• Әхбаратлар еқими
  • 19 Наурыз, 2019

«Херидарниң хаһиши – қанун!»

Рашидәм РӘҺМАНОВА, «Уйғур авази» Көмүқонақ – дуниявий әһмийәткә егә йеза егилиги мәһсулатлириниң бири. У һосулдарлиғи бойичә буғдайдин кейинки иккинчи орунни егиләйду. Шуңлашқиму буниңдин кейин йеза егилиги комплексиниң тәрәққиятиға беғишланған «АПК – 2017 – 2019» Дөләт программиси даирисидә көмүқонақ өстүрүшкә көпирәк көңүл бөлүнидиған болиду. Йеқинда биз Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Палтивай йеза округида 20 жилдин бери элитилиқ-уруқлуқ көмүқонақ пәрвиш қилип келиватқан «Будан» җавапкәрлиги чәкләнгән ширкитиниң Баш мудири Еркен Көкенулы ШӘКЕЕВ (сүрәттә)билән учришип, көмүқонақниң пайдиси вә мәһкиминиң ушбу йөнилиштики паалийити һәққидә сөһбәтләшкән едуқ. – Еркен Көкенулы, алди билән өзиңиз рәһбәрлик қиливатқан мәһкиминиң паалийитигә тохталсиңиз? – Мән 2002-жилдин мәзкүр мәһкимигә рәһбәрлик қилип келиватимән. Бу йәрдә алди билән елимиздики уруқлуқ көмүқонақни көпәйтиш үчүн тәр төкүватқан Марат Жәкиулы Сәрсеновниң бебаһа әмгигини атап өтмәй мүмкин әмәс. Чүнки у 2001-жили Палтивай йеза округида ташлинип кәткән көмүқонақ заводини сетивелип, ушбу саһада илғар тәҗрибиси түпәйли исми дунияға тонулған чәтәллик алимлар билән бирликтә «Продресурс» заводини тәшкил қилди. Униң тәркивидә көмүқонақниң Югославиядә моҗут болған сортлирини Қазақстанда пәрвиш қилиш мәхситидә «Будан» кооперативи қурулди. Униңға сербиялик «Земун поле» илмий-тәтқиқат институтиниң алими, доктор Лазар Койич вә қазақстанлиқ алим Диляра Айгозина рәһбәрлик қилип, елимиздә дәсләпки шәхсий илмий-тәтқиқат мәркизи бәрпа болди. Марат Жәкиулы бу саһада асасий стратегиялиқ йөнилиш –һосулдарлиғи вә сүпити җәһәттин жуқури генетикилиқ иқтидарға егә көмүқонақ гибридлирини бәрпа қилиш, уларни маркетингтин өткүзүш йолини таллавалди. Мәһкимә йеңилинип, заманивий техника билән тәминләнди. Тәҗрибилик кадрлар җәлип қилинди. Аста-аста мәһкиминиң маддий-техникилиқ базисиму мустәһкәмләнди. – Уруқлуқ көмүқонақ йетиштүрүштики тәҗрибиңиз һәққидә ейтип бәрсиңиз? – Мениң асасий мутәхәссислигим – агроном. Мошу мәһкимидә алимлар Лазар Койич вә Диляра Айгозинаниң рәһбәрлигидики топта ишләп жүрүп, уруқлуқ көмүқонақни пәрвиш қилиш тәҗрибисини өзләштүрдүм. Шу әснада Койичтин мәзкүр саһани тәрәққий әткүзүш бойичә көп нәрсиләрни үгәндим. У чарәк әсирдин көпирәк вақит мабайнида елимиздә илмий паалийәт жүргүзүп, көмүқонақ гибридиниң көплигән түрлирини бәрпа қилди. Һазирму үнүмлүк ишләватиду. Бүгүнки күндә мениң агрономия саһасидики билимим әмәлий тәҗрибә билән бейимақта. – Ундақ болса, йеза егилиги хадимлирини қизиқтуридиған соалларға көчәйли. Бу болсиму, базар ихтисади вә униңдики күндин-күнгә өсүватқан риқабәтчилик. «Буданни» шуниңға қабил дәп һесапламсиз? – Тоғра ейтисиз, риқабәтчилик күндин-күнгә күчийиватиду. Атап кетиш керәкки, көмүқонақниң терилғу мәйданиниң кәңийишиму шу риқабәтчиликкә мунасивәтлик. Шуңлашқиму көмүқонақ базирида йеңи уруқларниң пәйда болушини халаймиз. Бу бизни уруқниң сүпитини яхшилашқа дәвәт қилиду. Бизниң гибридлиримиз дайим җумһурийәт базирида 60 – 70 пайизни егиләп кәлди. Бу йосунда биз йеза егилиги хадимлириниң уруқлуқ көмүқонақ вә гибридларни таллавелишта билим вә тәҗрибиси йетәрлик дәриҗидә дәп һесаплаймиз. Чүнки улар уруқни өзлириниң ихтияри билән таллавалалайду. Әнди уруқни баһалиған чағда биз өз пайдимизни әмәс, бәлки херидарлиримизниң мүмкинчиликлирини һесапқа алимиз. Чүнки уларму бизгә охшаш шараитларда әмгәк қилиду әмәсму! Бу йәрдә инфляцияни сүнъий ясавелишниң һаҗити йоқ, дәп ойлаймән. Ечинарлиқ йери, сетилидиған көмүқонақниң баһаси жилдин-жилға бир орунда туруватиду. Очуғини ейтсам, чәт әлниң қиммәт баһалиқ уруғини сетивелип, төвән һосул еливатқанларға һәйран қалимән. Әмәлиятта көмүқонақ пәрвиш қилишта пәқәт тамчилитип суғириш йолини пайдилиниш арқилиқла жуқури һосул елишқа болиду. Чүнки көмүқонақниң яхши йетилиши үчүн пайдилинилидиған минераллиқ оғутлар билән стимулятор суюқлуқ тәркивидә тарилиду. – Еркен Көкенулы, бәзи херидарлириңизниң «Буданниң» көмүқонақ гибридлири һосул жиғиш вақтида һаҗәт дәриҗисидә қуримайду, шу сәвәплик уруқниң нәмлиги жуқури» дегән пикригә немә дәйсиз? – Һәқиқәтәнму, ундақ гәп бар. Ениқ билимәнки, һәр жили селекциялик мәйданлиримизда чәтәллик гибридларни пәрвиш қилсақму, биз ундақ йолларни һәргиз қолланмаймиз. Муһими, таллавелиш истималчиниң өз әркидә вә херидарниң ейтқини дайим дурус. Һазир, сиз билән сөһбәтлишиш җәриянидиму, мән өз товаримизни реклама қилиштин жирақмән. Униңдин жирақмән. Бийил «Буданниң» мәһсулати интайин жуқури еһтияҗға егә болди. Әлвәттә, биринчи новәттә, биз өз елимизни мәһсулат билән тәминләп вә униңдин кейинла Россияниң Краснодар өлкисигә, Воронеж вилайитигә, Хакасиягә, Қирғизстан вә Өзбәкстанға экспортқа чиқиримиз. Соалиңизниң дәсләпки бөлүмигә, йәни һосулниң нәмлигигә кәңирәк тохталғум келиватиду: бу йәрдә барлиқ нәрсә мәһсулат ишләп чиқарғучиниң қандақ мәһсулат елишни көзләйдиғанлиғиға бағлиқ. Мәсилән, «ФАО 700» охшаш кәч йетилидиған гибридларниң һосулдарлиғи вә биохимиялик тәркиви (белок, крахмал) жуқури болиду. Униңдин тәйярланған озуқниң һәзим қилиниш алаһидилигиму күчлүк. Бизниң гибридлар йәрлик шараитта пәрвиш қилинғачқа, Қазақстанниң һәрқандақ агроэкологиялик зонилириға лайиқ һәм чидамлиқ келиду. Биз фермерларға «ФАО» маркилиқ гибридниң 100дин 700гичә болған түрини тәвсийә қилимиз. Һазир истималчилар көмүқонақниң гибридиға вә униң биологиялик тәркивигә, қуш яки мал озуғи үчүн ярамлиқ яки ярамсиз екәнлигигә, ун яки ярмиға лайиқ яки лайиқ әмәс екәнлигигә алаһидә көңүл бөлиду. Бизму улар билән келишим-шәрт түзгәндә, қайси гибридниң қуш вә мал озуғиға, қайси гибридниң крахмал вә ширнигә, қайси гибридниң силосқа лайиқ екәнлигини чүшәндүримиз. Көмүқонақ пәрвиш қилиштики муһим нәрсә – жуқури һосулдарлиқ вә униң өз дәриҗисидә қуруп, йетилиши үчүн уруқни өз вақтида чечиш. Көпжиллиқ тәҗрибимиздә биз уруқни әтигән чечишниң үнүмлүк екәнлигигә көз йәткүздуқ һәм апрель ейиниң бешидинла уруқ чечиш мәвсүмини башлаймиз. Һосулниң нәмлигигә бағлиқ қошуп кетидиған йәнә бир нәрсә, әнъәнивий методикиларни пайдиланған дурус. Йәни бир мәзгилдә йетилидиған гибридлар топидики һәрхил селекция гибридлирини селиштуруш керәк. Шу чағда қайси гибрид өз тәркивидики суни тез чиқиридиғанлиғи, қайсиниң узаққичә сақлап қалидиғанлиғи ениқлиниду. Деханлар