• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
  • 30 Мамыр, 2019

Анамниң һекайилири

Һейт-айәм күнлири, бала-чақа, келин-катәк, нәврә-чәвриләр җәм болғанда, анимиз қин-қиниға патмай, хошал болуп кетәтти. Һәрқайсимизни айрим-айрим әркилитип, һал-әһвалимизни сориғанда, аримизда биримиз: «Апа, чәврә көргән балилириңизни, худди кичик балидәк, әркилитип кәттиңизғу?!» дәп қойсақ, апам: «Мениң үчүн һәммиңлар әшуниңдақла» дәп жүгрәп жүргән нәврә яки чәврисини көрситидиған. Мундақ вақитларда анимизға қойидиған соал-сорақлар йеғип кетидиған. Униң бешидин кәчүргән кәшмишлирини аңлап бирдә күлүп, бирдә жиғлап кетәттуқ. Йеши тохсәндин алқиған анимизниң өз көзи билән көргәнлири бир әсиргә йеқин вақитни өз ичигә алатти. Барлиғимиз җәм болған күнләрниң биридә: «Апа, бешиңиздин өткән вақиәләрдин сөзләп бериңа» дәп турувалдуқ. Апам еғир уһ тартип: «Униң қайси бирини ейтип берәйкинтаң, балилирим? Бу һаят дегәнниң ойман-чоңқури, қир-даванлири, қайғу-һәсрити көп болидиған нәрсә екән...» дәп һекайисини башлатти: — Дадам Искәндәр һаҗим билән апам Айимхан Абдуләтип Чимахан, Ипахан, Маһинур, Рабийәм, Аблемит вә Абдурешит исимлиқ йәттә пәрзәнт тапиду. Һәммимизниң туғулған йери – Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Йеңишәр йезиси. Биз кичик чағларда Йеңишәр болуслуқ һесалинип, шәһәр һесавидики чоң жут болидиған. Йезида 12 мечит болуп, җүмә, һейт намазлири бизниң «Шәричи» дәп атилидиған мәлимиздики чоң мечитта оқулатти. Мечитниң мунарисидә үч күн нағра, карнәй-сүнәйләр садаси яңрап, һейт вә башқиму мәрикиләр шу йәрдә өтәтти. Һәптисигә икки қетим көчмә базарлар уюштурулатти. Амма бу хатирҗәмлик узаққа созулғини йоқ. Мән хелила есимни билип қалған вақит еди. Бир күни дадам рәмити өң-сүри йоқ кирип келип, “Мәлидикиләргә чәттин адәмләр келип, қандақту-бир қәғәзни елишқа буйруқ қипту. У қәғәзни алмиған адәм җазаланғидәк” деди. Дәл шу аридила өйгә Абдуләтип акам кирип кәлди. Қолида бир нәрсә йезилған қәғизи бар. Шу вақитта дадам билән акамниң арисида болған гәп техила есимда. Бу немә қилған қәғәз, балам?” дәп дадам сориведи, акам һелиқи «еливелиңлар» дегән қәғәз екәнлигини ейтти. Дадам бир балани сәзгәндәкла: “Буни бекарға апсән, балам. Әтә у жиғилиңлар дегән йәргә бармай қояйли, көңлүм әнсиригәндәк қиливатиду”, – деди. Акам болса: “ Әндишә қилмаң, дада. Биз җинайәтчи әмәсқу? Алғанларниң барлиғи аддий пухра, деханлар” дедидә, шуниң билән сөһбәт аяқлашти. Әтиси дадам бамдат намизини өйдила оқуди. Андин йоқап кәтти. Кейин уқушсақ, балилириға ейтмайла едәнниң астиға мөкүвалған екән. Абдулетип акам Ғоҗамияр ахунда (Қуддус Ғоҗамияровниң дадиси) оқувататти. У оқушта уқумлуқ, зерәк бала еди. Әң илғар талиплардин болған екән. Акам 15 яшқа толғанда бир чүш көрүпту. Чүшидә бир ақсақаллиқ ақ кийим кийгән киши өзини: «Мән Хизир болимән, балам. Сән 18 яшқа толғанда шейит болисән!» дәп көздин ғайип бопту. Бу чүшини әтигәндә бамдат намизиға барғанда Ғоҗамияр ахунға ейтип берипту. Ахунум: «Җин Хизир болуп чүшкә кирмәйду. Һәрқандақ қилған соваплиқ ишиңға шейит болған адәмниң совавини бәрсун!» дәп мечит қоми билән дуа бәргән екән. “Ату” болған күни әтигәндила кочилар адәмләргә лиқ толди. Һелиму есимда, сәпниң икки тәрипидә қурал тутқан рус солдатлири маңди. Сәпниң алдида лозунгни тутқан икки солдатни көрдүм. Сәллиси чугулуп, мүрисигә чүшкән киши униң йенида кетип бариду. Үзи гөшлүк кәлгән, сақилини йеңила ақ арилиған адәм қара тәргә чүшүп кетипту. Үниниң баричә бир немиләрни дәп вақирап кетип бариду. Шундақ қилип, бу адәмләрни «Учун» дәйдиған йәргә апирип, оққа тутупту. Һелиқи солдатлар у йәрдин қайтип мәлини арилап, қалған оттузчә адәмни һазирқи мал фермисиниң қешидики қоруққа һайдап апирип атиду. Ақивитидә гайибир аилиләрдә әркәк тухуми қалмайла қирилип кәтти. Бу дәһшәтни тәсвирлимисиму, чүшинишлик. Дадамниң бирнәччә балиси чачирап кетипту. Абдулетип акамни 12 яшқичә чечини чүшәрмәй, ирим қилип беқипту. Шуниңдин кейинла аилимиздә балилар туруп қалған екән. Акамниң көргән чүши әмәлиятқа ешип, әшу бир тарихий вақиәниң шейитиға айланди. Шу күни кечисила бизни дадам Жуқарқи Талғирға әпқечип кәтти. Өмүләп, мөкүнүп, тиқилип жүрүп, дадамниң бир қазақ ағинисиниң өйигә орунлаштуқ. Өзлириниң турмушиниң начарлиғиға қаримай, бизгиму териқ, сүт вә қетиқ бәрди. Анам рәмити роһий азапта өртәлди. Сараң мисали һаләткә кәлди. Биз үч бала қалдуқ: һәдәм 12 яшта, қалғанлиримизниң яш арилиғи икки жилдин. Анам рәмити кечәю-күндүз жиғлап, тамақ ичиштин қалди. Чечини чугуп, көксини йәргә йеқип, тинмай бозлайду. Халтиларни қолиға елип: «Баламниң сүйигини терип келимән» дәп Йеңишәр тәрәпкә қарап қачидиған болувалди. Ахири дадам, илаҗиниң йоқидин, «көздин нери – көңүлдин нери» боламдекин дәп аилимизни Ғулҗиға көчирип кәтти. У вақитларда чегара очуқ болғанмекин, әйтәвир, ат-улиғи бар адәмниң барлиғи оңайла берип- келәтти. Биз у яқта икки-үч жил туруп, йәнә қайтидин жутумиз Йеңишәргә көчүп кәлдуқ. Шундақ қилип, бир вақитларда ават жут болған Йеңишәр харабилиққа учрап, тул маканиға айланған еди. Аман қалғанларниң толиси чегаридин өтүп кәткән болса, айримлири башқа шәһәрләргә көчти. Һаят қалғанлар билән тул хотун, житим гөдәкләр тирмишип жүрүп, турмушини йеңила тикләватқан бир пәйттә иккинчи боһран – коллективлаштуруш башлинип кәтти. Деханларниң йәр, су вә маллири оттуриға елинип, «қазан вә башқилири ортақ болғидәк» дегән миш-миш гәпләрдин әндишә қилғанлар йәнә чегариниң нери тәрипигә кетишти. У жиллардики ачарчилиқни тил билән ейтип йәткүзгүсиз. Йәйдиғини йоқ, ачлиқтин ишшип, җан тәслим қилғанлар интайин көп болди. Чишқа бесип, гекитәктин өткидәкла нәрсини йедуқ. Наресидиләр нәдин чүшәнсун: «нан, нан» дәп қахшап, тирик әрва болуп кәтти. Шу бир еғир жиллири Йеңишәрдики чоң мечитниң имами – дадамниң дадиси Әршидин ғоҗа мениң дадам Искәндәр һаҗим билән қуда болуш нийитидә әлчи әвәтипту. Шу жили дадаңлар Бузурхан ғоҗа билән өйлүк-очақлиқ болдуқ. Дадаң диний мәлуматқила егә болуп қалмай, Иләквәр ахунниң тәсири билән һазирқи пайдилиниватқан кириллица һәрипини оқуп, рус тилида язатти. У вақитларда мундақ саватлиқ адәмләр кам болғанлиқтин, ундақларниң хелила қәдир-қиммити бар еди. Униң үстигә рус тилида мәхситини йәткүзүп, сөзини убданла чүшәндүридиған. Йеңи колхоз қурулғандин тартип хелә жил дуканда ишлиди. Қазақстанда Кеңәш һөкүмити қурулғандин кейин һазирқи Ават йезисиниң орни вә етизлиқлири йоқсул деханларға бөлүп берилди. 1924-жили қара йол бойидики Қәйнәзәр сейиниң бойида «Савран байниң мәлиси», «Қара йол мәлиси» дәп атилип кәлгән мәлә болидиған. Бу йәрдики өйләрниң толиси гәмә өйләр еди. Мана һазирқи Ават йезисиниң дәсләпки турғунлири – әшу мәлидин келип орунлашқанлар. 1924-жили 27 аилигә өй селишқа өлчүк йәрләр берилди. Бәш-алтә жилда оттузчә аилә соқма там өйләрни селип, орунлашти. 1929-жили Талғирдики бир яғач өйи мусадирә қилинип, униңдин чиққан яғач-таштин йезиға ихчамғинә икки қәвәтлик мәктәп бенаси селинди. Кейин мәлә җамаити бирлишип, мечит салди вә Сопи Зәрватов мәктивини тамамлиған Абдумеҗит Йүсүпоғли мәктәпкә келип, устазлиқ қилди. Саватсизлиқни йоқитиш билән биллә у мәктәптә һәвәскар сәнъәткарларни топлап, «Көккөйнәкликләр» өмигини қурди. Оқуштин кейин колхоз рәһбәрлиригә ярдәм қилди. Тәрәққиятни чүшәнмигән хурапийлар устазни етип өлтүриветип, қечип кәтти. Бу 1927-жили еди. Дадаңлар иккимиз 1929-жилдин 1932-жилғичә Аватта турдуқ. Дукинимиз бар еди. Андин дадаңларни Талғирға ишқа әвәтиду. Бу йәрдә бирқанчә вақит ишлигәндин кейин уни Яркәнт тәвәсиниң Чоң Чиған дегән йезисиға ташлиди. У йәрдә у колхозда завхоз болуп ишлиди. Мән таң сәһәрдин көз бағланғичә етиз-ериқта ишләп, күндики нормамни 1,5-2 һәссә орунлидим. Қишниң күнлири қар астида қалған пахта ғозәклирини путимиз билән қарни чапчип терип, план өткүзәттуқ. Иш һәққимизгә арпа ненини берәтти. 1936-жили болса еғизимиз хелила ашқа йетип қалған еди. Бир-иккидин қой, сийир, тоху-туманлиқ болуп қалған едуқ. Андин тәқипләш жиллири башланди. Көзи очуқ, билими бар, хизмити бар адәмләр бир кечидила йоқап кәтти. Шундақ бир кечидә ишигимиз чекилди. Мән қорқуп кәттим. Дадаңниң бир йеқин ағиниси екән. У: «Бүгүн таң атқичә көздин ғайип болмисаң, «Ғоҗиниң балиси» дәп сени тутқунға елип кетидиған бопту» деди. Шу кечисила дадаңлар тәнһа чегара атлап, Ғулҗиға өтүп кәтти. Кейинирәк мәнму силәрни елип кирдим. Акамниң шейит болғиниға 20 жилдәк вақит болуп қалған еди. Униң оти хелила бесилип, апам өзигә келивататти. У чағларда Ғулҗидиму намратчилиқ һөкүм сүргән вақит екән. Дәсләп Ғулҗиниң Бойникесик йеригә орунлаштуқ. Иҗаригә өй елип турдуқ. Кейинирәк “Сайбойи” дегән йәрдин өлчүк йәр елип, өй селивалдуқ. Бизниң өйниң қешида бедә базири болидиған. “Төкүлгән, чечилған бедә хәшәклирини қалисамму йетидекәнғу”, дәп өйдә нан йеқип саттим. Өзәмниң херидарлирим бар еди. Дадаң рус тилини билгәчкә, кеңәш елиниң учқучлири хизмәт қилидиған аэродромда бригадир болуп ишләтти. Биз 1955-жили киндик қенимиз төкүлгән жутумизни кинәп, Аватқа қайтип кәлдуқ. Адил әмгәк қилип, паравән турмуш кәчүрдуқ. Силәрниму аман-есән қатарға қошувалдуқ... Бу – апамниң ахирқи һекайилириниң бири. Дадам Бузурханғоҗа 1986-жили, апам Ипахан 2002-жили дуниядин өтти. Улар тапқан сәккиз балидин 40тин ошуқ нәврә, 100гә йеқин чәврә тариди. Дөләт бәргән имканийәтләрдин пайдилинип, адил әмгәк қилип, паравән яшаватимиз. Илаһим, ата-анимиз тартқан җапаларни һазирқи әвладимиз көрмисун! Шерипҗан һаҗим Бузурханғоҗаоғли. Әмгәкчиқазақ наһийәси.

246 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы