• Әхбаратлар еқими
• 19 Наурыз, 2019

Деханниң шарапити

Шәхсий архивимда Панфилов наһийәсиниң өтмүшигә даир хелә материаллар сақлақлиқ турупту. Шуларниң бири – «Коммунизм туғи» гезитида берилгән «Һиммитиңларға апирин, Өсәк вадисиниң мәртлири» дегән чоң мавзуда қош бәттә берилгән материаллар. У наһийә деханлириниң 1978-жили ашлиқ, җүмлидин көмүқонақ йетиштүрүштики чоң утуғиға беғишланған. Қош сәһипигә йәнә бир қур қарап, бәзи мақалиларни оқуп чиқтим. Йеза егилиги ишләпчиқиришиниң көрнәклик тәшкилатчиси, Калинин намидики колхозниң рәиси Имәр Белаловниң «Биринчи болуп» сәрләвһилик мақалисида «Мана жил бойи тәшкиллик билән қилинған шиҗаәтлик әмгәк өз мевисини бәрди. Деханлиримиз Вәтән сеңиға мәҗбурийәттики миң центнер орниға, наһийәдә биринчи болуп, 176 миң центнер гибрид вө сортлуқ көмүқонақ денини қоюп, чоң ғалибийәт қазанди. Бийил егилик бойичә 100 центнерчилар саниму көпәйди, йәни уларниң сани өткән жили йәттә болған болса, бийил 20дин ешип кәтти. Тәҗрибилик дехан Тайир Йүсүпов өз участкисидики «ЗПСК-ІА» сортлуқ көмүқонақниң һәр гектаридин 155 центнердин таза дан йетиштүрүп, вилайәт бойичә рекорд яратти...» дәп йезипту. Буни оқуп, хияллирим анчә жирақ әмәс өтмүшни чарлап кәтти. Тайир ака көз алдимда гәвдилинип, униң билән шу жили учришип, хошаллиғиға ортақлашқанлиғимни көз алдимға кәлтүрдүм... Деханниң рекорд яратқанлиғи тоғрилиқ хуш хәвәр тәвәгила әмәс, жирақ яқларғиму тез кәтти. Алди билән йолға чиқишқа журналистлар алдириди. Мәнму нишанға алған Пәнҗим йезисиға хелә әтигән йетип кәлдим. Икки қәвәтлик колхоз идарисигә қәдәм тәшрип қилғинимда рәис Имәр ака Белалов, партком кативи Турғанҗан Розахунов вә баш агроном Әғзәм Мәрүпов муһим бир мәсилә һәққидә сөһбәтлишиватқан екән. Ичкиригә қәдәм тәшрип қилишимға диққәтни маңа бөлүп, хуш қарши алди, кәйпиятлири үстүн. Мундақ һаләттә өзәңниму әркин сезисән. Егилик рәһбәрлирини йәткән әмгәк төһписи билән тәбриклидим. – Бу деханлиримизниң жил давамида төккән тәриниң, қилған һалал әмгигиниң әҗри. Әгәр һәммиси Тайирдәк йәргә меһир бағлап ишлигән болса, буниңдинму чоң утуққа йәткән болар едуқ, — деди Имәр ака мәхситимдин учур тепип. Өзара сөһбәтлишип хелә олтардуқ, атақлиқ дехан тоғрилиқ бираз мәлуматларға егә болдум. Бири хәвәр йәткүзгән болса керәк, шу арида кабинетқа әллик яшлар чамисидики дехан салам берип кирип кәлди. – Кәл, Тайир ака, сениң даңқиңни аңлап, журналистларму йетип кәлди, — деди агроном уни олтиришқа тәклип қилип. У чуғи кичик, сәл ойчан, наһайити аддий инсандәк көрүнди маңа, рекордлуқ һосул алсиму, чирайидин һечқандақ мәғрурлиниш сезилмәтти. Бираздин кейин деханниң өйидә болдуқ. Җоза әтрапида гепимизни давамлаштурдуқ. Дехандин өз иши һәққидә ейтип беришни илтимас қилсамму у гәпни башқа яққа — ишдаш, жутдашлириға бурайду. Ахири өзи һәққидә гәпни еғир нәпәс алған һалда аста башлиди... Тайир ака Пәнҗим йезисида 1927-жили дунияға кәлгән екән. Бәш йешидила ата-анисидин айрилипту. Асрайдиған бирәр туққиниму болмиғачқа күнлири кишиләр ишигидө өтти. Әшундақ еғир күнләрнин биридә уни ата-анисиниң йеқинлириниң бири шәһәрдики балилар өйигә апирип өткүзүветиду. Бу йәрдә униңға қайта җан киргәндәк болди, үч вақлиқ тамақ, ятидиған җайиму яхши, билим елишқиму шараит бар. Жиллар өтүп, Тайир һәммә җәһәттин чиниқип, камаләткә йәтти, арзу-арминиму аз әмәсти. Лекин шу жиллири туюқсиз башланған уруш һәммини хану-вәйран қиливәтти. Пәнҗимлик жигитләрму топ-топ болуп, мәйданға атланди. Арқа сәптики барлик ишлар аяллар билән өсмүр-балилар зиммисигә чүшти. Шу сәптә Тайирму болуп, жигитләргә хас ирадә билән ишләп, икки-үч адәмниң нормисини орунлиди. Төрт жилға созулған уруш ахири ғалибийәт билән аяқлашти. Сақ қалғанлар жутиға келип, сәпкә кошулди. Күч-кувәт қалақлашқан хәлиқ егилигини тикләш, риваҗландурушқа сәпәрвәр килинди. Шу сәптә пидакаранә әмгәк қиливаткан 1949-жилниң яз күнлириниң биридә Тайир Йүсүпов наһийәлик һәрбий комиссариатқа чақиртилиду вә йолланма билән — Буқтырма ГЭСиниң курулушиға атлиниду. У чоң курулушта әстаидил әмгиги билән өз үлүшини қошуп, жутиға қайтип келиду. Колхозда кәтмән тутуп, деханчилиқ саһасида әмгәк килиду. У жиллири Пәнҗим етизлиқлирида буғдай, арпа, териқ, зима, әпийүн, һәтта кәндирму өстүрүлүп, барлиғидин яхши һосул елинди. Бирақ дарамәт аз. Бу әһвал башқа егиликләргиму хас еди. Шуңлашқа наһийәдики «Октябрьниң 40 жиллиғи» колхозиниң ишбиләрмән рәиси көп ойлаштурулғандин кейин өткән әсирниң әллигинчи жиллириниң оттурилирида көмүқонақ өстүрүшни қолға алдидә, тез илгириләшкә қол йәткүзди. Бу башланмини башқа егиликләр қоллап-қувәтләп, қизғин қолға алди. 1957-жили Николай Головацкийниң орунбасари Имәр Белалов тәвәдики чоң егиликләрниң бири – Калинин намидики колхозниң рәиси болуп сайлиниду. Уму егиликниң ихтисадини көтириш үчүн чоң ишларға җүръәтлик тутуш килиду, җүмлидин көмүқонақ мәйданини кәңәйтип, етизлиқлардин мол һосул елиш чарилирини әмәлгә ашурушқа башлайду. Йеңи бригадилар звенолар қурулуп, уларни башқуруш тиришчан, әмгәксөйгүч кишиләргә тапшурулиду. 1959-жили шундақ звеноларниң биригә Тайир Йүсүпов рәһбәрлик қилиду. У көмүқонақ зираитини өстүрүштә йетәрлик тәҗрибигә егә әмәс еди. Тиришип, интилип жүрүп, зираәтни өстүрүшниң технологиясини чапсан өзләштүрүвалиду, уни звено әзалириғиму үгитиду. Дәсләпки жили улар участкидики көмүқонақниң гектаридин жигирмә центнердин һосул алған болса, бара-бара уни техиму көпәйтиду. 1978-жили Тайир егилик аиләвий звено қуруп, ишини давамлаштуриду. Рәпиқиси Гүлбадәм кәтмән чепип, су тутмисиму, мейизлик таам тәйярлап, ашпәзлик ишини атқуриду. Оғуллири Исмайил, Исрайил вә Талипҗан вақит билән һесаплашмай, сапалиқ әмгәк қилиду. Нәтиҗидә бу звено шу жили һосул йетиштүрүштә рекордлуқ көрсәткүчкә қол йәткүзиду. Звено коллективи 50 гектар мәйданда өстүргән көмүқонақтин 7750 центнер таза дан елип, жилни 42 359 сом таза дарамәт билән йәкүнләйду. Бу наһийә деханлири арисидики әң жуқури көрсәткүч еди. Униңдин кейинки жиллириму дехан пәллидин төвәнләп кәткини йоқ. Тайир Йүсүпов колхозниң йеза егилиги ишләпчиқиришида йеңилиқ — коллективлиқ болавелиш усулиниң дәсләпки башламчисидин болди. Униң изидин маңғучилар қатари тез көпәйди, звенолар, кейинирәк терилғу бригадилири мошу усулда әмгәк қилишқа көчти. Жил йәкүни шуни көрсәттики, һосулдарлиқ көтирилип, ашлиқ йетиштүрүш ашурулди, униң тән нәрқи әрзәнлиди. Шу жиллири деханчилиқ саһасидинла алтә миллион сомдин ошуқ дарамәт чүшти. Кейинки жиллири ашлиқ йетиштүрүш техиму көпийип, дарамәт миқдари көпәйди. Мундақ утуқларға тәҗрибилик дехан Тайир Йүсүповниң қошқан салмақлиқ үлүши бар. Униң көп жиллиқ шиҗаәтлик әмгиги һөкүмитимиз тәрипидин мунасип баһаланди. Көксидә Әмгәк Қизил Туғи, «Һөрмәт Бәлгүси» орденлири, көплигән медальлар, шуниң ичидә Пүткүл иттипақлиқ хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисиниң алтун, күмүч медальлири парлиди, әмгәктики ғалибийити үчүн Қазақстан ССР Дөләт мукапитиниң лауреати аталди, вилайәтлик кеңәшкә депутат болуп сайланди. Қисқиси, җан көйдүрүп қилинған әмгәк деханға шан-шәрәп бәхш әтти. Пәнҗим етизлиқлирида униң өчмәс изи қалди. Ойландуридиған йери шуки, молчилиқ яратқан атақлиқ дехан һазир аримизда йоқ. Бүгүнгичә яшап, қилған меһнитиниң һалавитини көрүшигә несип болмиди. Исмиму унтулуп қалғандәк. Жутқа барсам, у тоғрилиқ гәпни аңлимаймән. Бирақ Тайир Йүсүповни унтуйдиған инсан әмәс, униң мәзмунлуқ әмгәк йоли әвлатлириға үлгә болғусидур... Абдукерим ТУДИЯРОВ.