билән болған учришишларда мән дайим уларға «бизгә келип, тәҗрибимизни көрүңлар, үгиниңлар» дәймән. Мәһкимимизниң гибридлаштуруш вә илмий-селекциялик мәйдани дайим очуқ. Шундақла көмүқонақ-калибр заводиға келип, у йәрдики ишимизниму көрүшкә болиду. Тәҗрибимиз дуниявий стандартлар билән тәҗрибиләргә җавап бериду. Уруқлуқ зираәт тоғрилиқ қанунға риайә қилған һалда, дөләт органлири тәрипидин дайим тәкшүрүш ишлири жүргүзүлиду. Раст, башта, йәни элитилиқ-уруқ мәһкимиси вә оригинатор статусиға егә болғичә, һөкүмәт тәрипидин тәләпләр интайин жуқури болди. Биз шуниңға мувапиқ синақларниң барлиғидин сүрүнмәй өттуқ. Шу тәләпләр бүгүнму өзгәргини йоқ. «Буданниң» гибридлиқ көмүқонақлиридин елинған ашлиқниң нәмлиги һәққидә йәнә бираз тохталмақчимән: һәрбир гибридниң өз алаһилидиги вә қәрәли бар. Мошуни әскә алғач, яхши һосул елиш үчүн егиликләр бирнәччә гибридниң уруғини териши һаҗәт. Улар пишиш қәрәлигә, терилғу мәйданидики топиниң сүпитигә, тәләп қилидиған сүйи, қуш вә мал озуғи үчүн ярамлиғиға етиварән таллавелиниши керәк. Нәмлиги төвән көмүқонақ һосулини елиш үчүн уруқниң шалаң яки қоюқ сепилиши интайин муһим. Мошу йосунда биз қелиплашқан илмий мәслиһәтләргә риайә қилған муһим, дегән болар едуқ. Мәсилән, азот оғутлирини тамамән көп пайдилинишқа болмайду. Шундақла сүпәтлик көмүқонақ уруғини елиш үчүн фосфор вә калий оғутлирини пайдилиниш керәк. Кечикип пишидиған көмүқонақ шаңлирини суғиришни 25-августқичә тохтитиш лазим. Мошу технологияни пайдиланған деханлар сөзсиз жуқури сүпәтлик һосул алиду. Һазир элеваторларниң хизмити интайин қиммәт. Шуңлашқа көмүқонақниң нәмлиги һәққидә ейтқандин көрә, вақитни сәрип қилмай, бирнәччә егилик кооператив қуруп, көмүқонақни қурутидиған аппаратларни орнитишқа болатти. Гибридниң тәбиитидин қәтъий нәзәр, уруқни қуритиш лазим. Шу вақитта жуқури сүпәтлик һосул елишқа вә уни жуқури баһада сетишқа имканийәт туғулиду. Уруқлуқ көмүқонақниң баһасиға қайта тохтилип, ишләп чиқарғучиларниң нәзәрини муһим нәрсиләргә ағдурғум келиду. Бу болсиму, терилидиған уруқниң миқдар бирлиги вә уни, бизгә охшаш, килограммлап сетишқа бағлиқ. Биз терилғу миқдар бирлигигә көчүп, артуқ пайда елиш үчүн уруқни сақлап қелишимиз мүмкин еди. Амма товар ишләп чиқарғучиларниң пайдиси үчүн биз ундақ қилмаймиз. Бизниң 25 кгилограммлиқ мишкаптики уруқлиримизни фракциягә бағлиқ бир гектар вә униңдин артуқ мәйданға чечишқа болиду. Селиштуруп һесаплап көрсә, униң пәрқини билиш қийин әмәс. – Еркен Көкенулы, деханларға қиливатқан ғәмхорлуғиңиз үчүн рәхмәт. Бизниң сөһбитимизни оқуғандин кейин нурғунлиған деханлар өз тәҗрибилирини «Буданниң» тәҗрибиси билән селиштуриду, дегән үмүтимиз бар. Ахирқи соал, мәһсулатниң һосулдарлиғи уруққа нәқәдәр бағлиқ? – Бу соалиңизға җававим қисқила – тәңму-тәң бағлиқ. Бизниң алимлиримиз мәһсулат һосулдарлиғиниң 60 пайизи гибрид вә уруққа бағлиқ дегән пикирдә. Көрүп турисизки, биз бу дәриҗини чүшәрмәймиз, бәлки көтиримиз. Мошуниң өзи бизни елимизниң мәһсулат ишләп чиқарғучилири үчүн техиму яхши шараитлар яритип әмгәк қилишқа дәвәт қилиду. – Мәзмунлуқ сөһбитиңизгә рәхмәт. Әмгәкчиқазақ наһийәси.

445 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы