм бизгә шундақла Турпанниң ғәрип тәрипидики 13 километрлиқ арилиқта қедимий Ярғол шәһириниң болғанлиғиниму ейтип бәрди. Һазир униң харабилири сақланған. Бирақ мирасгаһта көргәнлирим арисида мени һәммисидин һәйран қалдурған нәрсә, қуруп, қетип қалған җәсәтләр болди. Улар интайин яхши сақлинипту. Үз қурулуши, қол-аяқлири, қуруқ териси очуқ көрүнүп туратти. Бәзи бир җәсәтләргә икки миң жил болса, бәзилири бир нәччә йүз жиллиқ тарихқа егә. Мән дәсләп көргән мурдиниң түвидә узақ турдум. Чүнки, уни мирасгаһтики бирдин-бир җәсәт дәп ойлиған едим. Амма ундақ қатурулған җәсәтләр бу йәрдә нурғун екән. Уларниң арисида әрләргә, аялларға, балиларға тәәллуқлириму бар. Бир йәргә дәпин қилинған әр вә аял кишиниң җәсидигә алаһидә диққәт бөлмәй мүмкин әмәс. Әтималим, улар әр-аял болған болса керәк. Уларниң бойлири интайин узун екән. Әрниң бойи икки метрдин ошуқ, аялниң тәхминән икки метрдәк. Ишәнгүсиз, бирақ уларниң кийим-кечәклириму яхши сақлинипту. Мирасгаһта мән аялларниң юбкилирини, көйнәк-халатлирини, әрләрниң иштанлирини, гиләм парчилирини көрдүм. Ташқи қияпити вә кийим-кечәклири арқилиқ кимниң йәрлик турғун, кимниң бу тәвәдә меһманға келип вапат болғанлиғини ениқлашму мүмкин. Бу җәсәтләрниң һәммиси кейинки жилларда көргән дәһшәтлик фильмларниң қәһриманлирини ядимға салди. Һазирла улар орунлиридин туруп меңип кетидиғандәк туюлатти. Өтмүшниң қедимий дунияға тәәллуқ қисми тарих бойичә мени әң қизиқтуридиған бөлүм болуп һесаплиниду. Кичигимдә қедимий Мисир, Эллада, Рим, Шәриқ тоғрилиқ китапларни көп оқуған едим. Мән нәзәримдә бальзамлашниң — пүтүнсүрүк илим екәнлигини яхши чүшинәттим. Қедимий Мисирда бу илимни қаһунлар өзләштүргән еди. Улар, мәсилән, вапат болған фараонларниң җәсәтлирини қатурувалған. Бу өз вақтида өлүмгә нисбәтән наразилиқниң бир ипадиси болған. Ленин вапат болғандин кейинму, 1924-жили Мавзолейниң йенида даһиниң җәсидини сақлаш мәхситидә пүтүн бир илмий лаборатория тәшкил қилинған еди. Бирақ көплигән турпанлиқларниң җәсәтлириниң яхши сақлинип, әйни һалитидә қетип қелишиниң сири немидә? Буни бизгә гид яхши чүшәндүрүп бәрди: «Бу җәсәтләрниң көпчилиги Турпандин шәриқ тәрәпкә қарап 40 километр маңғандин кейин учришидиған қедимий Астана шәһириниң астидин тепилған. Улар бәш метр чоңқурлуқтики қумлуқларға дәпин қилинған екән. Интайин иссиқ һәм қуруқ һава қәбирләрниң шундақ таза һаләттә турушиға шараит яратқанки, нәтиҗидә җәсәтләр қуруп, әйни петичә қетип қалған» — деди Патимәм. Мирасгаһта мән шундақла бу қедим зиминниң мәдәнийити билән тарихини ипадиләйдиған көплигән қол язмиларниму көрдүм. Улар түрлүк-түмән йезиқларда, һәрхил тилларда йезилған екән. Мәсилән, бу йәрдә қедимий уйғур йезиғида, хитай иероглифлирида, бир-биригә чирмишип кәткән әрәп һәриплиридә пүтүлгән хәтләрни көрүш мүмкин. Мирасгаһтики экспонатларниң мәлум қисми 850 — 1335-жиллар арилиғида һөкүм сүргән Турпан Идиқутлуғиниң тарихини әкис әттүрәтти. Бу дөләттә уйғур будда мәдәнийити наһайити җошқун тәрәққий әткән. Шу мәзгилләрдә сәнъитимиз риваҗлинип, уйғур тилида һәм уйғур йезиғида йезилған көплигән әдәбиятлар мәйданға кәлгән. Мениң тәңтушлиримниң арисида Артур Конан Дойлниң «Тәнһа қалған аләм» («Затерянный мир») вә Владимир Обручевниң «Плутония» намлиқ китаплирини оқумиғанлар аз болса керәк. Бу китапларда муәллипләр язма тарих пәйда болуштин илгири моҗут болған һәрхил җаниварлар билән учришиду. Мән мирасгаһтики һәрхил динозаврларниң сүйәклирини көргәндә, уларниң бәзилири толуқ дегидәк сақланған, улардин көз үзәлмәй қалдим. Демәк, пәқәт мәңгү музлуқларла әмәс, бәлки қум вә интайин иссиқ температуриму қедимий адәмләрниң, һайванатларниң җәсәтлирини әйни петичә сақлашқа қабил екән» дегән хуласигә кәлдим. Патимәмниң ейтқанлирини ялғуз мән әмәс, мәзкүр тәвәниң җай-җайлиридин кәлгән йәрлик турғунлардин тәркип тапқан топниңму аңлиғанлиғи мени интайин хурсән қилди. Чүнки мән уларниң өз миллитиниң тарихиға қизиқидиғанлиғини байқидим. Ушбу мирасгаһта үч сааттин ошуқ болдум. Турсунай һәдә билән Бәхтияр мениң ички кәчүрмилиримни чүшәнди, әтималим, һеч алдиратмиди. Амма кичиккинә Қамран һерип қалған еди. Шуниңға қарап мән Үрүмчигә қайтиш керәклигини чүшәндим. Өткән үч саат ичидә биз Патимәм билән интайин иллиқ мунасивәттә болдуқ. Шу җәриянда у худди мениң кона тонушумдәк болуп кәтти. — Силәр ким вә қәйәрдин кәлдиңлар? — дәп сориди у хәйирлишиш алдида. — Биз тарихий вәтинимизни көрүш үчүн Қазақстандин кәлдуқ. Әсли кәспим — муәллим, — дедим униңға. — Патимәм биз билән иллиқ хошлишип, сәпиримизниң ақ йоллуқ болушиға тиләкдашлиқ билдүрди.***
Түн. Автомобиль Турпандин Үрүмчигә қарап учуп дегидәк келиватиду. Кондиционер ишләп турғачқа, машининиң ичи салқин. Шуңлашқа мән хиялән Турпанниң иллиқ тәптини кинидим. Кичигимдин тартипла мән «мисиршунаслиқ» («египтология») пәниниң барлиғини биләттим. Мана әнди бу тәвәдә мән әҗайип сирлиқ өлкиниң тарихини, мәдәнийитини тәтқиқ қилидиған турпаншунаслиқ пәниниңму моҗутлуғидин хәвәр таптим... Әтә сәһәрдә мән самолет билән атамниң киндик қени төкүлгән жут — Қәшқәргә учимән. Шундақ қилип, өмүр бойи арман қилған шәһәрни зиярәт қилмақчимән. Амма мән һазир машинида келиветип, бир көрүп мәңгүлүк риштим бағланған Турпанни йәнә бир қетим көрүшкә несип қилсекән дәп Алладин илтиҗа қилдим. Исмайилҗан ИМИНОВ.(Давами бар).
489 рет
көрсетілді0
пікір
