• Кәшпиятчи
• 25 Сәуір, 2019

Нефть саһасидики йеңилиқ

Мәшүр САСИҚОВ, «Уйғур авази» Нефть ишләпчиқириш саһасида йеңи типлиқ родий-иридийлиқ катализаторниң кәшип қилиниши елимиз илим-пәнидә әң жирик йеңилиқларниң бири болди. Мәзкүр кәшпият нефтьни қайта ишләш йолидики риқабәткә қабил технологияләрни бәрпа қилишқа асас болалайду. У шундақла йешил технологияләр категориясигиму кириду. Йеқинда биз кәшпият муәллипи —, Қ.Сәтбаев намидики Қазақ миллий тәтқиқат техникилиқ университетиниң вә Қазақстан-Британия техникилиқ университетиниң (КБТУ) сениор-лектори, PhD Хадичахан Рафикова билән сөһбәтләштуқ. — Растини ейтсам, мәктәптә оқуп жүргән чағлиримда сәл шохирақ қизлардин едим, — дәйду Хадичахан биз билән болған сөһбәттә. — Бир күни мени мудирниң орунбасари өз бөлмисигә чақиртти (У химия пәниниң муәллими еди). Химия пәнидики төвән баһалирим билән тәртивимниң начарлиғиға аччиғи кәлгән у мениң һечқачан бу пәндин утуқ қазинишим мүмкин әмәслигини ейтти. Шуниңдин кейин мениңдә униңға өзәмниң немигә қабиллиғини испатлаш истиги пәйда болуп, химия билән җиддий шуғуллинишқа башлидим. Хадичахан 2011-жили КБТУниң докторантурисиға чүшкәндин кейин, илмий-тәтқиқат ишлириға җиддий киришти. У бу йәрдә пәқәт унван елишнила әмәс, бәлки Қазақстанниң илим-пән тәрәққиятиға мунасип һәссә қошушни мәхсәт қилди. Алимә өз әмгигиниң йешил химия тәләплиригә мувапиқ келишини ойлап, илмий җәриянниң һәрбир басқучида (ғайә, җисимларни таллаш, мәһсулат елиш үчүн һәрхил тәҗрибиләрни өткүзүш) қорчиған муһитқа зиянлиқ маддиларниң таралмаслиғиға җиддий көңүл бөлди. — Бүгүнки күндә елимиздә «йешил химия» тәләплиригә җавап беридиған нефтехимия вә органикилиқ синтез катализаторлири җәрияниниң йеңи нәтиҗидарлиқ түрлирини тепиш мәсилиси бәк муһим. Мениң алдимда нәқ әшундақ типтики катализаторни кәшип қилиш вәзиписи турди. Көплигән қийинчилиқларға қаримай, катализаторларни синтезлашқа, шундақла гидрогенизация җәриянида уларниң каталитикилиқ активлиғини тәкшүрүшкә муваппәқ болдум. Бу әснада маңа КБТУниң жуқури салаһийәтлик оқутқучилири билән университет мәмурийити йеқиндин ярдәмләшти. Тәтқиқатқа мениң илмий рәһбирим — КБТУниң “Химия инженерияси” илмий-оқуш мәркизиниң профессори Алексей Зазыбин, чәтәллик илмий рәһбирим Хамди Темель (Диджле университети, Түркия) вә униң тәтқиқатчилар топи қатнашти, — дәп сөзини давамлаштурди Хадичахан Рафикова. Униң сөзлиригә қариғанда, тәркивидә фосфор бар ионлуқ суюқлуқ асасида родий-иридийлиқ катализаторларни бәрпа қилиш — Қазақстанниң илмий саһасидики мутлақ йеңи, тиң йөнилиш. Назарбаев Университетида паалийәт елип бериватқан санақлиқ профессорлардин башқа, ионлуқ суюқлуқ билән бу йәрдә һечким шуғулланмайду. — Ион суюқлуғи дегинимиз, бу ериш температуриси 100 градустин төвән вә пәқәт ионлардин ибарәт алаһидә бир еритма асасән әмәлий илимда, биотехнологиядә, энергетикида, нефть-химия саһасида қоллинилиду. Ион суюқлуғи «йешил еритқучилар» қатариға кириду, — дәп изаһ бәрди сөһбәтдишимиз. Шуни алаһидә қәйт қилиш керәкки, нефтьни еритқучи сүпитидә умумзиянлиқ кислоталардин пайдилинидиған әнъәнә моҗут еди. Ушбу стандартлиқ еритқучилар атмосфера үчүн наһайити зиянлиқ. Чүнки у озонлуқ төшүкләрни пәйда қилиду. Елимиз алимлири тәрипидин кәшип қилинған катализаторлар жуқурида тилға елинған еритқучиларсиз мәзкүр җәриянни әмәлгә ашурушқа имканийәт яритиду. Бу катализаторлар асасини су, йәни әң таза вә экологиялик сап реагентлар тәшкил қилиду. Лайиһә билән каталитикилиқ тестни ишләпчиқириш үчүн икки жил тәләп қилинди. Тәтқиқатлар йәкүни бойичә, үч инновациялик патент елинип, рейтинги бәк үстүн хәлиқара журналларда төрт мақалә елан қилинди. Рафикова шундақла АҚШниң йетәкчи алий дәргаһлириниң бири — Алабама университетиниң грантини утувалди. Шуни алаһидә тәкитләш лазимки, бу хилдики грантлар Қазақстанниң әң истиқбаллиқ 10 алимиға тапшурулди. Тәтқиқатчилар командиси нефть компаниялири үчүн елинған бу нәтиҗиләрни толуқтурушқа техи киришкини йоқ. Чүнки бу кәшпиятни әмәлиятта пайдилинишқа техи әтигәнирәк. Амма бизниң сөһбәтдишимизниң пикричә, кәшпиятни һазирниң өзидә коммерциялик мәхсәттә қоллинишқа болиду. — Нефтехимиядә гидрогенизация җәрияни әң муһим саһадур. Ойлаймәнки, «TengіzChevrOіl», «Karachaganak Petroleum Operatіng B.V» қатарлиқ алп ширкәтләрниң бизниң катализаторлиримизға қизиқишиниң үстүн болидиғанлиғиға ишәнчим камил, — дәйду алимә. Һазир Хадичахан Рафикова нефтехимия тәтқиқатлирини давамлаштуруватиду. У бу ишини хәлиқара дәриҗигә көтириш нийитини әмәлгә ашуруш йолида қизғин әмгәк қилмақта.